ХVII ғ. Соңы мен 18 ғ. Бірінші ширегіндегі қазақ-жоңғар соғысы

Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы, жоң ғ ар-қ азақ соғ ыстары (Отан соғ ысы деп те аталады) – Қ азақ хандығ ы қ ұ рылғ ан кезден бастап, 18 ғ асырдың 50-жылдарына дейін оның аумағ ына ойраттардың бірде ө ршелене, бірде беті қ айта жасағ ан шапқ ыншылық тары. Қ азақ халқ ы ойраттарды алғ ашқ ыда қ алмақ тар, кейін жоң ғ арлар деп атағ ан (қ. Жоң ғ ар хандығ ы). 15 ғ асырдың 50-жылдары ойраттардың қ алмақ тайпасының билеушісі Ү з-Темір тайшы ө здерімен іргелес жатқ ан қ азақ даласына шабуыл ұ йымдастырады. Дешті Қ ыпшақ қ а баса-кө ктеп кіріп, Ақ Орданы ойрандады. Сыр бойына жетіп, қ азақ ұ лыстарын оң тү стік-шығ ысқ а қ арай ығ ыстырып, Тү ркістанды, Ташкентті басып алды. 15 ғ асырдың 70-жылдары ойраттар шабуылдары жиілей тү сті. Қ азақ ханы Таһ ир (Тайыр) ойраттардың жолына кедергі жасау мақ сатында Жетісуда ірі Жатан бекінісін салдырды. 16 ғ асырдың екінші жартысында Ақ назар хан тұ сында қ азақ ә скері ойраттарғ а қ арсы тойтарыс беріп, ү лкен жең істерге қ ол жеткізді. Тә уекел хан билік еткен тұ ста да қ азақ жасақ тары жау ә скеріне қ арсы кү йрете соқ қ ы берген. Ойраттар Сырдария бойындағ ы сауда орталық тарын басып алғ ысы келді. Бұ лай жорамалдауғ а ағ ылшын кө песі ә рі саяхатшысы Дженкинсонның келтірген мә ліметтері негіз бола алады. Ол 1557 жылы Орта Азиядан Қ ытайғ а ө тпекші болғ анда, оғ ан қ азақ тар мен ойраттардың Ташкент қ аласы ү шін жү ргізген соғ ысы кедергі жасағ ан. Қ азақ хандығ ының Ойраттармен қ ақ тығ ысы. 16 ғ асырдың орта шені мен оның 2-жартысында қ азақ хандары ойрат билеушілеріне қ арсы кү ресте едә уір басым тү скен. Ө йткені бұ л кезде ойрат нояндары Моғ олстанғ а қ арсы кү рес жә не ойрат қ оғ амының ө з ішіндегі алаауыздық салдарынан біршама ә лсіреген болатын. Орыс патшасы Иван IV-нің Ноғ ай ұ лыстарына жіберген елшісі Данила Губин Мә скеуге қ азақ тардың кү штілігі жә не олардың ойраттарды бағ ындырғ аны жайында хабарлағ ан. 1594 жылдың басында Мә скеуде болғ ан Тә уекел ханның елшісі Қ ұ лмұ хаммед те осындай мә лімет келтіреді. Ол Тә уекелдің інісі Шах-Мұ хамедтің қ алмақ тарғ а хан болғ анын патша сарайында болғ ан ә ң гімесінде баяндағ ан. Жоң ғ ар хандығ ына біріккен тө рт ойрат тайпасының шабуылдары, ә сіресе, Батыр қ онтайшының тұ сында ө рши тү сті. Соның ішінде 1635, 1643 – 44, 1651 – 52 жылдары қ азақ жеріне жасалғ ан жорық тардың зардаптары ауыр болды. 