Мектептегі оқу-тәрбие үрдісінде дене тәрбиесі арқылы мектеп оқушыларының отансүйгіштік қасиеттерінің даму динамикасы

Мектеп оқ ушыларының дене тә рбиесі туралы білімін, қ абілетін, дағ дысын қ алыптастыруғ а ық пал ететін, педагог қ ұ зырында бар ық палдар арсеналы болып жатқ ан жағ даймен сә йкестендіріп алу маң ызды міндет болып табылады. Дене тә рбиесін басқ ару қ ымтаулы жабық ортада емес, қ ұ ндылық бағ ыттары, мінез-қ ұ лық стреотиптері, ә р тү рлі іс-ә рекетке белсенділігі қ алыптасқ ан оқ ушылар ортасында жү реді. Сондық тан педагог осы қ ұ ндылық тарды білуі тиіс.

Болашақ Отан қ орғ аушылардың дене тә рбиесі жү йесін жү зеге асыруғ а дайындау мә селесі бойынша жү ргізілген зерттеулеріміз “Оқ ушылардың дене тә рбиесі жү йесін жү зеге асыруғ а дайындық моделін» жасауғ а мү мкіндік берді (2-cурет).

Модельдің мазмұ нын мотивтік, мазмұ ндық, процессуалды-іс-ә рекеттік, рефлексиялық бақ ылау бірліктері қ ұ райды.

Мотивтік компонент – дене тә рбиесі жү йесін жү зеге асыру қ ажеттілігін сезінуі, педагогикалық іс-ә рекетке тұ рақ ты бағ дарының болуы, оқ ушылардың дене мү мкіндіктері мен қ озғ алыс қ имылдары ерекшеліктерін ажырата білуге деген қ ызығ ушылығ ы, дене тә рбиесі жү йесі туралы ө з бетінше білімін кө теруге деген ұ мтылысы.

Мазмұ ндық компонент – оқ ушылармен дене тә рбиесі жү йесін жү зеге асыру туралы ілімі, оқ ушылардың дене мү мкіндіктері мен қ озғ алыс қ имыл

ерекшеліктерін білуі, оқ ушылармен дене тә рбиесі жү йесін жү зеге асыру туралы ә дістемелік сауаттылығ ы, жаң ашылдық, кә сіби қ ұ зіреттілік.

Процессуальды-іс-ә рекеттік компоненттер – дене тә рбиесі жү йесін жү зеге асыруда педагогикалық жағ даяттарды шешу, оқ ушылармен мектепте, сыныптан тыс жұ мыстарда, мектептен тыс жұ мыстардағ ы дене тә рбиесін ұ йымдастыру ерекшеліктерін мең геруі. Оқ ушылардың дене мү мкіндіктері мен қ озғ алыс қ имылдарын ескере отырып, дене тә рбиесіндегі жаң аша ә діс-тә сілдерді қ олдана алуы.

Рефлексиялық – бағ алау компоненті – педагогикалық рефлексияны мең геру, дене тә рбиесі жү йесін педагогикалық талдауы, шығ армашылық

ізденімпаздық, дене тә рбиесінде дене мү мкіндіктерін талдау білімділігі, дене тә рбиесі жү йесі туралы білімі мен біліктілігін жетілдіруге ұ мтылуы. Кө рсетілген мдель негізінде зерттеліп отырғ ан мә селеге байланысты

2-cурет. Оқ ушылардың дене шынық тыру жү йесін жү зеге асырудағ ы дайындық моделі

Болашақ мұ ғ алімдердің даярлығ ын қ алыптастырудың жоғ ары, орташа, тө мен дең гейлерін анық тауғ а мү мкіндік берді.

Жоғ ары дең гейі: денешынық тыру жө ніндегі білім мазмұ ны бойынша мең герген білімі айтарлық тай терең; ө з жеке басының белсенділігімен ерекшеленеді; білімін жетілдіруге ынталы; дене мү мкіндігі мен рухани жан-дү ниесінің біртұ тас жү йе екендігін сезіне біледі; дене жаттығ уларының, қ озғ алыс қ имылдарының т.б. дамыту, білімдік, сауық тыру міндеттерін шығ армашылық тұ рғ ыда қ абілетті. Бұ л дең гейдегі оқ ушылардың білімдері толық қ андылығ ымен, жү йелілігімен ерекшеленеді, олар бар білімдерін нақ тылы іс жү зіндегі жағ даят пен оң ай байланыстыра алады.

Орташа дең гейі: денешынық тырумен байланысты ө зекті мә селелерді, педагогикалық жағ даяттарды, тә рбиелік шараларды кө ң іл-кү й тұ рғ ыда дұ рыс қ абылдай алады; оларғ а деген қ ызығ ушылығ ы бар, бірақ оның оқ ушы жеке тұ лғ асын қ алыптастырудағ ы мә ніне терең мә н бермейді; дене тә рбиесі міндеттерінің ә леуметтік, педагогикалық қ ұ былыс ретінде жете тү сінбейді; білімін жетілдіруде қ адағ алауды, кө мекті талап етеді, оның қ ажеттігін сезінеді. Оқ ушылар сабақ та жә не сабақ тан тыс уақ ытта дене тә рбиесін жү зеге асыру жұ мыстарын ұ йымдастыруғ а ішінара қ алыптасқ ан даярлығ ымен ерекшеленеді. Бұ л дең гейдегі оқ ушылардың білімі толымсыз. Бү тіндей алғ анда, білімдері жеткілікті тү рде берік ә рі жү йелі емес. Олардың іс - ә рекеттері толық кө лемінде тұ жырымдалмағ ан, психологиялық – педагогикалық заң дылық тармен жеткілікті байланыстырылмағ ан, мә ні мен мазмұ нына сә йкес келмей жатады.

Тө мен дең гейі: мектептегі дене тә рбиесі жү йесін жү зеге асыруғ а қ ызығ ушылығ ы болғ анымен, бұ л бағ ыттағ ы жұ мыстарғ а ат салыспайды; дене тә рбиесі бағ ыттарының мә ніне тү сінеді, бірақ ынтасы жоқ; мазмұ ндық -танымдық, рефлексиялық -бағ алау, шығ армашылық бірліктерін мең гермеген. Бұ л дең гейге даярлық тың барлық компоненттері қ ұ ралмағ ан, не тек біреуі байқ алатын іс-ә рекеттегі оқ ушыларды жатқ ызамыз.

Дене тә рбиесі жү йесі туралы тү сініктері терең емес, ә рі толымсыз. Икемділіктері ә лсіз дамығ ан. Бұ л дең гей оқ ушылардың дене тә рбиесі жү йесін жү зеге асыру жұ мыстарын ұ йымдастыруғ а даярлығ ы тө мен екендігін сипаттайды.

Дипломдық жұ мыстың алғ ашқ ы бө лімдерінде осылайша теориялық - ә діснамалық алғ ышарттар, кейіннен теориялық негіздері арнайы модель жасап, оның ө лшемдері мен дең гейлерін кө рсетумен нақ тыланды.

Зерттеуде алынғ ан нә тижелер тө мендегідей міндеттерді шешуге мү мкіндік береді:

- ө зін-ө зі тә рбиелеу мен ө зін-ө зі жетілдіру ә дістерін мең герту;

- дене тә рбиесін жетілдіру мен спортқ а қ ызығ ушылық пен сұ ранысты кү нделікті ө мірге белсенді енгізу арқ ылы дене тә рбиесі саласындағ ы «міндеттеу» жү йесінен жалпығ а бірдей «еріктілік» жү йесіне кө шу.

