Тақырып 54. Жолаушы тасымалының интеграцияланған жүйесі

Ө тпелі кезең нің дағ дарысын жең геннен кейін жә не Қ азақ стан Республикасында экономикалық ө рлеу басталғ анда Алматы қ аласы ө з дамуының жаң а импульсін тапты. Ө судің н»тижелі кө рсеткіштеріне жататындар (Қ Р статистика жө ніндегі Агентігінің деректері бойынша):

- жалпы аймақ тық ө німнің 5, 9 млрд. $US дейін ө суі (ө судің орташа қ арқ ындары жылына 24%);

- Алматы қ аласының ұ лттық жалпы ішкі ө німді жасаудағ ы ү лесінің 14, 3-дан 18, 3%-ғ а дейін артуы;

- жалпы халық санының 1175, 2 мың адамғ а дейін ө суі (ө судің орташа қ арқ ындары жылына 0, 6).

Алматы қ аласында қ аржы жә не білім секторы, ө ндіріс жә не қ ызметтер кө рсету слаларындағ ы шағ ын жә не орта бизнес кең інен тарағ ан. Кейінгі жылдар белсенді тұ рғ ын ұ й қ ұ рлысымен сипатталады.

Алматы қ аласындағ ы дамудың Бас жоспары 2020 жылғ а қ арай халық санының 1, 5 млн. дейін ө суін кө здейді. Алайда кенттенудің қ азіргі қ арқ ындары анағ ұ рлым елеулі сияқ ты. Сондық тан 2020 жылғ а қ арай Алматы қ аласындағ ы халық санының шамамен 2, 0 млн. жетуі ғ ажап емес (осы кездегі 8%-бен салыстытрғ анда Қ азақ стан Республикасындағ ы халық тың болжалды санының 10%-ы).

Кенттенудің ө скелең қ ажеттіліктерін қ амтамасыз ету ү шін қ алыптасқ ан қ ұ рылыс салынатын аумақ тарды жаң ғ ырту мен жаң а қ ұ рылыстар салумен қ атар қ ала аумақ тарын батыс, солтү стік жә не шығ ыс бағ ыттарында кең ейту ұ йғ арылуда.

Осы тұ рғ ыда Алматы қ аласындағ ы кө лік секторы істерінің жай-кү йі қ атты алаң датушылық туындатады.

Кейінгі жылдарда қ алада автомобиль паркінің – 6 % қ арқ ынды ө суі байқ алып отыр. 2005 жылдың бас кезіне қ арай техникалық ақ аусыз автомобильдердің Алматы қ аласында тіркелген жалпы саны 236 мың бірлікке жетті. Бұ ғ ан қ осымша, қ алада тұ рақ ты негізде тағ ы да 50-60 мың басқ а қ алалардың автомобильдері пайдаланылады.

Кө лік тасқ ындары қ арқ ындарының еселенуі (соң ғ ы бес жылда) кү рт автомобильдендірілудің салдары болып табылады. Қ аланың кө пшілік магистральдарында қ озғ алыстың бір жолағ ына тү сетін жү ктеме алмағ айып дә режеге – 900 автомобильге жетті. Бұ л қ озғ алыстың жылдамдығ ы 20-ғ а, ал орталық бө лігінде сағ атына 10-15 км-ге дейін тү сіреді. Жол шығ ындарының жә не кө лік бара алмайтын жерлердің қ ұ ралуы кә дімгі қ ұ былысқ а айналды. Аварияның шамадан тыс жоғ ары дең гейі (2004 жылы: 2272 ЖКО, 2448 адам зардап шекті жә не 182 адам қ аза тапты) мен автомобиль кө лігінің қ аланың экологиялық жү йесіне тигізетін аса келең сіз ә сері сақ талып отыр (автокө лік шығ арындылары жылына 300 мың тоннағ а жақ ындап келеді жә не қ ала атмосферасына тү сетін жалпы тү сімдердің 90%- нан асады).

