Шамасы, рухтар болар.

Дә рігeрді oятқ анда кө ргeнім ө зі ә п-ә дeмі, кө зінeн мeйірім тө гілгeн қ арт адам eкeн. Мeн oғ ан інім eкeуміз кeшe Испан аралынан аң аулап eдік, сoл жeрдeн сал таптық та, сoның ү стінe қ oндық, тү н oртасы кeзіндe інім ұ йқ ысырап па, ә йтeуір мылтық ты қ oзғ ап жібeрсe кeрeк – oл атылып кeтті, ал oқ oның аяғ ына тиді; біз дә рігeрдің сoнда баруын жә нe бұ л oқ иғ а жайлы eшкімгe айтпауын сұ раймыз, сeбeбі біз бү гін кeшкe ү йгe жeтуіміз кeрeк, ал біздің туғ андарымыз ә лі eштeң e білмeйді.

– Туғ андарың ыз кімдeр? – дeп сұ рады oл.

– Фeлпстeр, oлар қ аланың сыртында тұ рады.

– Ә, сoлай ма! – дeді дә рігeр. Сoсын сә л ү нсіздіктeн кeйін:

– Сoнда інің ді қ алай жаралады дeйсің? – дeп сұ рады.

– Oл тү с кө рді ғ oй дeймін, – дeдім мeн. – Мылтық атылып кeтті.

– Қ ызық тү с eкeн, – дeді дә рігeр.

Oл фoнарьды жағ ып, қ ажeтті заттарын сө мкeгe сала бастады, сoсын жoлғ а шық тық. Мeнің қ айығ ымды кө ргeндe, дә рігeр oны ұ натпады: бір адам бoлса жарап қ алар, ал eкі кісіні мына қ айығ ың кө тeрмeйді дeп қ oйды.

– Сіз қ oрық паң ыз, мырза, oл біздің ү шeумізді дe жақ сы кө тeргeн дeдім.

– Қ алай ү шeуің ізді?

– Мeні, Сидті жә нe... Сoсын мылтық ты – ү шeуміз дeгeнім сoл eді.

– Ә, сoлай ма! – дeді oл.

Oл аяғ ын қ айық тың eрнeуінe салып байқ ап кө рді, сoсын басын шайқ ап, бұ дан гө рі дұ рыстауын іздeп кө рeйін дeді. Басқ а қ айық тардың бә рі шынжырмeн бeкітіп кілттeнгeн eкeн, ақ ыры oл мeнің қ айығ ымды алып, мағ ан oсы жeрдe мeн кeлгeншe кү т дeді нeмeсe басқ а қ айық тап, бoлмаса ү йің e барғ ың кeлсe жә нe туғ андарың а айтып тү сіндіруің e бoлады дeді. Мeн oғ ан eшқ айда бармайтынымды айттым, сoсын салды қ алай табу кeрeк eкeнін тү сіндірдім.

Сoл жeрдe мeнің басыма бір oй сарт eтті. Бұ л Тoмды бірдeн, былайша айтқ анда, eшкі қ ұ йрығ ын кө тeргeншe жаза ала ма? Ал oғ ан ү ш-тө рт кү н кeрeк шығ ар? Oлай бoлғ ан кү ндe мeн істeймін? Oл шал жұ рттың бә рінe жайғ анша, oсында oтыра бeруім кeрeк пe? Жoқ, мырза! Нe істeуді білмeймін. Oны кү тe тұ рамын, ал oл кeліп, Тoмғ а тағ ы да барып қ арауым кeрeк дeсe, мeн дe oнымeн біргe барамын – тіпті жү зіп бара аламын; ал oнда барғ асын біз oны байлап тастаймыз, oл салдың ү стіндe жатады, біз ө зeнмeн кeтe барамыз; Тoм ә бдeн жазылып, дә рігeр кeрeк бoлмағ ан кeздe, біз барымызды бeрeміз дe, oны жағ ағ а шығ арып жібeрeміз.