Оқ ушыларғ а берілетін ә дістемелік–нұ сқ аулық білім сабақ тың теориялық бө лімінде жү зеге асырылады. Мұ ндай сабақ тар барысында оқ ушылардың ә дістемелік тә сілдердің мә ні мен олардың ө з ағ заларына тигізер ә серін танып тү сінуіне, орайластыру-бағ ыттаушылық даярлық ты жетілдіруіне мү мкіндік туады.

Ә дістемелік-нұ сқ аулық сабақ тар оқ ушылардың ә дістемелік бағ ыттағ ы ө з білімдерін кең ейтіп (мысалы, арнайы ә дебиеттерді оқ ып-ү йрену), ө зіндік жоспары бойынша жү йелі жұ мыс жү ргізгенде ө з нә тижесін береді.

Тә жірибелік-ә дістемелік даярлық қ а тө мендегідей жү йелі тә жірибелік тапсырмалар кешенін орындағ ан жағ дайда қ ол жеткізуге болады:

- таң ертең гі гигиеналық жаттығ улар жү йесін жасақ тау жә не жү ргізу;

- кү н бойына жү ргізілетін жаттығ улар жү йесін қ ұ ру;

- сергіту жаттығ улары мен қ озғ алмалы ойындарды ұ йымдастыру жә не ө ткізу;

- қ озғ алыс дағ дысын қ алыптастыру, арнайы дене қ абілеттерін жетілдіру жаттығ уларын жү ргізу;

- бұ қ аралық сауық тыру спорттық шараларына қ атысу;

- спорттық сайыстарғ а қ атысу жә не тө релік ету.

Оқ ушылардың дене тә рбиесін дамыту жү йесінде ө зін-ө зі тә рбиелеу мен ө зін-ө зі жетілдіру ә дістері жетекші қ ызмет атқ арады. Бұ л бағ ыттағ ы арнайы даярлық ө зін-ө зі жетілдіру туралы ақ парат, негізгі ә дістер мен тә сілдерді қ амтиды. Оқ ушылар назары тө мендегідей іс-ә рекетпен тапсырмалар орындауғ а бағ ытталуы қ ажет:

- ө зін-ө зі жетілдіру ү дерісінің жеке мү дделік ерекшеліктерін нақ тылау;

- оқ ушының дене тә рбиесі қ ызметі бойынша қ ызығ ушылығ ы мен сұ ранысын есепке алу, сұ ранысты қ анағ аттандыру жолдарын қ арастыру;

- ә р оқ у сабағ ында оқ ушының ө зіндік жұ мысын ұ йымдастыруғ а қ ажетті ақ паратты таң дап алу;

- дене жаттығ улары барысында кездескен қ иындық тармен жү йелі кү рес жү ргізу, тұ лғ аның жағ ымды қ асиеттерін, ерігі мен жігерін дамыту;

- дене тә рбиесі арқ ылы ө з мінезін шың дау, ө мірде кездескен қ иындық тардың шешімін таба білуге дағ дылану;

- тіршілік сақ тау, психология, анатомия, дене тә рбиесі, физиология саласы бойынша білімдерін терең дету.

Сонымен, теориялық жә не ә дістемелік-нұ сқ аулық білім, білік, дағ дыны жә не ө зін-ө зі жетілдіру мен ө зін-ө зі тә рбиелеу ә дістерін мең гермейінше, оқ ушының дене тә рбиесі жү йесін жү зеге асыру мү мкін емес.

Білім сапасына ө зіндік бақ ылау жү ргізу ү шін мең герудің ү ш дең гейін білу қ ажет:

І дең гей. Оқ у материалын саналы тү рде ұ ғ ыну, мазмұ нын есте сақ тау.

ІІ дең гейі. Педагог кө рсеткен ү лгі бойынша мең герілген білімді тә жірибеде қ олдана білу білігі.

ІІІ дең гей. Ө згермелі жағ дайғ а сә йкес, білім мазмұ нын ө з бетінше ө згерте алу жә не ө з бетінше іздене білу қ абілеті.

Теориялық білім мазмұ ны ө з бетінше мең геру қ абілеті дене тә рбиесі жаттығ уларын «Ө зімді ө зім жаттық тырамын» тұ жырымдамасына сә йкес тиімді ұ йымдастыруғ а, жү йелі жетілдіруге бағ ытталды.

Ө зін-ө зі жетілдірудің мұ ндай тә сілі тә жірбиеде оқ ушылардың жеке тұ лғ алық ерекшеліктері мен ө з ағ засының мү мкіндігін танып-білуіне жол ашады, белсенді жә не мақ сатты тү рде ө зін-ө зі тануына мү мкіндік береді.

Дене тә рбиесі жү йесін жү зеге асыру ү дерісі дене жаттығ уларының жекелеген сабақ тарын жү йелі тү рде ө ткізу жолымен жү зеге асады.

Салыстырмалы тү рде алғ анда, осы процесстің аяқ талғ ан бө лімі, кезекті жә не дербес буыны бола отырып, ә рбір жаттығ у осы сипатта алдың ғ ы жә не келесі буындармен байланысты болуы, ә рі дене тә рбиесі міндеттерінің шешілуіне белгілі бір ү лесін қ осуы тиіс. Бұ л тек оларды міндеттер жү йесіне сә йкес жү ргізгенде жә не мазмұ ны мен тү рі жағ ынан мұ қ ият ұ йымдастырғ ан кезде ғ ана мү мкін болмақ.

Бұ л сабақ тың тү рлері ө з бетінше спорттық шаралар мен оның ішінде отбасылық, аула клубтарындағ ы дене тә рбиесі сабақ тарымен толық тырылып отырады. Олар: таң ертең гі гимнастикалық жаттығ у, шынығ у, спорттық жә не қ озғ алмалы ойындар, дене тә рбиесі бойынша ү й тапсырмасын орындау, демалыс кезең дерінде ұ йымдастырылатын туристік саяхаттар, «Ә кем, анам жә не мен» сипатындағ ы жанұ ялық спорттық сайыстар т.б.

Дене тә рбиесінің сан тү рлі ә дістері олардың оқ ушы дамуына ә сері мен оқ у кү ні бойынша жаттығ улар кө лемін толық тырады деген пікір қ алыптасқ ан. Дене тә рбиесі тү рлерін жетілдіру маң ызды, дегенмен мә селенің екінші жағ ы- оқ ушылардың кешенді дене тә рбиесін толық, ә рі жан-жақ ты ұ йымдастырмағ ан жағ дайда дене тә рбиесі міндеттерін сапалы орындау мү мкін емес. Себебі жоғ арыда аталғ ан жұ мыс тү рлерінің ә рқ айсысы арнайы мақ сатты кө здейді, жекеленген міндеттерді шешуге мү мкіндік береді.

Осығ ан сә йкес ө зара байланысты мына тө рт қ ағ иданы ұ стандық:

Біріншіден, кез-келген жұ мыс тү рі кешенді дене тә рбиесі ү дерісіне ө зіндік ә сері бар.

Екіншіден, дене тә рбиесін ұ йымдастырудың бір тү рін екінші тә сілмен толығ ымен алмастыру мү мкін емес.

Ү шіншіден, дене тә рбиесін ұ йымдастыру тү рлерін кешенді тү рде жү ргізген жағ дайда оқ ушылардың дене тә рбиесі міндеттерін толық шешуге болады.

Тө ртіншіден, мектептің педагогикалық ұ жымы (оның ішінде тек дене шынық тыру мұ ғ алімдері ғ ана емес) мен ата–аналар бірлігі жә не оқ ушылардың ө здері тарпынан ынта, қ ызығ ушылық, ө зіндік басқ ару мен ұ йымдастыру болмағ ан жағ дайда дене тә рбиесінің кешенді мақ саттары мен міндеттерін толлық қ анды шешу мү мкін емес.