Осы жағ дайлар Алматыда тұ рудың жайлылық дең гейін тө мендетеді. Бұ лар қ аланы жә не оның маң айын халық аралық туристік жә не қ аржы орталығ ы ретінде дамытуғ а кедергі жасайтын негізгі факторларғ а жатады жә не 2014 жылғ ы қ ысқ ы Олимпиадалық ойындардың ұ йымдастырушысы жә режесіндегі Алматы қ аласының ә леуетті мү мкіндіктерін шектейді.

Кө лік сипатындағ ы проблемаларды игеру ү шін Алматы қ аласының ә кімі Алматы қ аласындағ ы автомагистральдарғ а кө лік жү ктемесін тө мендету жө нінде арнайы Бағ дарлама бекітті (30.12.2004 ж.) бағ дарлама аясындағ ы қ ызметтің негізгі бағ ыттары болып мыналар белгіленді:

- қ ала ішіндегі кө лік байланыстарын дамту жә не жетілдіру, кө ш – жол желісінің жеке элементтерінің ө ткізу мү мкіндігін арттыру;

- автомобильдердің аялдату мен сақ таудың қ азіргі заманғ ы ә дістерін енгізу;

- бө тен қ алалардағ ы автомобильдердің кіруін шектеу жә не олардың Алматы қ аласындағ ы аумағ ында коммерциялық пайдалануына тосқ ауыл қ ою жө ніндегі шаралар кешені;

- жол қ озғ алысын реттеу жү йесін одан ә рі дамыту;

- қ аладағ ы жолаушы тасымалының жү йесін жетілдіру;

- автокө лік қ ұ ралдарын техникалық пайдалану мә селелерін реттейтін нормативтік-техникалық жә не ө зге де қ ұ жаттамаларды жетілдіру;

- ГИС-технологиялылқ негізінде математикалық ү лгілеуді дамыту арқ ылы Алматы қ аласының аумағ ында кө лік тасқ ындарының мониторингі мен жү йелік талдауын ұ йымдастыру.

Халық ты атомобильдендіру ү дерісін тежеуге қ атысты шешуші мезет ретінде Бағ дарлама жү рдек жолаушы кө лігінің қ азіргі ззаманғ ы жү йесін жасау негізінде қ аладағ ы жолаушы тасымалдарын жетілдіруді атады. Бұ л ретте жү йенің жеке автомобильдерге қ атысты бә секеге қ абілетті болуы атап кө рсетілді.

Алайда бағ дарламада осындай жү йені жасаудың идеологиясы мен рә сімі айқ ын жазылғ ан жоқ, соның салдарынан қ ажетті, ә діл негізделген басқ арушылық шешімдер қ абылдау мү мкін болмай қ алды. Осы факт, сондай-ақ жү рдек жолаушылар тасымалдау жү йесін жасау мен қ ала қ ұ рылысы сипатындағ ы жеке мә селелер арасында анағ ұ рлым тығ ыз ө зара байланыс орнату қ ажеттілігі осы тұ жырымдаманы жә не оны ә ске асыру жө ніндегі жұ мыстардың бағ дарламасын ә зірлеу мен орындауғ а қ абылдау ү шін негіздеме болып табылады.

Жолаушы тасмалдарын интеграцияланғ ан жү йесін жасаудың негізгі мақ саты жолаушы тасымалдары рыногының тиімділігін артыру болып табылады, ол мыналарды ұ йғ арады:

- кө рсетілген қ ызметтердің сапасын тү бегейлі жақ сарту;

- жолаушы тасмалдарын рыногының барлық сегметтерін ү йлесімді дамыту жә не инвестицияларын ұ тымды тарту;

- экономиканың осы секторы жұ мыс істеуінің толық ашық тылығ ының қ амтамасыз ету;

- кө ше – жол желісі мен қ аланың экономикалық жү йесіне жү ктемені азайту.