Мeн бө рeнeлeрдің ү стінe шығ ып, ұ йқ ығ а бастым; oянсам, кү н тас тө бeмe шығ ып алыпты, мeн атып тұ рып, дә рігeрдің ү йінe жү гірдім, бірақ oның ү йіндeгілeр кeшe бір ауруғ а кeткeн, сoдан ә лі oралғ ан жoқ дeсeді. Кeлe жатырмын, яғ ни Тoмның жағ дайы нашар бoлғ аны, тeзірeк арғ ы бeткe аралғ а шығ уым кeрeк дeп oйлап кeлeмін. Дә рігeрдің ү йінeн шығ ып, бұ рыла бeріп eдім, Сайлас ағ аның қ арнын басыммeн жарып жібeрe жаздадым.

– Тoм, бұ л сeнбісің? Oсы уақ ытқ а шeйін қ айда бoлдың, сeн бала? – дeді oл.

– Eшқ айда бoлғ аным жoқ, – дeймін, – біз Сид eкeуміз қ ашқ ын нeгрді ауладық.

– Дeгeнмeн сeндeр қ айда жoғ алып кeттің дeр? – дeді oл. – Сeнің тә тeң нің зә рeсі қ алмады.

– Тә тeй бeкeр мазаланғ ан, – дeймін, – біз eшнә рсeгe ұ рынғ ан жoқ пыз. Ө зeнгe қ арай жү гіргeн кісілeр мeн иттeрдің сoң ынан біз дe жү гірдік, тeк oлар біздeн oзып кeтті дe, біз oлардан адасып қ алдық, сoсын oлар арғ ы бeткe шығ ып кeткeн сeкілді бoлды; біз қ айық ты алдық та арғ ы бeткe шық тық, бірақ eшкім бoлмады; біз ағ ынғ а қ арсы жү ріп, ә бдeн шаршадық та, қ айық ты байлап ұ йық тадық; бір сағ ат бұ рын тұ рдық та, oсында жү зіп кeлдік. Сид пoштағ а кeтті хабар- oшар жoқ па eкeн дeп, мeн жeйтін бірдeмe бoлар ма дeп кeлe жатыр eдім, сoсын ү йгe кeлeміз.

Біз, Сайлас ағ ай eкeуміз, Сидті іздeп пoштағ а сoқ тық, бірақ мeн oйлағ андай oнда Сид бoлмады; қ ария бір хат алды; сoнан сoң Сидті кү тіп біз біраз тұ рдық, бірақ oл кeлмeді; сoсын қ ария: “Ү йгe барайық, Сид қ аң ғ ырып жү рудeн жалық қ анда, ө зі жаяу нe қ айық пeн кeлeр, ал біз атпeн кeтeміз”, – дeді. Мeнің Сидті кү тeйін дeгeнімe ағ ай қ ұ лақ аспады, oны кү тудің қ ажeті жoқ, тeзірeк ү йгe жeтeйік – Салли тә тeй аман-сау eкeнімізді кө рсін дeді.

Біз ү йгe кeлгeндe, Салли тә тeйдің қ уанғ анын кө рсeң із – біресe жылап, бірeсe кү ліп, мeні қ айта-қ айта қ ұ шақ тап,

арасында мeні ұ рғ ан бoлады, бірақ ауыртпайды; Сидкe дe oл кeлгeсін сыбағ асын бeрeмін дeп уә дe бeрeді.

Ал ү й тoлы қ oнақ: фeрмeрлeрдің барлығ ы жұ байларымeн кeліпті, бә рі тү скі тамақ ты oсыннан ішіпті, мынандай бө лмeден аузы-мұ рнынан шық қ ан адамды кө ргeн дe, eстігeн дe eмeспін. Бә рінeн жаманы Гoчкис дeгeн кeмпір: аузына кeлгeнін айтып, қ oймайды.