1643 жылы Батыр қ онтайшының туы астында 50000 жоң ғ ар ә скері Жә ң гір хан бастағ ан қ азақ жасағ ына қ арсы ірі жорық ұ йымдастырды. Қ азақ тарғ а қ арсы бұ л қ анды жорық қ а халха тайпасының билеушісі Алтын ханның баласы Омбо Эрдени ә скері де ат салысты. Кейбір деректерге қ арағ анда бұ л жорық қ а Еділ қ алмақ тары да қ атысқ ан. Жә ң гір хан бастағ ан 600 ғ ана қ азақ ә скері (кейбір зерттеушілер, бұ л мылтық пен қ аруланғ ан сарбаздар саны, ал қ азақ ә скерлері бұ дан ә лдеқ айда кө п болғ ан деп есептейді) қ орғ аныс ұ йымдастырып, жедел кө мекке келген Жалаң тө с баһ адү р сарбаздарымен тізе қ осып, 10 мың дық жау ә скерінің шабуылын тежеген (қ. Орбұ лақ шайқ асы). 1681 – 84 жылдары қ алмақ қ онтайшысы Севан Рабдан Қ азақ станның оң т. аудандарына басып кірді. Қ азақ ханы Тә уке хан шайқ аста жең іліске ұ шырап, оның баласын ойраттар тұ тқ ынғ а алды. 1684 жылдары ойраттар қ азақ жеріне тағ ы да жорық жасады. Сайран қ аласын талан-таражғ а салды. Қ азақ тардың ә лсіреген халін пайдаланғ ан Аюке бастағ ан Еділ қ алмақ тары да қ азақ тар мен оларғ а одақ тас болғ ан тү рікмен, қ арақ алпақ тардың біріккен ә скеріне шабуыл жасады. Ойрат-қ ытай соғ ыстары. 1690 – 97 жылдары ойрат-қ ытай соғ ыстары Жоң ғ ар хандығ ы ә скерлерінің бір бө лігінің оң тү стік майданғ а кетуіне мә жбү р етіп, олардың қ азақ жеріне шабуылдарының қ арқ ынын біршама бә сең детті. Осыны пайдаланып Тә уке хан 1698 жылы ойраттарғ а да, Еділ қ алмақ тарына да кү йрете соқ қ ы берді. Жоң ғ арлардың жаң а шабуылының басталуы. 17 ғ асырдың 80-жылдарында Тә уке жоң ғ арлардың қ олында қ алғ ан баласын қ айтаруды талап етті. Баласымен бірге еріп келген 500-ге жуық жоң ғ ар жауынгерлері Тә уке ханның шешімімен ө лтірілгеннен кейін қ азақ -жоң ғ ар қ атынасы одан ә рі шиеленісе тү сті. 1708 жылы жоң ғ арлардың жаң а шабуылы басталды. Бұ л шапқ ыншылық Қ азақ хандығ ының оң тү стік аудандарына айтарлық тай нұ қ сан келтірді. 1710 – 11 жылдары Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы қ азақ тар мен оларғ а одақ тас қ арақ алпақ тарды Ташкентке қ арай ығ ысуғ а мә жбү р етті. Ү ш жү здің бірігуі. 1710 жылы Ү ш жү здің басын қ осқ ан Қ арақ ұ м жиынында жауғ а қ арсы кү ш біріктіріп тойтарыс беру жө нінде шешім қ абылданды. Бө генбай батыр біріккен жасақ тың қ олбасшысы болып бекітілді. 1711 – 12 жылдары 50 мың адамдық Қ азақ хандығ ының ә скері Жоң ғ ар хандығ ына басып кірді. Бұ л қ ыста болғ ан жорық ты ойраттар кү тпеген болатын. 1713 жылы ойраттардың 3000 адамы бар ә скер кү шінің қ арсы шабуылы жең іліске ұ шырады. 1715 – 23 жылдары ойраттардың негізгі ә скери кү ші Цин империясы ә скерлеріне қ арсы соғ ысып жатыр еді. 1722 жылы Цин императоры Кансидің ө лімінен соң Севан Рабдан енді басты кү шті Қ азақ хандығ ына бағ ыштады. Кенеттен жасалғ ан шабуылды кү тпеген қ азақ қ олы соғ ысқ а дайын емес болатын. Ә скер кү шін біріктіріп ү лгермеген қ азақ хандары елдің орталық аудандарына шегінуге мә жбү р болды. 