Бұ ғ ан қ осымша, жолаушы тасымалдарының интеграцияланғ ан жү йесін қ ұ ру жолаушы тасмалдарының рыногын институционаллды кү шейтуді жә не қ ала қ ұ рылысындағ ы практиканың кейбір қ ағ идаттарын ө згерту мақ сат тұ тады

Осы айтылғ ан мақ саарғ а жету ү шін мынадай міндеттер қ ойылады жә не шешіледі:

1. Мориторинг, математикалық ү лгілеу жә не кө лік пен жолаушы тасқ ындарына болжам жасау ұ йымдастырылады;

2. Кө лік дә ліздеріне нысандандыру жү ргізіледі (ресми тану жә не бекіту) жә не оларды ғ ала қ ұ рылысымен қ оршалуы жө нінде ережелер жасалады;

3. Зерттеулер жү ргізіледі жә не метро LRT, жү рдек жолаушы кө лік жү йесін жер асты жә не жер ү сті аялдамалық кешендері интеграциясының ТЭО ә зірленеді;

4. Зерттеу жү ргізіледі жә не рельстік жә не жер ү сті электр жолаушы кө лігін дамытудың ТЭО сы ә зірленеді;

5.Кө лік дә ліздерін (сонын ішінде кө лік айырық тарын жә не жол қ озғ алысын техникалық реттейтін нысандарын салуғ а), жү рдек жолаушы кө лік жү йесінің учаскелері мен желілерін жайластыруғ а ЖСҚ дайындалады;

6. Кө лік дә ліздерін жайластыру ү рдісінде бұ зуғ а ө тем ақ ы жасау ү шін муниципалды тұ рғ ын ү й қ ұ рылысының бағ дарламасы ә зірленеді жә не іске асырылады;

7. Кө лік дә ліздеріне басым жайластыру жұ мысы ұ йымдастырылады (жол салу, қ ұ рылыс, жаң ғ ырту, жө ндеу жә не т.с.с.);

8. BRT ү шін бө лінген жерлердің қ ұ рылысы жү ргізіледі;

9. Метроның бірінші желісінің бірінші кезектегі қ ұ рылысы аяқ талады;

10. Мү мкіндіктер зерттеледі жә не қ ала жолаушы кө лігінің инфрақ ұ рылымына Алматы-I жә не Алматы –II стансалары, стансалары, Алматы-II вокзалы мен соғ ан іргелес аумақ тар арасындағ ы темір жолдың ә рекеті аз учаскелері, сондай – ақ қ ала аумағ ында орналасқ ан ведомстволық технологиялық темір жолдар тартылады;

11. LRT желісінің кезен бойынша қ ұ рылысы жү ргізіледі;

12. Жү рдек кө лік тү рлерін фидерлік қ ызмет кө рсетуге қ айта бағ дарлау арқ ылы жолаушы кө лігінің дә стү рлі тү рлерінің маршруттарына оң тайландыру жү ргізіледі;

13. Қ азіргі заманғ ы жылжымалы қ ұ рамды сатыпи алу мен кө лік қ ұ ралдары паркттеріне жаң арту жү різіледі (EURO – IIIдең гейінен тө мен емес автокө лік қ ұ ралдар ү шін);

14. Инстиционалды кү шейтудің қ ағ идаттары мен тә ртібі, жолаушы тасмалдарының жү йесіндегі менеджментің ө згерістері ә зірленеді, қ ажетті нормативтік жә не қ ұ қ ық тық қ ұ жаттар дайындалады;

15. Алматы қ аласында жолваушы тасмалдарының бірың ғ ай операторы институты қ ұ рылады;

16. Жолаушы тасмалдарының жү йесінде маманларды оқ ыту жә не олардың біліктілігін арттыру жү зеге асырылады.

Тұ жырымдаманы іске асыру тетіктері

Осы тұ жырымдамада мазмұ ндалғ ан негізгі ережелерді іске асыру тимділігі қ ұ қ ық тық тетіктердің жә не консалтингтің қ ызмет кө рсетудің і соның ішінде жетекші шетелдік мамандарды тартудың қ олдауымен ә кімшілік жә не экономикалық реттеудің кө мегімен жү ргізіледі.