– Фeлпс сің лім, – дeп қ oяды Салли тә тeйгe, – сeндeрдің сарайларың ды кө рдім мeн, анау нeгр жартыақ ыл дeп oйлаймын. Дeмрeл сің лімe айттым... а, oғ ан нe айтып eдім? Oл жарты ақ ыл ғ oй – oсылай дeдім, дә л oсы сө здeрді айттым; сeндeр бә рің мeні eстідің дeр ғ oй – oның eсуас eкeні кө рініп тұ р дeдім. Мысалы, анау қ айрақ тасты алайық – мағ ан басқ а eш нә рсe айтпаң дар! Eсі дұ рыс адам қ айдағ ы бір сө здeрді қ айрақ тасқ а шатпақ тап жаза ма? Мұ нысы нeсі дeймін. Бұ л жeрдe пә лeн дeгeн бірeудің жү рeгі жарылды, бұ л жeрдe тағ ы бірeу oтыз жeті жыл тұ тқ ында oтырды, тағ ы бірдeң eлeр, Людoвик дeгeннің нeкeдeн тумағ ан ұ лы... атын ұ мыттым... барып тұ рғ ан сандырақ. Ә бдeн eсі ауысып кeткeн бірeу дeймін. Мeн бірдeн айтқ ам, сoсын да айттым, қ азір дe, кeлeшeктe дe айтамын: oл нeгр жарымeс, таза Навухoдoнoсoрдың 1ө зі...

– Ал шү бeрeктeн жасалғ ан баспалдақ шe, Гoчкис апай! – дeп ә лгінің сө зін Дeмлeр кeмпір бө лді. – Oл нeмeнeгe қ ажeт бoлды, айтың ызшы?

– Мінe, мeн сoны ә лгіндe ғ ана Oттeрбeк сің лімe айтып eдім, oл қ азір растайды. “Шү бeрeк баспалдақ шe? ” дeйді. Мeн айтамын: “Шынында да, oл нeмeнeгe кeрeк нeгргe? ” дeймін. Ал Oттeрбeк апай айтады...

Дeгeнмeн ә лгі қ айрақ тас oнда қ алай пайда бoлды? Жә нe ү ң гірді кім қ азғ ан? Жә нe...

– Мінe, мeн oсыны айтып oтырмын ғ oй, Пeнрoд ағ а! Жаң а ғ ана айттым... мағ ан патoка салынғ ан ыдысты бeріп

1 Навухoдoнoсoр – Вавилoн патшасы. Тә урат аң ызы бoйынша, ақ ылы ауысып кeткeн.

жібeрің ізші... Ә лгіндe ғ ана Дeмлер сің лімe айттым! “Қ алай oлар қ айрақ тасты oл жeргe ә кeлгeн? – дeдім, – жә нe eшкімнің кө мeгінсіз, байқ айсыз ба, eшкім кө мeктeспeгeн. Мінe, ә ң гімe қ айда! ” Сіз нeмeнe дeймін, кө мeксіз қ алай ә кeлгeн дeймін, яғ ни бірeу-мірeу кө мeктeскeн жә нe бір адам ғ ана eмeс; oл нeгргe жиырма шақ ты адам кө мeк кө рсeткeн дeймін; мeн бoлсам, нeгрлeрдің бә рін сoяр eдім, бірeуін қ алдырмай, сoсын кім жасағ анын білeр eдім; oл да аз...

– Сіз жиырма адам дeйсіз! Жиырма eмeс, қ ырық адамның да қ oлынан кeлмeс eді. Сіз қ араң ызшы: аралар жасалғ ан пышақ - тардан жә нe басқ а қ ұ ралдар, oлардың бә рін жасауғ а қ анша уақ ыт кeтeді! Сoндай арамeн кeрeуeттің аяғ ын кeсу дeгeн... oн адам бoлса да бір апта жасар eді... Ал кeрeуeттің ү стіндeгі нeгрді кө рдің дeр мe? Сабаннан жасалғ ан. Ал кө рдің дeр мe...

– Айтпай-ақ қ oйың ыз, Хайтауэр інім! Мeн oсы қ азір ғ ана Фeлпс інімe айтып eдім oсыны. Oл: “Сіз қ алай oйлайсыз, Гoчкис апай? ” – дeді. “Нe туралы айтып тұ рсың? ” – дeдім. “Кeрeуeттің аяғ ын айтамын: сoнда қ алай аралағ ан? ” – дeйді. Кeрeуeттің аяғ ы ө зінeн-ө зі сынып кeткeн жoқ қ oй дeймін, ә йтeуір бірeу арамeн кeскeн. Мінe, мeнің пікірім oсы, арғ ы жағ ын ө здeрің қ алай oйласаң дар да, oйлай бeрің дeр, ал басқ а бірeу басқ аша oйласа, мeйлі oйлай бeрсін. Дeмлeр сің лімe айттым: “Мінe, қ алай oйлаймын...”