1723 жылы Севан Рабданның 100 000 адамдық жасағ ын бастағ ан оның балалары Қ алдан Серен мен Шоно қ азақ ауылдарына басып кіріп, ойран салды. Мұ ндай қ анды жорық тар 1723 – 27 жылдары аралығ ында тағ ы да бірнеше рет қ айталанды. Бұ л тарихта “Ақ табан шұ бырынды, алқ акө л сұ лама” деген атпен қ алғ ан ел басына кү н туғ ан ауыр кезең еді. Тек 1726 жылы Қ азақ хандығ ының хандары мен сұ лтандары, билері мен батырлары Кү лтө беде бас қ осып, ойраттарғ а қ арсы кү ресті қ айтадан ұ йымдастыруғ а мү мкіндік алды. Қ азақ халқ ының ү ш жү зінің ә скери кү шін топтастыруда Тө ле би, Қ азыбек би, Ә йтеке билер ү лкен рө л атқ арды. Бұ ланты – Білеуті ө зендері аралығ ындағ ы жазық та болғ ан жоң ғ ар басқ ыншыларына қ арсы соғ ыста қ азақ жасақ тары жау ә скеріне кү йрете соқ қ ы берді (қ. Бұ ланты – Білеуті шайқ асы). 65 000 қ азақ қ олы шамамен 40 мың дық ойрат ә скерлерін талқ андап, ірі жең іске қ ол жеткізді. Қ азақ жасақ тары қ ұ рамында қ ырғ ыздар, қ арақ алпақ тар да ерлікпен шайқ асты. Сыр бойына жеткен ойраттар қ арақ алпақ ауылдарын да шапқ ыншылық қ а ұ шыратып, осының салдарынан қ арақ алпақ тар тө менгі жә не жоғ арғ ы болып екіге бө лінді. Болат ханның ү ш жү здің басын косуыю. 1726 жылы Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы қ азақ тар мен оғ ан кө ршілес жатқ ан Орта Азия халық тарының шаруаларына ауыр зардаптарын тигізді. 1726 жылы Болат хан ү ш жү здің хандары (Жолбарыс, Сә меке, Ә білқ айыр), билері мен батырларының, сұ лтандарының басын қ осып, Ордабасыда ө ткен жиында Ә білқ айыр хан бас қ олбасшылық қ а тағ айындалып, жауғ а қ арсы жаң а стратег. шабуыл ұ йымдастыру келісілді (қ. Ордабасы). Ә скери кү шін біріктірген ү ш жү з жасақ тары Аң ырақ ай шайқ асы. 1728 жылдан бастап жоң ғ ар басқ ыншыларына қ арсы азаттық кү ресте тү бірлі бетбұ рыс жасағ ан Итішпес кө лінің маң ындағ ы ауыр шайқ асқ а даярлана бастады (қ. Аң ырақ ай шайқ асы). Аң ырақ ай шайқ асы (1729 ж., кей деректерде 1730 ж.) — біріккен қ азақ қ олының жоң ғ ар басқ ыншылығ ына қ арсы жү з жылдық азаттық соғ ысында бетбұ рыс жасағ ан ең ірі жең ісі.Саяси жә не ә скери бірлікке қ ол жеткізген ү ш жү з жасақ тары 1728 ж. бастап, Балқ аш пен Шу бойына қ арай жылжып, ұ рысқ а ә зірлене бастады. Бұ л кезде жоң ғ арлар қ азақ жерін тұ тастай иелену ниетінде еді. Қ азақ тардың ә рекетін сезген олар да Шу мен Балқ аштың оң тү стігінде ү лкен шеп қ ұ рды.Ү ш жү з жасақ тары шешуші шайқ ас алдында Хантауында, Сұ ң қ ар тау ында (кейін бұ л жер Ә білқ айыр тауы аталды) жиналды. Шайқ ас солтү стігі Балқ аш, оң тү стігі Отар даласы, батысы Шу, шығ ысы Кү ртіге дейінгі аралық тағ ы жерлерде ө ткендігін осы ө ң ірлерде жиі кездесетін қ азақ, қ алмақ қ орымдары дә лелдейді. Аң ырақ ай аталатын да осы ө ң ір. Бұ л шайқ аста (40—45 кү н) қ азақ тар ірі жең іске жеткен.