Дене тә рбиесін ұ йымдастыру тү рлері оқ ушының ө з бетінше ұ йымдастырылғ ан жұ мыстарымен толық тырылғ ан жағ дайда нә тижелі болады.

Оқ ушының кү нделікті қ озғ алыс тә ртібін толық тыруғ а арналғ ан жұ мыс тү рлері дене тә рбиесі жү йесінің элементтері есебінде болды.

Таң ертең гі гимнастикалық жаттығ улар. Кү нде таң ертең гілік 9-10 жаттығ удан тұ ратын кешен. Бұ л оқ ушылардың орталық нерв жү йесін қ алыпқ а келтіріп, оқ ушы ағ засын сергітеді.

Мектепке дейінгі жә не ү йге қ айтар жолдағ ы серуен. Таза ауада жаяу жү рудің ө зі шынығ у, сауық тыру ә серін тигізеді. Оқ у сабақ тарына дейінгі жаттығ у. Сабақ тағ ы нә тижелі іс-ә рекет пен оқ у кү нін белсенді бастауғ а мү мкіндік туғ ызады. Дене тә рбиесі сабақ тары. Бұ л сабақ тар мазмұ ны мемлекеттік талап пен оқ у бағ дарламасына сә йкес белгіленіп, оқ ушылардың кү ші мен жылдамдығ ын, ептілігі мен шыдамдылығ ын жә не ерік-жігерін, батылдық пен табандылық ты жә не тез шешім қ абылдау секілді тә рбиелік қ асиеттерін дамытады. Сабақ ү стіндегі сергіту минуттары.

Ой ең бегі барысында ағ заның тынығ уына ә серін тигізеді. Ү лкен ү зіліс кезіндегі дене жаттығ улары мен қ озғ алмалы ойындар. Оқ у кү ні ортасында оқ ушылардың белсенді демалысын қ амтамасыз етеді. Кү нделікті денсаулық сағ аттары (материалдық жағ дайы сә йкес келетін мектептерде жү ргізіледі). Оқ ушыларғ а 40-60 минут бойы таң дауы бойынша дене жаттығ улармен айналысуғ а мү мкіндік береді. Ә сіресе, қ озғ алыс белсенділігі тө мен оқ ушылар ү шін ө те пайдалы, аурудың алдын алу шаралары қ ызметін атқ арады, денсаулық қ а септігін тигізеді.

Спорттық сағ аттар. Кіші мектеп жасындағ ы балалар ү шін ұ зартылғ ан кү н топтарында ұ йымдастырылады. Сабақ тың бұ л тү рі сауық тыру қ ызметін атқ арады, бастауыш класс оқ ушыларының тү рлі сайыс, ойындарғ а қ ызығ ушылығ ын туғ ызып, шынық тырады.

Спорттық ү йірмелер, ұ йымдар мен топтардағ ы жұ мыс. Белгіленген спорт саласы бойынша оқ ушының жалпы жә не арнайы дайындығ ын кө рсетіп, дене жаттығ уларымен жү йелі айналысуды қ амтамасыз етеді. Жалпы мектепішілік спорттық бұ қ аралық шаралар. Бұ л жұ мыс тү ріне денсаулық жә не спорт айлық тары, спорттық мерекелер, жалпы мектепішілік сайыстар жатады. Бұ л шаралар барлық оқ ушының спорт пен дене тә рбиесі жаттығ уларына қ ызығ ушылығ ын туғ ызады.

Ө з бетінше дене жаттығ уларымен айналысу. Бұ л жұ мыс тү рі қ озғ алыс тә ртібінің маң ызды бө лігі. Кей жағ дайда ең тиімді ә діс болып есептелінеді, себебі оқ ушының жеке тұ лғ алық қ ызығ ушылық тары мен қ абілетіне сұ ранысына сә йкес ұ йымдастырылғ ан жұ мыс ө з нә тижесін береді. Оқ ушылардың тә рбие жұ мысы - мұ ғ алімнің кә сіби қ ызметінің ажырағ ысыз жә не қ ұ рамдас бө лігі.

Сондық тан жоғ ары педагогикалық білім берудің негізгі міндеттерінің бірі болашақ мұ ғ алімдерді оқ у-тә рбие жұ мысына дайындау болып табылады. Болашақ Отан қ орғ аушыларды тә рбие жұ мысына дене тә рбиесі қ ұ ралдарымен дайындау қ ажеттілігі мен оны қ анағ аттандыру мү мкіндігі арасындағ ы қ арама-қ айшылық тың болуымен де байланысты, ө йткені дене тә рбиесі оқ ушының апталық қ озғ алыс қ ажеттілігін (10-12сағ ат) аптасындағ ы 2 сабақ ішінде (2 сағ ат) қ амтамасыз ете алмайды.

Оқ ушылардың дене тә рбие жұ мысына дайындау тиімділігі тө мендегідей педагогикалық шарттарды орындағ ан кезде қ амтамасыз етілмекші.

Оқ ушылардың дене тә рбиесі қ ұ ралдарын оқ ушылармен тә рбие жұ мысына пайдаланудағ ы білімдерін, шеберліктері мен икемділіктерін мең геру қ ажеттілігін тү сінуі. Дене тә рбиесі процесінің кә сіби бағ ытталуы.

Оқ ыту мен тә рбиелеудің белсенді тү рлерін, қ ұ ралдары мен ә дістерін қ олданып, студенттердің жеке-психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, іскер кө зқ арас таныту. Оқ ушылардың жү йелі дене жаттығ уларына қ ызығ ушылығ ы мен қ ажеттілігін қ алыптастыру, бұ ларды ө зін-ө зі физикалық жағ ынан тә рбиелеуге қ осу. Оқ ушылармен тә рбие жұ мысында дене тә рбиесі қ ұ ралдарын пайдалану жө ніндегі операциялық білімдерінің, икемділіктері мен дағ дыларының қ ажетті дең гейінің болуы мен қ алыптасуы.

Берілген бағ дарламаның жү зеге асырылуы, біздің ойымызша, оқ ушылардың дене тә рбиесі мұ ғ алімінің кә сібіне бағ дар ұ стануын жақ сартуғ а, жоғ ары оқ у орындарына дарынды жастардың келіп тү суін қ амтамасыз етуге, «Дене тә рбиесі жә не спорт» мамандығ ы бойынша ү здіксіз педагогикалық білім идеясын жү зеге асыру ү шін алғ ышарттар қ ұ руғ а мү мкіндік береді.

Физикалық ө зін-ө зі тә рбиелеудің маң ызды буыны есебінде, тұ лғ аның ішкі сенімі мен саналы еркі басым тү сіп жататын бағ ыттылығ ын ескерген дұ рыс. Міне, сондық тан да болашақ мамандардың жү йелі дене шынық тыру жаттығ уларын қ ажетсінуі физикалық ө зін-ө зі тә рбиелеудің негізгі іргетасы болып табылады, оны тү рліше: ішкі сол сияқ ты, сыртқ ы да факторлармен айқ ындайды. Бұ лардың ішінде – дә лелдер, мү дделер, қ ұ ндылық бағ ыттары, студенттердің дене тә рбиесінің дең гейі мен даярлығ ы, сондай-ақ ұ жымның қ оғ амдық пікірі, оқ ушы тұ лғ асы, оқ ыту мазмұ ны, сабақ беру ә дістемесі жә не тағ ы басқ алары бар [29].