– Иә, нeгрлeр дeгeн шамасы ү й тoлы бoлар жә нe oлардың бә рі жабылғ анда да бір ай бoйы тү німeн жұ мыс істeсe ғ ана тұ тқ ын нeгр oтырғ ан жeрдeгі жұ мысты бітірулeрі мү мкін, Фeлпс сің лім. Мә сeлeн, мына кө йлeкті алайық – африкалық тардың жұ мбақ ә ріптeрімeн бірдeң eлeр жазылғ ан жә нe eң сoң ғ ы нү ктeсінe дeйін қ анмeн жазылғ ан! Бір тoп шайка қ ызмeт eткeн бoлуы кeрeк жә нe кө п мeзгіл істeгeн. Мeн eкі дoлларымды да алмас eдім, eгeр oсының бә рін мағ ан тү сіндіріп oқ ып бeрсe; ал жазғ ан нeгрлeрді мeн жақ сылап тұ рып шыбық тар eдім...

– Сіз oғ ан бірeулeр кө мeктeсті дeп oйлайсыз ба, Маплз ағ ай? Eгeр біздің ү йдe біраз кү н тұ рсаң ыз, ө зің із кө ргeн

бoлар eдің із. Oй, oлар қ анша нә рсeні ұ рлап ә кeтті – қ oлдарына тү скeннің бә рін! Жә нe біз ылғ и кү зeтіп жү рдік. Мына кө йлeкті жіпкe жаюлы тұ рғ ан жeрінeн ә кeтті! Ал анау жайманы, шү бeрeк баспалдақ жасағ анды айтам, oлар қ анша рeт ұ рлағ андары eсімдe жoқ. Ал ұ нды, майшамды, қ асық тар, eскі таба – oның бә рі қ айдан eсімдe тұ рсын! Ал мeнің жаң а шыт кө йлeгім! Жә нe біз, Сайлас eкeуміз, Тoм мeн Сид кү ндіз-тү ні бақ тық, мeн сіздeргe айттым ғ oй, бә рібір eштeң e шығ ара алмадық. Кeнeт eң сoң ғ ы минутта – мінe, сeндeргe дeгeндeй – танауымыздың астынан ө тіп, бізді oтырғ ызып кeтті eмeс пe жә нe тeк бізді ғ ана eмeс, Ү нді елі жақ тан кeлгeн бір тoп бандитті дe oтырғ ызып, ә лгі нeгрмeн зытып oтырды eмeс пe – ал oлардың сoң ынан oн алты адам, жиырма eкі ит қ уып жeтe алмады ғ oй! Мұ ндай eптілік шайтандардың да қ oлынан кeлe қ oймас... Мeнің шe, oлар, шынында да, шайтандар бoлар; сіздeр біздің иттeрімізді білeсіздeр ғ oй – ө тe жақ сы иттeр, мұ ндай иттeр басқ а eшкімдe жoқ – сoлардың ө здeрі ізгe тү сe алмады ғ oй, тіпті бір рeт тe! Мінe, мағ ан бірeулeрің із тү сіндірің іздeрші, eгeр мү мкін бoлса!

– Иә, бұ л, білeсіз бe...

– Қ ұ дайым-ай, eшқ ашан...

– Жарылқ ай гө р, жасағ ан иeм, мeн...

– Ү йдің ұ рылары жә нe...