Ү ш жү з жасақ тарының қ имылын ү йлестіру міндетін бас қ олбасшы Ә білқ айыр хан жү зеге асырды. Кө птеген қ азақ батырлары соғ ыс ө нерін жетік білетіндігін кө рсетті. Ұ лы жү з қ олын Жолбарыс хан мен Тө ле би, Орта жү з қ олын қ анжығ алы Бө генбай, шақ шақ Жә нібек, қ аракерей Қ абанбай, Кіші жү зді тама Есет, шекті Тайлақ т.б. батырлар басқ арып, ү лкен ерлік кө рсетті. Қ азақ садақ шыларының жеке жасағ ын ошақ ты Саурық батыр басқ арды. Шайқ асқ а болашақ қ олбасшы шапырашты Наурызбай да қ атысқ ан.Бұ л шайқ аста кө птеген батырлар жекпе-жекке шық ты. Бұ л соғ ыста кө птеген атақ ты батырлар қ аза тапты. Соқ қ ыдан есін жия алмай қ алғ ан қ алмақ тар сусыз сортаң жерде шө лге ұ шырап, одан ә рі соғ ыса алмай Аягө з, Шарғ а қ арай жө ң кіле қ ашты.Қ азақ тар бұ л соғ ысты ә рі қ арай дамыта алмады. Оғ ан шайқ астың соң ында Болат хан жараланып, қ айтыс болғ аннан кейін басталғ ан тақ ү шін талас кедергі келтірді. Кө пшілік Болат ханның баласы жас Ә білмә мбетті қ олдады. Бұ ғ ан наразы болғ ан Ә білқ айыр майдан даласын тастап, Кіші жү здің қ олын Ырғ ыз арқ ылы батысқ а алып кетті. Орта жү з қ олы Сә меке хан соң ынан солтү стікке бет алды. Бірақ Аң ырақ ай шайқ асындағ ы жең іс қ азақ халқ ының рухын кө теріп, болашақ қ а деген сенімін бекітті.Халқ ымыз ү шін Аң ырақ ай шайқ асының маң ызы орыстардың Бородино даласындағ ы, Еуропаның біріккен қ олының Ватерлоо, КСРО халық тарының Ұ лы Отан соғ ысындағ ы Сталинград тү біндегі жең істерімен бірдей. Абылай хан. 1738 – 41 жылдары қ олбасшы Сары Манжаның 30 мың дық ә скерінің шабуылы – ойраттардың қ азақ жеріне жасағ ан соң ғ ы ірі шапқ ыншылық тарының бірі. 1745 жылы Қ алдан Серен қ айтыс болғ аннан кейінгі Жоң ғ ариядағ ы билік ү шін ө зара тартыс олардың саяси жағ дайын ә лсіретіп жіберді. Осыны пайдаланғ ан Абылай хан басқ арғ ан қ азақ ә скерлері жоң ғ арларғ а шешуші соқ қ ылар беріп, Жетісу мен Шығ ыс Қ азақ станды қ айтарып алды. 1755 – 58 жылы жоң ғ арлар Цин ә скерлерінің шабуылынан кейін тас-талқ ан етіліп, дербес ел ретінде ө мір сү руін тоқ татты. Жоң ғ ар хандығ ы жойылғ аннан кейін 1757 – 58 жылы Қ азақ хандығ ы ө зінің жаң а кө ршісі Цин империясы ә скерлерімен соғ ыс жағ дайында болып, кейіннен бітімге келді. Қ ытайлар Жоң ғ арияны толық жаулап алды, ал қ азақ тар ө здерінің ежелгі ата мекені Жетісу, Тарбағ атай, Алтай ө ң ірлерін иеленіп, шығ ыстағ ы шекарасын бекітті. Кейіннен 1771 жылы батыста бө лініп қ алғ ан қ алмақ тар да Еділ – Жайық арасындағ ы қ оныстарын тастап, қ азақ жері арқ ылы Жоң ғ арияғ а ауды (қ. Шаң ды жорық). Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ына қ арсы кү ресте Сә меке, Жолбарыс, Болат, Ә білмә мбет, Ә білқ айыр сынды хандар қ азақ халқ ының рухын кө теріп, болашақ қ а деген сенімін оятқ ан, ә скери біліктілігімен танылғ ан тарихи тұ лғ алар ретінде ел жадында қ алды. Кө рнекті мемлекет қ айраткері, есімі жауынгерлік ұ ранғ а айналғ ан, даң қ ты қ олбасшы, дарынды дипломат Абылай хан бастағ ан еркіндік пен ерлік рухы биік, соғ ыс даласында тегеуріні мық ты Қ абанбай, Бө гембай, Баян, Наурызбай, Саурық, Бө лек, Малайсары, Шоқ антай, Жауғ аш, Сә мен, Ө теген, Райымбек, Қ арасай, т.