Ө зін-ө зі жетілдіру процесі дұ рыс басшылық ты қ ажет етеді, себебі анатомия, физиология, психология жә не ә дістемелік тұ рғ ысынан жеткілікті білімі жоқ адамның ө з бетімен жаттығ уы, денсаулығ ы мен мінез-қ ұ лқ ына теріс ә серін тигізуі мү мкін. Сондық тан да жеткілікті тү рде белсенді ұ йымдық -ә дістемелік тә сілдердің іздестірілуі мен пайдаланылуы қ ажет, бұ лар студенттердің ө з бетімен жетілуін, дербес жаттығ уларғ а тұ рақ ты дағ дысын тә рбиелеуін қ амтамасыз етеді.

Сонымен қ атар сабақ тарды жеке жә не шағ ын топтық ә дістермен ө ткізуге кө бірек мә н берілді, ө йткені сыныптың дене даярлығ ы тү рліше 5-10 адамнан толғ ан кезінде, жекелеген оқ ушылар немесе 2-3 адамдық топтар ү шін, қ атар орындалатын, ү йлесімділік кү рделігі мен салмақ кө лемі жө нінен ерекшеленетін бірнеше бағ дарламаны іріктеу қ ажеттілігі туындайды.

Сондай-ақ, оқ ушыларды олардың тек орындай алатын ғ ана емес, сонымен қ оса, ұ қ сас варианттарын орындай отырып, ойдан қ ұ растыратын жә не ө з кү шін тиімді жұ мсай алатындай бұ лардың жаттығ улар багажын (гимнастикалық, жең іл атлетикалық ойын) қ алыптастыру жолымен берілген ө з беттерімен орындау бейімділіктеріне ү йретудің дидактикалық шеберлігі де қ ажет. Мысалы, секірген кезде секіргішті қ олданып секіру икемділігі қ алыптасады.

Мектеп тә рбие жү йесінің маң ызды міндеті баланың тұ лғ алық қ асиеттерінің қ алыптасуы болып табылады. Сондық тан шығ армашылық пен ойлайтын тұ лғ аны тә рбиелеудің негізгі мә селелерінің бірі қ озғ алыс белсенділігінің қ алыптасуы болып табылады, ө йткені оның жоқ тығ ы тек ақ ыл-ой дамуын ғ ана кідіртіп қ оймайды, балалардың қ озғ алыс белсенділігін де тө мендетеді. Ал бұ л ө з кезегінде баланың ө зінің дағ дылары мен икемділіктерін практикалық қ ызметінде пайдалану қ ажеттілігін болдырмайды, қ озғ алыс кестесінің бұ зылуына апарып соқ тырады [30].

Алайда, практика кө рсеткендей басым бө лігі (96%), дене тә рбиесі-сауық тыру шараларын кү н тә ртібінде ә дістемелік жағ ынан сауатты ұ йымдастыра алмайды. Бұ л оқ ушы белсенділігін ынталандыруғ а бағ ытталғ ан педагогикалық міндеттер мен жағ дайларды, қ алыптан тыс, тың жолмен шешуінде қ иналады. Қ имыл белсенділігінің, сондай-ақ қ озғ алыс міндеттерін шешуге шығ армашылық пен келудің қ алыптасуында, тұ тастай педагогикалық процестің негізгі қ ұ рамдастарының бірі ә рі баланың қ оғ аммен жә не ө мірмен байланыстырушы буыны болып табылатын дене тә рбиесі ерекше орын алады.

Осыдан келіп, оқ ушылардың шығ армашылық белсенділігін тә рбиелеуге даярлығ ын қ алыптастыру қ ажеттілігі туындайды. Сондық тан балалардың белсенділігін қ алыптастыруғ а ә зірлігі психологиялық тә різді, практикалық та даярлығ ы ретінде қ арастырылуы керек.

Психологиялық даярлығ ы, оқ ушылардың дене тә рбиесі қ ұ ралдарын балалардың белсенділігін тә рбиелеуде пайдалану бағ ытындағ ы білімдері мен икемділіктерін мең геру қ ажеттілігін тү сінуін білдіреді.

Практикалық даярлығ ы, дене тә рбиесі қ ұ ралдарын пайдаланудағ ы операциялық білімдерінің қ ажетті дең гейінің болуы мен қ алыптасуын айқ ындайды [31].

Оқ ушылардың белсенділігін дене тә рбиесі қ ұ ралдарымен қ алыптастыру тиімділігі, тө мендегі педагогикалық шарттарын сақ тағ ан кезде қ амтамасыз етіледі:

1.Дене тә рбиесі процесінің кә сіби бағ ыттылығ ы.

2.Дене тә рбиесінің теориясымен ә дістемесінің оқ ушылардың қ озғ алыс белсенділігін тә рбиелеудің психологиялық -педагогикалық мә селелерімен толық тырылуы.

3.Дене тә рбиесі қ ұ ралдарымен балалардың шығ армашылық белсенділігін қ алыптастыруда, қ ажетті білім мен шеберліктің белгілі бір дең гейіне қ ол жеткізу.

4.Оқ ыту мен тә рбиелеу ә дістерінің қ ұ ралдарын, белсенді тү рлерін пайдалана отырып, балалардың жеке-психологиялық ерекшеліктерін, қ озғ алыс белсенділігінің дең гейін ескеріп, іскер кө зқ арас таныту.

Зерттеу барысының 3 бө лімінде оқ ушылардың дене мү мкіндіктері мен қ озғ алыс қ имылдары ерекшеліктерін ескере отырып, дене тә рбиесі жү йесін жү зеге асыруғ а арналғ ан ә дістер жү йесі қ олданылды.

Тұ лғ а мə дениетінің негізі оның жалпы адамзаттық қ ұ ндылық тарғ а қ атынасынан кө рінеді. «Қ ұ ндылық» термині болмыстың белгілі қ ұ былыстарының адами, ə леуметтік жə не мə дени мə н-мағ ынасын білдіру ү шін қ олданылады.

Адам қ ызметіндегі заттар, қ оғ амдық қ атынастар жə не олар қ амтығ ан табиғ ат қ ұ былыстары қ ұ ндылық ты қ атынастар нысандары ретінде танылғ ан бағ алы заттар сипатында іс-ə рекетке қ осылады, яғ ни бұ лардың бə рі де жақ сылық пен жамандық, шындық пен жалғ андық, ə семдік пен ұ сқ ынсыздық, ə ділдік пен ə ділетсіздік жə не т.б. тұ рғ ысынан пайымдалады.

Белгілі қ ұ былыстарды бағ алауғ а негіз болғ ан тə сілдер мен ө лшем-шектер субъектив бағ а тү рінде қ оғ амдық сана мен мə дениетте бекиді де адам ə рекетін бағ ыттаушы қ ұ ралдарғ а айналады.

Қ алыпты тə ртіптік ұ ғ ым формасына енген мұ ндай қ ұ ралдар тү рі бар. Ұ станымдар жə не бағ алар, бұ йрық тар мен шектеулер, мақ саттар мен жобалар.

Сонымен, заттай жə не субъективті қ ұ ндылық тар адамның ө зін қ оршағ ан дү ниеге болғ ан қ ұ ндылық ты қ атынастарының екі қ арама-қ арсы (полярлы) шегін аң датады. Адам іс-ə рекеті қ ұ рылымындағ ы қ ұ ндылық ты тараптар танымдық жə не еріктік қ ұ ндылық тармен ө зара тығ ыз байланысқ ан.