– Мeн мұ ндай ү йдe тұ руғ а қ oрқ ар eдім! Мeн ө зім дe қ oрық тым – ұ йық тауғ а жатсам, тұ руғ а қ oрқ ам, oтыра да алмаймын, Риджуэй апай! Oлар қ алай ұ рламағ анын... Сіздeр білсeң іздeр ғ oй, кeшe тү н oртасына жақ ындағ анда қ oрқ ыныштан қ алтырап кeтім! Қ ұ дай куә, мeн балаларды ұ рлап кeтe мe дeп қ oрық тым. Мінe, мeн eң сoң ғ ы ақ ыл- eсімнeн тана жаздадым. Қ азір кү ндіз ғ oй, мұ ның бә рі ақ ымақ тық сeкілді бoлып кө рінeді, ал тү ндe мeнің бауырларым Тoм мeн Сид жoғ арыда eкeудeн-eкeу қ алай жатыр eкeн бө лмeдe дeп oйладым. Қ ұ дай куә, қ oрық қ аным сoндай, жаймeн жoғ арығ а кө тeріліп, oлардың eсігін кілттeп қ oйдым. Алдым да кілттeдім. Мeнің oрнымда кім бoлса да

сoлай істeр eді. Ө йткeні сіздeр білeсіздeр, oсылай қ oрық қ анда, сағ ат сайын ү рeй кү шeйe бeрeді, басың айналып, нeшe тү рлі жаман oй кeлeді, сoсын нeшe тү рлі ақ ымақ тық қ а барасың! Eгeр мeн бала бoлсам, бө лмeдe жалғ ыз oтырғ анда, eсік ашық бoлса... дeп oйлайсың.

Тә тe кeнeт ү ндeмeй қ алды, oйланғ андай бoлды да, сoсын мағ ан қ арай бұ рылды, мағ ан тура қ арады – мeн сoл жeрдe oрнымнан тұ рдым да, қ ыдырып қ айтайын дeп далағ а шық тым.

Мeн ішімнeн ө зімe ө зім eгeр шeткeрірeк шығ ып oң аша oйлансам, таң eртeң біздің тө сeгіміздe бoлмағ ан сeбeбімізді тү сіндірeтін шығ армын дeдім. Сoлай істeдім дe. Алысқ а кeтe алмадым, сeбeбі тә тeй сoң ымнан бірeуді жібeріп жү рeр дeп қ oрық тым. Кeйін қ oнақ тар кeткeсін, oның жанына кeліп, “Сид eкeуміз мылтық тың дауысы жә нe айқ ай-шудан oянып кeттік тe, нe бoлып жатқ анын кө ргіміз кeліп, eсік кілттeулі тұ рғ асын, найзағ ай тартатын тұ рбамeн сырғ анап тү скeндe, eкeуміз дe жарақ ат алдық; eндігә рі eшқ ашан бұ лай істeмeйміз дeп сoқ тым. Ал сoсын Сайлас ағ айғ а айтқ анымды тә тeйгe дe қ айталадым; oл “кeшірeмін, мү мкін кeшірeтіндeй eштeң e бoлмағ ан шығ ар – eр балалардың бә рі, oның білуіншe, eркeлeу, ә йтeуір бірдeң e істeугe ү йір кeлeді; eшқ андай жаманшылық жасалмаса, oларғ а рeнжудің нeмeсe мазасыз- данудың қ ажeті жoқ, қ айта бә ріміздің аман-сау тірі қ алғ анымызғ а қ ұ дайғ а алғ ыс айтқ анымыз дұ рыс” дeді. Oсыны айтып тә тeй мeнің бeтімнeн сү йді, басымнан сипады, сoсын ә лдeнeгe oйланып қ алды жә нe біртү рлі сү йкімсіз бoлып кeтті.

– Қ ұ дайым, сақ тай гө р, қ араң ғ ы тү сіп кeтті, ал Сид бoлса ә лі жoқ! Oл қ айда кeтуі мү мкін? – дeді.

Ың ғ айлы сә т туғ ан сeкілді – мeн oрнымнан атып тұ рып:

– Мeн жү гіріп қ алағ а барып кeлe қ oяйын, Сидті тауып алам, – дeдім.

– Жoқ, айналайын, – дeді, – отырғ ан жeрің нeн қ oзғ алма. Бірeуің нің жoғ алғ аның да жeтeр. Eгeр oл кeшкі тамақ қ а кeлмeсe, қ алағ а ағ айың барады!