Қ азіргі қ олданыстағ ы норматиытік жә не қ ұ қ ық тық базаны Қ азақ стан Республикасында жаң а кө лік технологияларын бейімдеу мақ сатымен жетілдіру, сондай – ақ қ аладағ ы жолаушы тасмалдары саласындағ ы менеджментті институционалды кү шейту жә не жетілдіру жө нінде жұ мыс жү ргізіледі:

- Инвесторды анық тау;

- ЖСҚ ә зірлеу;

- Салу жә не енгізу.

Жолаушы тасмалдарының интеграцияланғ ан жү йесінің қ ұ рамына кіретін кө лік инфрамқ ұ рылымын қ алыптастыру мемлекеттік кепілдіктердегі инвестицияларды қ атамасыз ету арқ ылы муниципалды ө кімет биліктері мен мемлекеттің саяси жә не қ аржылай қ олдауымен жү зеге асырылады.

Автомобиль кө мегімен жолаушы тасмалдары бойынша қ ызметті лицензиялау жү йесін қ алпына келтіреді.

Бірлескен бағ дарламалар мен хаттамалардың негізінде жолаушы кө лігі мен автомобиль жолдары Департаментінің жұ мысы жобаны іске асыруғ а қ атасы бар ө зге Департаменттермен жә не ведомсволармен тығ ыз ү йлестіреді.

Бұ ғ ан қ осымша жолаушы кө лігі жә не автомобиль жолдары Департаменті мен сә улеи жә не қ ұ рылыс жө ніндегі Департаментін ө кілеттері, сондай –ақ олардың Алматы қ аласында кө лік дә ліздерін соның ішінде электр жабдық тауы қ алыптастыпу мен қ амтамасыз ету бойынша ө зге ұ йымдармен жә не ведомсволармен арақ атынасы нақ тыланады жә не ү лестіріледі.

Басқ арушылық қ ызметті оң тайландыру саланы мемлекеттік реттеу басқ ару жә не дамыту жө ніндегі басты орган ретінде кө лә к жә не коммуникациялар Министрлігін ролін кү шейтуге бағ ындырылады. Негізінде кү ш –жігерлер ү йлестірілеген қ ызмет пен кө лік дә ліздер дамытуды қ амтамасыз ету жө ніндегі ө кілеттердің бір бө лігін аймақ тарғ а, сектораралық кең естер ұ йымына табыстауды есепке алу арқ ылы шешімдер қ абылдау тұ сындағ ы іс – ә рекеттерді ү йлестіріге арттыруғ а бағ ытталады.

Қ орытынды ретінде ө з дамудың кезең інде - ақ (2014 жылғ а дейін) жолаушы тасымалдарының интеграцияланғ ан жү йесі жолаушы тасымалдарының жалпы кө лемінің 40 % - ғ а дейінгі шамасын қ амтамасыз ете алады.Жалпы алғ анда, электр кө лігінің ү лесіне (LRT, дә стү рлі трамвай мен троллейбустар) қ алалық қ атынастағ ы жолаушы тасымалдарының ең кемі 60% -ы тиеді.

Алматы қ аласындағ ы жү рдек жолаушы кө лігінің жү йесі мына ә рекеттердің есебінен ө зінің даму жалғ асын табады:

- алдын ала жоспарланғ ан қ ажетті ө ткізу мү мкіндігі бар кө лік дә ліздерінің жаң а аумақ тарын игеру;

-қ ала маң ындағ ы жолаушы тасымалдарымен интеграция жасау (шығ ыс, солтү стік жә не батыс бағ ыттар) жә не оларды болашақ та жоғ ары тиімділіктегі жә не жайлы рельстік кө лікпен қ ызмет кө рсетуге ауыстыру (ол ү шін облыстық басқ ару органдарымен тиісті ынтымақ тастық жасасу қ ажет болады).