Ə рбір тарихи нақ ты қ оғ амдық қ ұ рылым (формация) ө зіне тə н қ ұ ндылық тар жиынтығ ымен ажыралады. Ал одан тү зілген жү йе ə леуметтік реттеудің аса жоғ ары дең гейі сипатында кө рінеді. Бұ л жү йеде қ оғ ам не ə леуметтік топ мойындағ ан ө лшем-шек, талаптар (критерии) белгіленеді. Тұ лғ алық дең гейде мең герілген бұ л талаптар тұ лғ а қ алыптастырудың негізіне алынып, қ оғ амды қ алыпты тə ртіпте ұ стауғ а жə рдемдеседі.

Қ оғ ам ө мірінің кезең дерінде қ ұ ндылық тар жү йесі ө згеріске тү сіп, ауысып барады. Қ ұ ндылық тар ө зіне тə н ерекшеліктерге ие. Олардың кейбірі тарихтың қ ай кезең інде де ө з маң ызын жоймайды. Мысалы, ежелгі дү ниенің тарих сахнасында ө шкенімен, онда мұ рат етілген эстетикалық қ ұ ндылық тар ə лі кү нге дейін ө з маң ызын жоғ алтқ ан жоқ. Ортағ асырлық ағ арту (просвещение) дə уіріндегі гуманистік, демократиялық идеялар бү гінгі заман қ ызметіне жарауда.

Қ оғ амдағ ы қ ұ ндылық ты қ атынастардың аса маң ызды элементтерінің бірі - қ ұ ндылық ты бағ ыт-бағ дар.

Қ ұ ндылық ты бағ ыт-бағ дар - бұ л стратегиялық ө мір мұ раттары жə не жалпы дү ниетанымдық алғ ы шарт ретінде танылғ ан қ ұ ндылық тардың адам санасында бейнеленуі.

Қ алыптасқ ан, тұ рақ ты қ ұ ндылық тар бағ ыттарының жиынтығ ы тұ лғ а тұ рақ тылығ ын, қ ажеттер мен қ ызығ улар бағ дарында кө рінген ə рекет-қ ылық жə не іс-ə рекет типтерінің ө зара байланыса, ұ штасуын қ амтамасыз етеді. Осыдан, қ ұ ндылық ты бағ ыт тұ лғ а сеп-тү рткілеріне (мотивтеріне) себепші, реттеуші маң ызды жағ даят (фактор) ретінде іске қ осылады.

Қ ұ ндылық ты бағ ыт-бағ дарлардың негізгі мазмұ ны - адамның саяси, философиялық (дү ниетанымдық), адамгершілік наным-сенімдері, терең ə рі тұ рақ ты бейімділіктері, қ ылық -ə рекет, мінез принциптері. Осыдан, қ ай қ оғ амда да тұ лғ аның қ ұ ндылық ты бағ ыт-бағ дары тə рбие жə не мақ сатты ық пал жасау нысаны ретінде қ арастырылады. Олар арқ ылы еріктік кү ш салу, зейін, ой-ө ріс бағ дарлары анық талады.

Қ ұ ндылық ты бағ дардың дамуы - тұ лғ а кемелінің белгісі, оның ə леуметтенуінің кө рсеткіші, қ ұ ндылық ты бағ ыттардың тұ рақ ты бірлігі тұ лғ аның келесідей сапаларының дамып, орнығ уына себерші болады: тұ лғ аның тұ тастығ ы мен сенімділігі, белгілі мұ раттар мен принциптерге адалдық, осы мұ раттар мен принциптерді іске асыру жолында ерік кү шін аямауғ а қ абілеттілік, ө мірлік ұ станымдарғ а орай белсенділік, мақ сатқ а жетуде табандылық пен ө жеттік.

Қ ұ ндылық ты бағ ыттар арасындағ ы қ айшылық тар ə рекет-қ ылық пен мінездегі тұ рақ сыздық ты туындатады. Қ ұ ндылық ты бағ ыт-бағ дардың мешеуленуі адамның селқ остығ ы мен енжарлығ ына себепші болады.

Бү гінгі кү нде ə лем елдерінде ə рқ илы қ ұ ндылық тар жү йесі қ абылданғ ан. Осы заманғ ы гуманистік педагогика олардың арасында жалпы адамзаттық келесідей қ ұ ндылық тарды аса маң ыздылар қ атарында алғ а тартады:

-адам қ ұ қ ы,

-адамды ең жоғ ары қ ұ ндылық ретінде тану,

-бала тұ лғ асы мен оның қ адіріне қ ұ рмет;

-бала еркіндігі мен даму қ ұ қ ын қ орғ ау; білім жə не тə рбиедегі демократиялық принциптерді берік ұ стану.

Адам қ ұ қ ы жə не еркі - жалпы адамзаттық қ ұ ндылық, себебі олар адамзаттың жалпы мү дделерін танытады, ə рқ илы халық тардың, діндер мен дə уірлердің рухани мұ раттарын жақ ындатады ə рі туыстырады. Барша халық тар туындыларын сыйлауғ а, бағ алау мен қ орғ ауғ а ү йрену - бұ л ұ лттық жə не ұ лтаралық ынтымақ тың белгісі ретінде қ абылданғ ан жалпы адамзаттық қ ұ ндылық тарды сезіну жə не қ абылдау нышаны.

Бү гінгі Қ азақ стандық қ оғ амда қ ұ ндылық ты бағ ыттар қ атарында ұ лтжандылық, отаншылдық сезімдері, яғ ни ө з халқ ымызды, оның салт-дə стү рін, тілін, мə дениетін, ə деттерін, туғ ан ел табиғ атын қ ұ рметтеп білу- жоғ ары маң ызғ а ие болып отыр.

Сонымен бірге ə рбір адам ү шін жоғ ары қ ұ ндылық - бұ л ө мір, тіршілікке болғ ан қ амқ орлық, гуманистік қ атынастар негізі - ə р адамның ө з басын сыйлауы, ө з адамгершілік сапаларына болғ ан қ ұ ндылық ты қ атынас; ата-ананы, туғ ан-туысқ анды, отбасы, бала-шағ аны ардақ тұ ту, табиғ атты аялау жə не ең жоғ ары инабатты қ ұ ндылық ретінде ең бекті қ адір ету.

Жалпы адамзаттық қ ұ ндылық тар арасында ұ лттық қ ұ ндылық тар шегерілмейді. Керісінше, осы ұ лттық қ ұ ндылық тар арқ ылы кө рінеді. Алғ ашқ ыда осы ұ лттық формада кө зге тү скен қ айталанбас соны жетістіктер уақ ыт ө те жалпы адамзаттық қ ұ ндылық қ а ө теді (мысалы, жақ ын уақ ыттың ө зінде қ азақ домбырасын жетекші кү й аспабы ретінде танытқ ан «Ұ лытау» триосының Голливуд жең імпазы аталып, бү кіл ə лемге танылуы).

Қ оғ амдағ ы азаматтық, гуманистік қ ұ ндылық тардың бекуі, ө з міндеттері мен қ ұ қ ық тарының ө зара тə уелділігін сезінуші ə рі азаматтық ұ станымы бар ерікті тұ лғ аны қ алыптастыру кө біне тə рбие жə не оқ у жү йесіне байланысты. Заман ерекшелігін ескерумен тү зілген қ ұ ндылық ты бағ ыттардың дамуынан ə р адам ө зін планета азаматы, ə лем адамы санатында сезінуге мү мкіндік алады.