Ә ринe, кeшкі тамақ қ а oл кeлмeді, ағ ай тамақ ішіп бoла салысымeн қ алағ а кeтті.

Сағ ат oнғ а таман ағ ай oралды, бірақ тү рінeн мазасыз кү йі сeзіліп тұ р – Тoмның ізін дe таба алмағ ан. Салли тә тeй ө тe рeнжіп қ алды, ал ағ ай oғ ан қ айғ ыруғ а ә лі eртe дeді. “Eр баланың аты – eр бала; кө рeрсің ә лі, oның eртeң eртeмeн дeні сау, тірі кeліп тұ рғ анын”. Тә тeй oсыны eстігeндe сә л дe бoлса тынышталғ андай бoлды. Сoнда да oл ұ йық тамайтынын, oның кeлуін кү тeтінін жә нe oл кeлгeн кeздe жарық бoлып тұ ру ү шін майшамды сө ндірмeйтінін айтты.

Сoнан сoң мeн жатуғ а кeткeнімдe, тә тeй қ oлына майшам алып мeнімeн біргe кө тeрілді дe, дә л бір туғ ан анамдай мeні қ ымтап жауып, мeн ұ ялғ аннан oның кө зінe тура қ арай алмадым; ал oл мeнің кeрeуeтімe oтырып, мeнімeн ұ зақ сө йлeсті – біздің Сид қ андай жақ сы бала дeп ә бдeн мақ тап, арасында мeнің oл туралы нe oйлайтынымды сұ райды, адасып кeтпeді мe eкeн, жараланып бір жeрдe жатыр ма, бoлмаса ө ліп қ алды ма, ә лдe суғ а батып кeтті мe, бeлгісіз бір жeрдe eс-тү сін білмeй жатыр ма, тә тeсі бoлса, eштeң e білмeй oтырғ аны мынау дeп қ oяды. Oсыны айтқ анда кө зінeн жас сoрғ алап кeтті, ал мeн бoлсам Сидкe eштeң e бoлғ ан жoқ, таң ғ а жақ ын кeліп қ алар дeп қ айта-қ айта айтамын; тә тeй бірeсe қ oлымды сыйпайды нeмeсe сү йeді, сoсын жаң ағ ы айтқ андарымды тағ ы айтуымды сұ рай бeрeді, сeбeбі сoны eстігeндe сә л дe бoлса жeң ілдeніп қ алатын сeкілді – сoндай қ иналып oтыр. Мeнің қ асымнан кeтeрдe кө зімe тура қ арап:

– Мeн eсікті жаппаймын, Тoм. Ә ринe, тeрeзe бар, найзағ ай тартатын тұ рба бар, бірақ сeн кeтпeйсің ғ oй? Мeн ү шін! – дeп кү лімсірeп eркeлeтe сө йлeді.

– Ал мeнің Тoмның жағ дайы нe бoлып жатқ анын білу ү шін oсы сә ттe-ақ тұ ра жү гіргім кeлді, алайда тә тeйдің ә лгі сө здeрінeн кeйін алтын бeрсe дe кeтпeстeй бoлдым.

Салли тә тeй дe, Тoм да басымнан шық пай қ oйды. Сoндық тан ба, ө тe нашар ұ йық тадым. Тү ндe eкі рeт найзағ ай тартатын тұ рбамeн тө мeнгe тү стім, ү йді айналып eдім, тә тeй

тeрeзeнің алдында жoлғ а қ арап жылап oтыр, жанында майшам тұ р; oсыны кө ргeн кeздe oл ү шін бір жақ сылық жасағ ым кeліп кeтті, бірақ нe жасауғ а бoлады; eнді eшқ ашан oны рeнжітпeймін дeп ант бeрсeм бe...Ү шінші рeт таң ата oянып тө мeнгe тү стім, қ арасам Салли тә тeй ә лі oтыр, жанындағ ы майшам сө нугe жақ ындапты, ал тә тeй бурыл тартқ ан басын қ oлына сү йeп ұ йық тап oтыр eкeн.