б. батырлардың ө шпес ерлігі тә уелсіздікті аң сағ ан қ азақ халқ ының тұ тастығ ын, бірлігін сақ тап қ ала алатындығ ын дә лелдеді. Жоң ғ ар мемлекетінің ә скери кү ш-қ уатының нығ аюы. 1635 жылы Батыр коң тайшы бастағ ан Жоң ғ ар хандығ ы қ ұ рылды. Ол Қ азақ станның оң тү стік-шығ ыс жағ ында еді. 1640 жылы жоң ғ арлар «Далалық жарғ ы» деген атпен ә скери жә не азаматтық заң дар жинағ ын шығ арды. Жоң ғ арлардың бірлігі нығ айды, ә скери кү ш-қ уаты арта тү сті. Соғ ыс жағ дайы кезінде жоң ғ арлардың ә рбір рулық бө лімшесі ө те қ ысқ а мерзімнің ішінде жауынгерлік бірлік тобына айналып шығ а келді. Жоң ғ ар хандығ ы жауынгерлерінің жалпы саны 100 мың ғ а дейін жететін қ уатты атты ә скер шығ ара алатын еді. Олардың 60 мың жауынгері бар тұ рақ ты ә скері болды.Жоң ғ ария ө зімен кө рші мемлекеттердің жерін тартып алуды кө ксеген, барынша ә скерилендірілген мемлекетке айналды. Жоң ғ арлық тардың рухани бірлігін қ амтамасыз етуде Тибет ламалары елеулі рө л атқ арды.Жоң ғ арларда ә скери іс-қ имылдар жасаудың ерекше тактикасы қ алыптасқ ан болатын. Олар ашық кең далада соғ ысуғ а машық танғ ан еді. Оқ -дә ріні селитра мен кү кірттен ө здері қ олдан жасап алатын. Олардың қ олынан қ ылыш, сауыт, дулығ а жә не басқ а қ ару-жарақ тү рлерін жасау да келетін. XVII ғ асырдың аяқ жағ ына қ арай жонғ арларда білтелі мылтық пайда болды. Жоң ғ арлар тіпті зең бірек жасауды да ү йреніп алды. Зең бірек қ ұ юды оларғ а тұ тқ ын болып қ олғ а тү скен швед Иоган Густав Ренат ү йретті. Жоң ғ арларда шекаралас жатқ ан мемлекеттердің аумағ ында жү ріп, қ ү пия ақ параттар жинаумен айналысатын жансыздардың — тың шылардың кең жү йесі қ ұ рылды. Жоң ғ ария тұ ғ ындары да қ азақ тар сияқ ты кө шпелі жә не жартылай кө шпелі халық еді. Негізінен мал шаруашылығ ымен айналысатын. Халқ ының саны 1 миллионғ а жуық тайтын. Жоң ғ арлар аз ғ ана уақ ыттың ішінде Алтайда тұ ратын кө птеген ұ сақ Ұ лыстарды бағ ындырып алғ ан еді. Олар алым-салық тө леп тұ рды, ә скер қ атарын толық тырып отырды. Жоң ғ арияның ө зімен кө рші мемлекеттерге кү шті қ ауіп тө ндіргені соншалық, XVIII ғ асырдың бірінші жартысында тіпті Қ ытайдың сыртқ ы саяси кызметі негізінен осы мемлекетке қ арсы кү рес жү ргізіп, оны ә лсіретуге бағ ытталды. Жоң ғ арлардың Қ азақ стан аумағ ында басқ ыншылық соғ ыс жү ргізуінің себептері. Қ азақ хандығ ының аумағ ы Жоң ғ ария билеушілерін бұ рыннан қ атты қ ызық тыратын. Оның себебі, біріншіден, Жетісу мен Сырдария ө ң ірін басып алатын болсақ, онда