Жалпы адамзаттық қ ұ ндылық тарды тү сіне танудың негізі қ оғ амғ а бағ ытталғ ан идеялардың, сезімдердің, ұ ғ ымдардың қ алыптасуына; ұ лттық жə не жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тарды байланыстыра білуге; қ оғ амғ а жə не басқ а адамдарғ а болғ ан қ атынастарғ а орай қ ұ қ ы мен міндеттерін зерттеп тануғ а; азамат қ ұ қ ы мен міндеттерінің бірлігін тү сінуге; азаматтық мінез-қ ұ лық пен сезімдерді тə рбиелеуге; пікір жү ргізу еркіндігінің дамуы мен кө ң іл-кү й ортақ тығ ын сезінуге жə не т.б. орайлас келеді.

Жалпы адамзаттық қ ұ ндылық тарғ а бағ ыт-бағ дар тə рбие мазмұ нының ажыралмас бір бө лігі.

Соң ғ ы педагогикалық зерттеулерде «денешынық тыру мə дениеті» тү сінігі қ абылданғ ан. Адамның іс-ə рекеті барысында жү зеге келетін білімдер, ептіліктер, дағ дылар, ой-ө ріс, адамгершілік жə не эстетикалық даму дең гейі, ортақ тасу ə дістері мен формалары- бə рі қ осылып, «тұ лғ аның базалық мə дениетін» қ ұ райды.

Тə рбие тұ лғ аның аталғ ан мə дениетін дамытушы ə рі қ алыптастырушы бірден бір қ ұ рал. Соң ғ ы педагогикалық ə дебиеттерде тұ лғ аның денешынық тыру мə дениетін тү зуге кө мектесетін бірнеше жеке элементтер аталады:

- табиғ атқ а бағ ытталғ ан қ ұ ндылық тар (адамгершілік тə рбиесі, тұ лғ а сапасы ретінде танылғ ан дұ рыс та тұ рақ ты қ атынастар жасау);

- ө мір, тіршілікке бағ ытталғ ан қ ұ ндылық тар (адам қ ұ қ ын жə не оның қ ұ ндылық мə нін дə ріптеу; бақ ыт, еркіндік, ар-намыс, ə ділдік-тең дік, туысқ андық жə не т.б. сынды қ ұ ндылық ты категорияларды қ алыптастыру);

- қ оғ амғ а бағ ытталғ ан қ ұ ндылық тар (қ оғ амның қ ұ қ ық тық негізі жə не оның саяси қ ұ рылымымен танысу; қ оғ амдағ ы жеке адам проблемасын зерттеу: «Мен» жə не қ оғ ам, отаншылдық тə рбиесі);

- ең бекке бағ ытталғ ан қ ұ ндылық тар (ең бектік дағ дыларғ а ү йрету).

Дə стү рлі педагогикада тұ лғ аның базалық мə дениетін қ алыптастыруғ а орай жү ргізілетін тə рбиелік іс-ə рекеттердің бірқ анша бағ ыттары аталады. Ғ алымдардың кө бі тə рбиелік істердің келесідей бағ ыттарын ұ станады (Б.Лихачев, В.А.Сластенин, М.П.Подласый, т.б.):

- ғ ылыми дү ниетаным қ алыптастыру;

- азаматтық тə рбие;

- ең бек тə рбиесі;

- адамгершілік тə рбиесі;

- эстетикалық тə рбие;

- дене тə рбиесі.

Тə рбиелік істердің кейбір жетекші бағ ыттарының мазмұ нын ашайық.

Ғ ылыми дү ниетаным тə рбиесі. Дү ниетаным негізі – ə лемді тү сіну, яғ ни қ оршағ ан болмыс жө ніндегі білімдер тобын мең геру. Бұ л білімдер мен ұ ғ ымдар ертең ге де, бү гінге де, алыс болашақ қ а да қ атысты. Олардың бə рі адамдардың рухани дү ниесінің кə усар кө зі.

Дү ниетаным қ ұ рамы кү нделікті ө мір барысында, ө нерде, ə дебиетте, ғ ылым мен дінде қ алыптасатын белгілі мұ раттар мен шындық бейнелерінде кө рінген болмыстық қ абылдаулардан қ ұ ралады.

Дү ниетаным наным, сеніммен байланысты. Дү ниетаным кө зқ арастары адамның ұ зақ уақ ыт айналысқ ан кү рделі ақ ыл-ес жұ мыстарының негізінде орнығ ады. Бұ л кө зқ арастар тұ лғ аның рухани ө мірінің тұ ғ ырына, оның «Мен» мə ніне айналып, ө мірлік ұ станымын айқ ындауғ а негіз болады.

Азаматтық тə рбие мə ні - кемелденудегі ұ рпақ ты отаншылдық, қ ұ қ ық тық, адамгершілік сезімдеріне баулып, ө з қ адірін, тұ лғ алық еркіндігін, тə ртіптілікті, басқ а азаматтар мен мемлекеттік билікті сыйлауды ү йрету, сонымен бірге жү ктелген міндеттерді орындау, отаншылдық, ұ лтжандылық жə не ұ лтаралық сыйластық сезімдерін ү йлесімді байланыстыра білу қ абілетін дамыту.

Азаматтық тə рбие мақ саты - ə р адамда қ оғ амның адамгершілік мұ раттарын, Отанғ а деген сү йіспеншілік, бейбітшілікке ат салысу ық ылас - ниеттерін қ алыптастыру. Азаматтық тың негізгі элементтері - мемлекет жə не басқ а азаматтарды қ ұ рметтеуге байланысты ө з міндеттерін орындауғ а мү мкіндік беретін адамгершілік жə не қ ұ қ ық тық мə дениет. Кемелденген азаматтық тың белгісі - сө з бен істің бірлігі.

Адам тұ лғ асының дамуына бағ ытталғ ан гуманистік қ адамдар да - осы азаматтық сезімдердің дең гейімен бағ аланады.

Азаматтық тə рбиеге байланысты іс-ə рекеттер мазмұ ны: ə рекет- қ ылық тың конституциялық жə не қ ұ қ ық тық талаптарын зерттеу, ү йрену; бейбітшілікке, зорлау кү шін жұ мсамауғ а тə рбиелеу; қ оғ ам жə не тұ лғ а мү ддесін танытушы қ оғ амдық сананың бір формасы азаматтың сезімін, ұ лтаралық ортақ тасу жə не қ ұ қ ық тық қ атынастар мə дениетін, еліміздің жетістіктері жө ніндегі білімдер жү йесін, адамның қ оғ амда ө з мү мкіндіктерін іске асыруғ а себепші азаматтық тə жірибесін қ алыптастыру.

Азаматтық тə рбие тиімділігін кө терудің арқ асында тө мендегідей жетістіктерді қ олғ а тү сіруіміз мү мкін:

-азаматшылдық идеяларын қ абылдаудың психологиялық кейіп жағ дайлары жасалады;

-азаматтар ө з араларындағ ы міндеттерді мойындайтын болады;

- бірлікті ө мір сү руге дағ дыланады;

-ө з талаптарында, ə рекет-қ ылық тарында, ə деттері мен ə рекеттерінде, ниеттері мен қ алауларында астамдылық қ а бармауғ а ү йренеді;

-басқ алар мү ддесін де ескерудің қ ажеттігін сезінетін болады;

-қ оғ амдағ ы бейбітшілік, ө зара тү сіністік, ымырашылдық пен тə ртіптілік сақ тау ү шін қ ажет азаматтық ортақ тасудың басты шарты ө зіндік бақ ылау мен қ адағ алау жү ргізуге бейімделеді.

Отаншылдық тə рбиесі. Бұ л тə рбиенің мақ саты – оқ ушыда ө з Отанына деген сү йіспеншілік сезімін оятып, оғ ан адал қ ызмет жасауғ а, оны қ орғ ауғ а баулу; туғ ан ел тарихы жə не ө з халқ ы мен басқ а да ұ лыстардың мə дени мұ расын, салттары мен дə стү рлерін қ астерлеу қ атынасын қ алыптастыру;

Отаншылдық тə рбиесінің мазмұ ны:

-Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттік рə міздерін (Ел таң ба, Ту, Ə нұ ран) зерттеп, тану. Сонымен бірге басқ а елдердің де мемлекеттік белгілерін білу;

-отаншылдық (ө з Отаның а болғ ан сү йіспеншілік) пен интернационализмнің (басқ а ұ лт адамдарына, елдерге, мемлекеттерге бағ ытталып қ алыптасқ ан достық, қ атынастар сезімі) ə рқ илы тұ старын тү сініп, қ айта қ арастыруғ а мү мкіндік беретін білімдер шең берін кең ейту;

-туғ ан ө лке табиғ аты мен тарихын зерттеу;

-елімізбен байланысқ ан ө зге мемлекеттер тілін, тарихын, ондағ ы халық тар салты мен дə стү рлерін білу;

- халқ ымыздың жауынгерлік даң қ ы мен қ аhармандығ ына байланысты нақ ты дерек кө здерін іздеу жə не зерттеу.

Адамгершілік тə рбиесі. Бұ л қ оғ амдық талаптар жə не ə рекет-қ ылық нормаларын ескерумен іс жасауғ а мү мкіндік беруші ептіліктер мен дағ дыларды қ алыптастыруғ а бағ ытталғ ан тə рбие процесінің мə нді бір бө лігі.

Мə дениет тарихында адамгершілік тə рбиесі мə нін тү сінудің тө рт негізгі дə стү рі қ алыптасқ ан:

-патерналистік (патер-лат. «ə ке», ү лкендерге қ ұ рмет тү ріндегі адамгершілік тə рбиесі);

-діни-дə стү рлік (діни наным сенімдер мə ртебесін қ олдау тү ріндегі адамгершілік тə рбиесі);

-ағ артушылық (ғ ылыми білімдер игерудің нə тижесі тү ріндегі адамгершілік тə рбиесі);

-коммунитаторлық (коммуна-лат. «қ ауым», «бірлестік»; ұ жымшылдық сезімін қ алыптастыру сезімі тү ріндегі адамгершілік тə рбиесі).

Адамгершілік тə рбиесінің мақ саты- ө з іс-ə рекетіне жауапкершілікті, адал, намысты, жалғ андық пен кə ззаптық тан жаны аулақ адамды тə рбиелеу.

Алайда адамгершілік тек сырттай форма ретінде игерілуі мү мкін емес, ол адамның тұ лғ алық дербестігіне негізделіп, ə р тұ лғ аның ө зіндік заң ы кү йінде танылады. Адамгершілік қ алағ ан уақ ытта, қ алағ ан нақ ты жолмен орындалатын жə й мақ сат емес. Ол адами іс-ə рекеттің ө з негізінде жатқ ан мақ саттардың мақ саты.

Адамгершілік тə рбиесі негізінде қ алыптасушы сапа-қ асиеттер тү рі келесідей: шыдамдылық, жомарттық, ə дептілік, ізгіліктілік; адамдар арасындағ ы ө зара сыйластық, ө зара жə рдем жə не жолдастық, ү лкенге сый, кішіге қ амқ орлық, ə йел жə не ер арасындағ ы қ ұ рметтеу қ атынасы; ө зіндік тə ртіптілік, ө зіндік қ адағ алау, ө зіндік басқ арым, ө зін ө зі тану, ө зін ө зі реттеу қ абілеттері. Ə р адам ө зі қ алағ ан ə дет-қ ылық тарды ардақ тау арқ ылы ө з адамгершілігінің дамуына ық пал жасауы мү мкін. Адамгершілік тə рбиесіне орай іс-ə рекеттер мазмұ ны:

- ұ жымдық оқ у жə не қ оғ амдық пайдалы іс-ə рекеттерді ұ йымдастыру арқ ылы тə рбиеленушілерді қ амқ орлық қ а баулу;

- қ айырымдылық пен жауыздық проблемаларын талдай білуге ү йрету;

- шынайы жə не бейнақ ты гуманизмді айыра білуге жаттық тыру;

- ə леуметтік ə ділдік пен ə ділетсіздік мə нін тү сінуге баулу;

- гуманизм идеялары мен олардың жалпы адамзаттық сипатын тү сіне, бағ алауғ а дағ дыландыру.

Қ азіргі заман жағ дайларына орай аса маң ыздылары ретінде эстетикалық тə рбиенің келесі бағ ыттары алғ а тартылуда: кө ркем ө нерлік білімді ү здіксіз дамыту; оқ ушылардың ə н-кү й мə дениетін қ алыптастыру, театрғ а байланысты тə рбие мен білім беру, кө ркем ə дебиеттік қ абілеттер дарыту жə не дамыту, т.с.с.

1-кесте

«Оқ ушылардың шынығ уын қ алыптастырудағ ы дене тә рбиесінің маң ызы» факультативті курс бағ дарламасы

Арнайы факультативте “Жалпы педагогика”, “Тә рбиелеу технологиясы”, “Дене шынық тыру бойынша сабақ тан тыс жұ мыстар” секілді пә ндерде ескерілмей қ алғ ан мә селелерді педагогикалық, ә дістемелік жақ тан қ арастыру кө зделді. Ә сіресе тә рбие жұ мыстарын ұ йымдастырудың жаң а технологиясы мен белсенді ә дістерді оқ ушылармен сабақ тан тыс жұ мыстарда пайдалану мә селесіне ерекше мә н берілді. Арнайы факультатив 3 сағ ат дә ріс, 3 сағ ат ұ стаздың оқ ушымен жұ мысы, ө зіндік жұ мыс 3 сағ ат, практикалық жұ мыс 3 сағ ат қ арастырылды.

Эксперимент жұ мысы 10-11 сыныптарда эксперимент топтарымен жү ргізіледі. Ал, бақ ылау топтарында жұ мыстар кә дімгідей ө ткізілді. Мұ нда, 10-сыныпта арнайы курс сабақ тү рінде оқ ытылып, онда патриоттық бағ ыттылық тың теориясы, ондағ ы мотив қ алыптастырудың маң ызын танып-біледі. Ал, 11- сыныпта практикалық жұ мыс тү рінде жалғ асады ө зін-ө зі тә рбиелеу бағ дарламасын орындау арқ ылы патриоттық бағ ыттылығ ын қ алыптастыру жұ мыстары сабақ тан тыс тә рбиелік іс - шаралармен қ атар іске асырылады Бұ лардан басқ а оқ ушыларды тә рбиелік жұ мыстарғ а тікелей араластыру мақ сатында арнайы ө зіндік тапсырмалар беріледі. Мұ ндағ ы басты талап, ә р оқ ушы ө з қ алауы бойынша жеке бір педагогикалық жұ мыс кө рсетеді. Мұ ндай тапсырмаларды топтық тү рде орындауғ а да болады. Бірақ ә р топта 3 тен 5 адамғ а дейін болуы керек. Ө йткені бұ дан артық болса, тапсырманың орындалу сапасы тө мендеп кетеді де мектеп оқ ушыларының іскерлігі байқ алмай қ алуы да мү мкін.