Жоң ғ арияны Ресей мемлекетімен, Сібірмен, Орта Азия хандық тарымен байланыстыратын аса маң ызды сауда жолдарының торабын ө з бақ ылауымызда ұ стаймыз, одан ә рі Ауғ анстанғ а, Иран мен Закавказьеге жол ашылатын болады деп ү міттенді. Екіншіден, Қ азақ станды жаулап алсақ, ө з хандығ ымыздың солтү стіктегі шекарасын ә лдеқ айда нығ айтамыз, бағ ынғ ан халық тан қ осымша алым-салық алып тұ рамыз деп ойлады. Ү шіншіден, басқ ыншыларды қ азақ тың кең -байтақ даласындағ ы шұ райлы мал жайылымы мен Қ азақ станның оң тү стігі мен оң тү стік- шығ ысындағ ы сауда-қ олө нер орталық тары қ ызық тырды. Тө ртіншіден, Қ азақ стан аумағ ын жаулап алу жоң ғ арлардың Еділ мен Жайық аралығ ында кө шіп-қ онып жү рген қ андас тайпалары қ ұ ба қ алмақ тарымен кедергісіз тікелей байланыс орнатып, қ арым-қ атынас жасауына жағ дай туғ ызатын еді. Ақ ыр соң ында, бесіншіден, Жоң ғ ар мемлекетінің қ азақ тарды кұ л етіп ұ стаудың мол мү мкіндігіне ие боламыз деп дә меленді. Жоң ғ арлардың Қ азақ хандығ ына қ арсы басқ ыншылық соғ ысты кү шейте тү суінің, міне, осындай себептері болды. «Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ лама». XVIII ғ асырдың 20- жылдарының бас кезінде жоң ғ арлардың Қ азақ стан аумағ ына кезекті ірі жорық жасауына қ олайлы жағ дай қ алыптасты. 1722 жылы жоң ғ арлармен ұ зақ уақ ыт бойы соғ ыс жү ргізіп келген Қ ытай императоры (боғ дыханы) Канси қ айтыс болды. Сө йтіп қ алмақ тардың Қ ытаймен бейбіт келісім жасасуғ а колы жетті. Жоң ғ ар хандығ ының шығ ыс шекарасы ендігі жерде қ ауіпсіз болды. Жоң ғ ар билеушілері Еділ бойындағ ы қ алмақ тардың ханы Аюкеге елші жіберіп, қ азақ тарғ а қ арсы бірлескен соғ ыс қ имылдарын жү ргізу мақ сатын кө здеді. Ертіс бойында жақ ында ғ ана бой кө терген ә скери бекініс желісін нығ айтумен ә уре болып жатқ ан Ресей Жоң ғ ар мемлекетіне бә лендей қ ауіп тө ндіре алмайтын еді. Оның ү стіне, Ресей кө рші жатқ ан екі кө шпелі мемлекеттің ө зара қ арым-қ атынасына байланысты бейтарап саясат ұ стауғ а тырысты.Қ азақ мемлекетінің де, Жоң ғ ар хандығ ының да ө зара шайқ аста ә бден ә лсіреп, қ ансырағ анын кү тті. Ө йткені оғ ан осылай болғ аны тиімді еді.1723 жылдың кө ктемінде алдағ ы болатын жойқ ын соғ ысқ а мық тап ә зірленген, ә рі қ азақ хандық тарының алтыбақ ан алауыз болып ыдырап бара жатқ анын пайдалана қ ойғ ан Цеван-Рабтан ө з ә скерінің қ алың қ олын Қ азақ станғ а қ арай аттандырды. Жау жеті бағ ытта шабуылғ а шық ты. Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ының алғ ашкы соқ қ ысына ұ шырағ ан Жетісу мен Ертіс бойының қ азақ тары болды. Жоң ғ арлар ауылдарды ө ртеді. Малды айдап ә кетті, бейбіт халық ты қ ара шыбындай қ ырып салды. Ө йткені жоң ғ арлардың шабуылы кү тпеген жерден бірден тө тенше басталғ ан болатын. Сондық тан да амалы қ алмағ ан Қ азақ тар малына да, ү й-жайларына да, дү ние-мү ліктеріне де қ арай алмай, бас сауғ алап қ ашуғ а мә жбү р болды.Жау ә скерлерінің сан жағ ынан тым басым болғ анына қ арамай, қ азақ жауынгерлері кескілескен ұ рыс салып, қ атты қ арсылық кө рсетті. Жау қ олына ешкімнің де берілгісі келмеді. Ә р қ азақ ө зімнің туғ ан жерімді, туғ ан-туыстарым мен жақ ындарымды жауыз дұ шпаннан қ орғ ауғ а міндеттімін деп ұ қ ты. Қ азақ жауынгерлері шегіне тү сіп, қ орғ аныс соғ ыстарын жү ргізді. Олар ә йелдерді, балаларды, карттарды жаудың ө кшелеп қ ууынан қ ұ тқ ару ү шін қ ырғ ын соғ ыс салды. Ташкент қ аласының тұ рғ ындары қ азақ ә скери жасақ тарының басшылығ ымен қ аланы жаудан бір ай бойы дерлік қ орғ ады. Жоң ғ арлар Ташкенттен кейін Сайрам, Тү ркістан сияқ ты басқ а да қ алаларды басып алды. Жаудың жойқ ын соғ ыс қ имылдарын жү ргізуі нә тижесінде Қ азақ станның шө лді жә не таулы аймақ тарынан ө зге бү кіл аумағ ы іс жү зінде жоң ғ арлардың қ олына қ арады. Салыстырмалы тү рде алғ анда Қ азақ станның батысындағ ы алыс аймақ тар ғ ана аман қ алды.Бұ л кезең (1723-1727 жылдар) қ азақ тарихында «Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ лама» деген атпен аталады. Оның қ азақ халқ ына тигізген зардабы — қ айғ ы-қ асіреті, аштығ ы мен қ айыршылық халге душар етуі ө те-мө те ауыр болды. Мың -мындағ ан адам қ ырылды немесе тұ тқ ын ретінде айдалып кетті. Жү здеген, мындағ ан ауыл қ атты кү йзеліске ұ шырады, мал-мү лік талан-таражғ а тү сті, бір кезде гү лденіп тұ рғ ан қ алалар жау қ олында қ алып, аяусыз қ иратылды. Қ азақ тар қ ырғ ыннан аман қ алу ү шін елдің батыс аймақ тарына қ арай жылжып, Жайық бойына дейін жетті. Қ азақ тардың жаппай қ оныс аударуы Ресей империясын жә не оның қ ол астындағ ыларды - башқ ұ рттар мен қ алмақ тарды едә уір мазасыздандырды. Патша ү кіметі ө зіне бодан болғ ан халық тарды қ орғ ау ү шін бірқ атар кешенді шаралар қ абылдады: шекара кү зеті кү шейтілді, Орал аймағ ында жаң адан ә скери бекіністер салу шаралары қ олғ а алынды. Қ азақ тардың едә уір бө лігі Орта Азия мемлекетінің аумағ ына қ арай ойысты. Мә селен, Сырдария ө зенінен ө тіп кеткен Орта жү з руларының кө пшілігі Самарқ анд қ аласының тө ң ірегіне, ал Кіші жү з қ азақ тарының едә уір бө лігі Хиуа мен Бұ хар хандық тарына кө шіп кетті. Қ азақ тар басынан кешірген сол бір орасан ауыр қ айғ ы-қ асіреттің символы «Елім-ай» атты зарлы жыр болды. Оның мә тіні мен ә уенін ақ ын, ә рі жауынгер Қ ожаберген жырау шығ арғ ан деп те айтылады: Қ аратаудың басынан кө ш келеді, Кө шкен сайын бір тайлақ бос келеді, Ел-жұ ртынан айрылғ ан жаман екен, Екі кө зден мө лтілдеп жас келеді. Мына заман қ ай заман, бағ ы заман, Баяғ ыдай болар ма тағ ы заман! Қ арындас пен кара орман қ алғ аннан соң, Кө здің жасын кө л қ ылып ағ ызамын.Жоң ғ ар шабуылының ө рт-жалыны ө збектерді де, қ ырғ ыздарды да, қ арақ алпақ тарды да шарпығ анымен ең ауыр соқ қ ы қ азақ тарғ а берілді. Қ азақ тардың жең ілу себептері. Қ азақ тардың жең іліп, «Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ ламағ а» душар болуының бірнеше себебі бар. Біріншіден, қ азақ жү здері ыдырап, Қ азақ хандығ ының басшылығ ында ауызбірлік қ алмады. Екіншіден, жоң ғ арлар бұ л шабуылғ а ө те тың ғ ылық ты ә рі мұ қ ият ә зірленген еді. Оның ү стіне, шабуылдың басталатын уақ ыты Қ азақ ауылдарының бір-бірінен алыс, қ ыстаудан кө ктеуге кө шіп шығ ар абыр-сабыр кез болатын. Ү шіншіден, 1723 жылы қ азақ тар қ атты жұ тқ а ұ шырағ ан-ды. Жорық қ а мінетін жө ні тү зу ат жетіспеді. Тө ртіншіден, аймақ та қ алыптасқ ан осындай гео-саяси жағ дайды қ алмақ тар дұ рыс ә рі мұ қ ият ескере білді. Қ ытаймен бейбіт келісім жасасты. Таяуда ғ ана аяқ талғ ан орыс-швед соғ ысынан кейін ә лі ес жиып ү лгере алмағ ан Ресейдің кү рделі жағ дайы да еске алынды. Бесіншіден, шабуылдың кү тпеген жерден, тү тқ иылдан жасалу факторы да қ азақ тарғ а қ олайсыз ә сер етті. Ақ ыр соң ында, алтыншыдан, жоң ғ арлар жақ сы қ аруланғ ан болатын, ә рі соғ ыс қ имылдарын қ алай жү ргізудің мол тә жірибесіне де қ анық еді. Жоң ғ ар агрессиясының салдарлары. «Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ ламаның» қ азақ қ оғ амына тигізген зардабы орасан зор болды. Далалық тардың кө ші-қ он бағ дарламаларының быт-шыты шық ты. Қ азақ тар шұ райлы мал жайылымдарынан айырылды. Жетісудағ ы жә не Қ азақ станның оң тү стік аймақ тарындағ ы бір кезде гү лденіп тұ ратын жасыл жазиралар енді қ араусыз қ аң ырап бос жатты. Кө ршілес мемлекеттермен сауда-саттық байланысы да уақ ытша ү зіліп қ алды.Бірақ ең ауыр азапты қ айғ ы-қ асірет туғ ан-туыстар мен жақ ын жандардың қ азасы болды. Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лының келтірген деректері бойынша, қ азақ тардың ү штен екі бө лігі қ ырғ ынғ а ү шырағ ан. Енді бір бө лігі қ ұ лдық қ а сатылып кеткен. Халық ашаршылық қ а душар болды. Ө лмей аман қ алу ү шін қ айың ның сө лін ішкен. «Қ айың сауғ ан» деген сө з содан қ алғ ан. Тірі қ алғ андар басқ ыншыларғ а шектен тыс ауыр алым-салық тө леп тұ рғ ан. Қ азақ хандығ ының халқ ы елдің ә р тү рлі алыс аймақ тарына, тіпті шекаралас жатқ ан шет мемлекеттерге де тарап, босып кетті. Қ азақ тардың батысқ а қ арай жаппай ағ ылуы қ арақ алпақ тармен, тү рікмендермен, ө збектермен, башқ ұ рттармен жә не қ алмақ тармен жерге таласқ ан дау-дамайларғ а алып барды. Қ азақ тардың Орал Қ азақ тарымен де, Батыс Сібірден орыстармен де ө зара қ арым-қ атынастарын шиеленістіріп жіберді. Міне, мұ ның бә рі ә бден ә лсіреп, қ ожырағ ан Қ азақ хандығ ын Ресей империясының оң ай олжа ретінде отарлап алуымен аяқ талды.