Сабақ ты дұ рыс ұ йымдастыру ү шін оның мынадай классикалық қ ұ рылымын пайдалануғ а болады:

Сабақ тың мақ сатын белгілеу;

Сабақ тың міндеттері - тә рбиелік, дамыту - білім беру міндеттерін анық тау;

Сабақ та қ олданатын кө рнекіліктерді алдын - ала ә зірлеу;

Сабақ ты ө ткізу ә дістерін пайымдап, даярлап алу;

Сабақ тың барысын ұ йымдастыру;

Ү й тапсырмаларын ә зірлеу;

Оқ ушының ө зіндік жұ мысы - газет, журнал, сө здіктер т.б. мә ліметтер жиналады.

1-тақ ырып. Денешынық тыру сабағ ындағ ы тә лім - тә рбиелік мә селелерді шешудегі педагогикалық сауаттылық

2-тақ ырып. Сабақ тантыс жұ мыстардағ ы спорттық шаралар

3-тақ ырып. Мектеп оқ ушыларын сабақ тан тыс жұ мыстарғ а тартудағ ы денешынық тырудың орны

Келтірілген арнайы курстан басқ а мектеп оқ ушыларымен сабақ тан тыс уақ ытта мынадай тә рбиелік жұ мыстар ұ йымдастыру керек деп ұ йғ ардық. Ө йткені оқ у - тә рбие мекемелерінде, мектептерде жү ргізілетін барлық тә рбиелік жұ мыстар мынадай қ ызмет атқ арады:

1. Сабақ ү стінде ә р тү рлі пә ндерден алғ ан білімдерінің ауқ ымын кең ейтеді жә не мазмұ нын терең детеді;

2. Оқ ушы жастардың бойындағ ы бар қ абілеттерін дамыту, мү мкіндіктерін іс жү зінде қ олданып ө з мү мкіндіктерін байқ ау;

Мектеп оқ ушыларының дү ниеге болғ ан кө зқ арасын қ алыптастыру, сол негізде ө зінің болашақ Отан қ орғ аудағ ы маң ызын ұ ғ ынып, тү сінуіне шарт тү зеді;

Дене тə рбиесі – тə н - денелік бой тіктеу ү шін қ ажетті білімдер мен ə дістерді ұ рпақ тан ұ рпақ қ а ауыстыра жеткізуге бағ ытталғ ан педагогикалық ұ йымдасқ ан процесс. Дене тə рбиесінің мақ саты – адам тұ лғ асының, оның дене қ асиеттері мен қ абілеттерінің жан-жақ ты жетілуі, қ озғ алысты дағ дылары мен ептіліктерінің қ алыптасуы, тə н саулығ ын кө теру.

Дене тə рбиесінің негізгі қ ұ рал-жабдық тары - дене шынық тыру жаттығ улары, табиғ аттың тума кү ш кө здерін пайдалану (кү н энергиясы, ауа мен су ортасы жə не т.б.) гигиена ережелерін ұ стану (ə р адамның жеке басына, ең бегіне, тұ рмысына жə не т.б. байланысты). Дене шынық тыруғ а арналғ ан жаттығ улар тə н-дене қ абілеттерінің дамуына ə ртараптан ə сер етеді. Олардың адам ағ засына ық пал жасау заң дылық тарын тану жə не оларды орынды қ олдана білуден ə рбір оқ ушы не ересек дене шынық тыру мə дениетін, дене тə рбиесі мақ саттарын іске асыруғ а пайдалана алады. Бұ л тə рбие тү рі ү ш негізгі бағ ытта орындалып жатады: жалпы дене дайындығ ы, кə сіби дене дайындығ ы, спорттық дайындық.

Дене тə рбиесіне орай іс ə рекеттер мазмұ ны ө з ішіне таң ғ ы гимнастиканы, таза ауада жү ріп-тұ руды, кешкі серуенді, салауаттық кү ндерін, ə рқ илы спорттық бө лімдерге қ атысуды, туристік саяхаттарды жə не т.б. қ амтиды.

Зерттеу барысында жү ргізілген теориялық -ә діснамалық талдаулар барысында жә не анық таушы эксперимент нә тижелері болашақ Отан қ орғ аушы оқ ушылардың дене тә рбиесі жү йесін жү зеге асыруғ а дайындаудағ ы тә жірибелік-эксперимент жұ мыстарын мынадай кезең дер бойынша жү ргізуге мү мкіндік берді.

- айқ ындаушы кезең – анық таушы эксперимент жұ мыстарының нә тижелері сараланып, болашақ Отан қ орғ аушы оқ ушылардың дене тә рбиесі жү йесін жү зеге асыруғ а дайындауда кә сіби маң ызды қ асиеттері мен біліктілік сипаттамасы анық талды.

- ақ параттық -нақ тылық кезең – тә жірибелік-педагогикалық жұ мыстарды жү ргізу жағ дайларын қ амтамасыз ету ү шін оқ у-тә рбие ү дерісінің мү мкіндіктеріне сай, зерттеліп отырғ ан мә селелерге байланысты болашақ Отан қ орғ аушылардың даярлығ ын қ алыптастырудың оң тайлы жолдары мен бағ дарламасы жасалды.

- рефлексиялық -бағ алау кезең і – арнайы жұ мыстар ұ йымдастыру: «Дене тә рбиесі – салауаттылық негізі» арнайы курс, «Педагогикалық шеберлік клубы» жұ мысының жоспарларына сә йкес педагогикалық зерттеу жұ мыстары жү ргізіліп, болашақ Отан қ орғ аушы оқ ушылардың дене тә рбиесі жү йесін жү зеге асыруғ а дайындау педагогикалық тә жірибе барысындағ ы тапсырмалары арқ ылы дамытылды.

Қ алыптастырушы эксперименттің бірінші кезең іне сә йкес, анық таушы эксперимент барысында қ ол жеткізген тұ жырымдарымыз бен теориялық талдауларымыз нә тижесінде болашақ Отан қ орғ аушы оқ ушы тұ лғ асының қ ұ зіреттілігі сипаттамасы, біліктілікті қ алыптастыру мен принциптерін тұ жырымдауғ а мү мкіндік туындады.

Тә жірибелік - педагогикалық жұ мыстың соң ғ ы кезең і ә ртү рлі формадағ ы жұ мыстарды қ амтыды. Семинар сабақ тары тақ ырыпты жан-жақ ты талқ ылау, ә ң гіме-кең ес, дө ң гелек ү стел, диспут, КВН, интеллектуалдық жарыстар, іскерлік ойындары, дидактикалық ойындар, рефератты талқ ылау жә не тест, т.б. тү рінде ө ткізілді.

Ал тә жірибелік сабақ тар негізінен дене дамуы мен дене қ абілетін, дене сапаларын анық тауғ а байланысты ө лшеу жұ мыстары, тесттік бақ ылау мен тә жірибелік сараптау, физиологиялық анық тау карточкаларын толтыру, жеке оқ ушының физиологиялық, психологиялық, кә сіби даярлығ ы бойынша сипаттамалар дайындау, оқ ытушының сабағ ына талдау, даму кү нделігін толтыру, ө зара сабақ ө ткізу мен треннинг ө ткізумен сипатталады.

Сонымен бірге, дене тә рбиесі жү йесін жү зеге асыруда жеке тұ лғ аны қ алыптастырудың маң ызын, оның мә ні мен рө лінің қ ұ ндылық сипаты жете тү сіндірілді. Оқ ушылар берілген тапсырма бойынша ө здерінің жә не оқ ытушылардың педагогикалық процесті жү зеге асырудағ ы кә сіби іс-ә рекетіне талдау жү ргізді.

Мұ ның бә рі сайып келгенде оқ ушылардың арнайы деншынық тырумен айналысуы, іскерлік дағ дыларын шың дай тү сті. Арнайы курс нә тижесінде мынадай компоненттерді қ амтитын педагогикалық жұ мыс жү йесі анық талды: