Азақстан жеріндегі паеолит дәуірінің тұрақтары, «саналы адамдардың» пайда болуы

І-билет

Бү гінгі таң да Қ азақ стан жерінде кө нетас (палеолит) дә уірінің ү ш аймағ ы белгілі. Олар: Оң тү стік Қ азақ стан (Қ аратау, Жетісу); Батыс Қ азақ стан (Маң ғ ыстау, Мұ ғ алжар) жә не Орталық Қ азақ стан (Солтү стік Балқ аш, Сарыарка). Тас дә уірінің осы ү ш аймағ ының ө зіндік ерекшеліктері болғ анымен, олардағ ы тас ө ндірісінің жалпы даму бағ ыты ұ қ сас.Қ азақ станның палеолит дә уірінің ескерткіштері екі тү рлі: бірінші тү рі — бірнеше мә дени қ абаттан тұ ратын ескерткіштер. Оларды тек археологиялық қ азбалар арқ ылы зерттеуге болады. Мұ ндай ескерткіштер біздің жерімізде санаулы ғ ана. Олар: Қ аратаудағ ы Ш.Уә лиханов атындағ ы тұ рақ, Тү ркістан маң ындағ ы Кө шқ орғ ан, Қ арағ анды облысындағ ы Батпақ, Шығ ыс Қ азақ стан жеріндегі Шульбинка. Екінші тү рі — ашық жер бетінде жатқ ан ескерткіштер. Қ азақ станның палеолит дә уірінің кө пшілік ескерткіштері осындай ашық, жер бетінде жатқ ан ескерткіштерге жатады. Бұ л далалы аймақ Қ азақ стан палеолитінің ө зіндік ерекшелігі болып есептеледі.Тас дә уіріне жататын тарихи тұ рақ тардың ең кө нелері — Маң ғ ыстау тү бегіндегі Шақ пақ ата, Қ аратаудағ ы Арыстанды ө зені бойында. Бұ лардан табылғ ан тас қ ұ ралдарды А.Г.Медоев Шығ ыс Африкадағ ы Олдувай тү рағ ынан табылғ ан ең кө не қ ұ ралдармен бірқ атар уақ ытта жасалғ ан деп есептеген. Бү л пікірді тас дә уірінің казіргі белгілі мамандары да қ олдайды. Сонда Шақ пақ ата жә не Арыстанды тұ рақ тары бұ дан шамамен біздің заманымызғ а дейінгі 840—140 мың жыл бү рын Қ азақ стан жерін мекендеген адамдардың тіршілігінің іздері.Орта палеолиттің келесі кезең і немесе археологиялық мә дениеті — ашель. Оның хронологиялық шектері бұ дан біздің заманымызғ а дейінгі 140—40 мың жыл бұ рынғ ы уақ ыт. Бұ л дә уірдің ескерткіштері Қ азақ станның барлық аймағ ында ұ шырасады.Палеолит дә уірінің ү шінші хронологиялық кезең ін мустье деп атайды. Мустье дә уірі мө лшермен біздің заманымызғ а дейінгі 40 мың жыл бұ рын басталып, біздің заманымызғ а дейінгі 12 мың жыл бұ рын аяқ талды. Бұ л дә уірдің ескерткіштері Қ азақ станның, ә сіресе орталық жә не оң тү стік аймақ тарында кө птеп кездеседі.Мустье дә уірінде тас қ ұ ралдардың тү рі кө бейді, олардың жергілікті ерекшеліктері пайда болды. Мустье дә уіріне тә н деп есептелетін тас қ ұ ралдар Қ аратаудағ ы Қ осқ орғ аннан жә не Шың ғ ыстау тұ рақ тарынан табылғ ан. Жалпы, мустье дә уіріне тә н қ ұ ралдар — ә р тү рлі ү шкіртастар. Оларды тасты ө ң деу арқ ылы жасағ ан, кейде ұ штарын ретушь ә дісімен екінші рет ө ң деп ө ткірлеген. " Ретушь" ә дісі дегеніміз — тас қ ұ ралдың жү зіне ұ сақ кертіктер (ара жү зі сияқ ты) жасау арқ ылы ө ткірлеу. Мустье дә уірінде тағ ы бір кө п пайдаланылғ ан қ ұ рал — тү рлі қ ырғ ыштар. Олардың сыртқ ы пішіні сопақ ша, ү шбү рышты, ұ зынша тө ртбү рышты. Қ ырғ ыштардың да жү зін ретушь ә дісімен ө ң дейді.Сонымен қ атар мустье дә уірінде де дө ң гелек нуклеустер, екі жақ бү йірі қ ырналғ ан атпатас қ ұ ралдар кездеседі. Ә сіресе Орталық Қ азақ стан ескерткіштерінде кө бірек кездесетін атпатас қ ұ ралы Орталық Азияның кө п жеріне тә н.Шығ ыс Қ азақ станның Шульбинка маң ынан археологтар тұ рақ тың орнын тапқ ан. Онымен кө ршілес аймақ тарда мустье дә уіріне жататын тұ рақ тар кездеседі. Ғ алымдар оны: " мустьеліктердің шеберханалары, тұ рақ тары" дейді. Бұ л — мустье дә уірі адамдарының бір орыннан екінші орынғ а жылжып кезе бермей, ұ зақ уақ ыт бойы бір жерде қ оныстанып отырғ андығ ын кө рсетеді. Қ азақ стан жерінде соң ғ ы палеолит ескерткіштері тым аз кездеседі. Ғ алымдар Бұ л жағ дайды соң ғ ы палеолит кезіндегі қ ұ рғ ақ шылық тың кү шейіп, су азайып, яғ ни табиғ и жағ дайдың адам ө мір сү руі ү шін ө те қ олайсыз болуымен байланыстырады. Мустье заманынан бері адамдар мекендеген, кейіннен Ш.Уә лихановтың қ ұ рметіне аталғ ан тұ рақ тан жоғ ары палеолит адамдары тіршілігінің ізі табылғ ан. Бұ л тұ рақ Оң тү стік Қ азақ стандағ ы Арыстанды ө зенінің бойында. Тұ рақ тың ең бірінші қ абатын зерттеушілер соң ғ ы палеолитке жатқ ызады. Бұ л қ абаттан тұ рпайылау жасалғ ан ірі қ ырғ ыштармен қ атар жү зі жартылай шең бер етіп шебер ө ң делген қ ырғ ыштар кездеседі.».Соң ғ ы палеолиттің тағ ы бір белгілі ескерткіші — Орталық Қ азақ стан жеріндегі Семізбұ ғ ы тұ рағ ы. Бұ л жерде ең кө п кездесетін қ ұ ралдар — қ ырғ ыштар, одан кейін жү зі тү зу, кейде қ айқ ы тас тү ріндегі пышақ тар. Орталық Қ азақ станның жоғ ары палеолитіне жататын ескерткіштердің бірі — Батпақ деп аталатын кө не мекен. Оның мә дени қ абаты жер бетінен 120 сантиметр терең діктен басталады. Онда кө зге ерекше ілігетін қ ұ ралдың бірі — сопақ ша келген тасты ө ң деу арқ ылы жасалғ ан қ ырғ ыштар.

Саналы адам. (лат. Homo sapiens; кейде Хомо Сапиенс деп айтылады - Сү тқ оректілер класының Приматтар отрядының гоминидтер тұ қ ымдасының Адамдар тегінің жалғ ыз биологиялық тү рі.Ислам бойынша Адамды Алла тағ ала топырақ тан жаратқ ан. Батыс елдерінде ә лі қ ара-қ айшылық қ а толы эволюциялық теориясын ұ станады, оғ ан сә йкес адам — тірі жү йелер эволюциясының дамуының ең жоғ арғ ы сатысы.Адамның табиғ аты жә не жаратылысы осы кү нге дейін философиялық жә не діни атыстың негізгі тақ ырыбы болып келе жатыр.Ағ ылшын ғ ылымы Чарльз Дарвин 1871 ж. шық қ ан «Адамның тегі жә не жыныстық сұ рыпталу» деген ең бегінде: «Адам жануарлар ә лемінің эволюциялық дамуы нә тижесінде пайда болды», — деп дә лелдеген.

Адам жә не философия. Адам — Жер бетіндегі ең жоғ арғ ы даму сатысындағ ы тіршілік иесі, қ оғ амдық -тарихи ә рекет пен мә дениетті жасаушы. Адам – философия, ә леуметтану, психология, физиология, педагогика, медицина, т.б. ғ ылымдардың нысаны болып табылады. Адам мә селесі, оның пайда болуы, ө мірде алатын орны, тіршілігінің мә ні мен мақ саты адамзат танымының формалары – ә псаналардағ ы (мифологиядағ ы), діндегі, философиядағ ы, ғ ылымдағ ы ең негізгі мә селе. Бұ л жө ніндегі ә ң гімелер ертедегі Стоя қ аласының ойшылдары (Сенека, т.б.) мен Сократтан басталады. (Протагор: «адам – заттардың ө лшемі», Сократ: «ө зің ді ө зің танып біл»). Ежелгі Ү нді, Қ ытай, Грек философиясында адам ә лемнің бір бө лігі ретінде қ арастырылады. Демокрит тү сіндірмесінде адам микрокосм, «кіші ә лем», ол сондай-ақ тү пнегіздерден қ ұ ралады; адам денесі мен рухы ақ иқ аттың екі аспектісі (аристотелизм) немесе екі ерекше тү пкізаты (платонизм). Антикалық философия ү шін (Аристотель) адамды қ оғ амдық ө мірге икемді тіршілік, рух, парасат иесі ретінде тану анық таушы фактор болды. Ортағ асырлық шығ ыс ө кілдері де (Ә бу Наср ә л-Фараби, т.б.) діннің ық палы кү шейіп тұ рғ андығ ына қ арамастан, Аристотельдің осы тү сінігін ары қ арай жалғ астырды. Қ айта ө ркендеу дә уірінде адам қ ұ дайдан дарығ ан еріктілік кү ші арқ асында ө з ө мірі мен тағ дырының негізін қ алаушы жә не табиғ аттың шектеусіз билеушісі ретінде танылды, сондық тан шебер жаратушының бейнесі Ренессанс символына айналды. 17 ғ асыр (ғ ылыми-революция ғ асырында) мен 18 ғ асыр (ағ артушылық дә уірінде) рационалистерінің ұ ғ ынуында нақ сол парасат, ақ ыл-ой адамның тү пкізаты, ө зіне тә н ерекшелігі ретінде қ арастырылады. Неміс классикалық философиясы ү шін адам мә дениеттің жаратушысы, рухани іс-ә рекет субъектісі жә не жалпы идеалдық бастау, яғ ни рух, парасат иесі. 19 – 20 ғ асырлардағ ы постклассикалық философия (Фридрих Ницше, Артур Шопенгауэр, Серен Кьеркегор жә не т.б.) сезім, мық тылық жә не т.б. адамдық ақ ылдан шет қ абілеттерге бет бұ рады. Қ азіргі философия адам тіршілігінің мә нін оның саналы қ ызметімен байланыстырады. Бұ л қ ызметтің барысында адам тарихтың ә рі алғ ышарты ә рі жемісі болып шығ ады. Адамның ә леуметтік мә ніне назар аудара отырып, қ азіргі философия сонымен бірге ә леуметтік жә не биологиялық факторлардың ө зара кү рделі ә серін, ә леуметтік факторлардың басымдылығ ын ескереді. Ә йтсе де «табиғ и тү рде» ә рекет ететін биологиялық факторлардың зор маң ызы бар екендігін де ұ мытпау қ ажет. Болашақ тағ ы адам парасатты, иманды, елгезек те қ арекетшіл, сонымен бірге сұ лулық тан лә ззат ала білетін, рухани кемел, жан-жақ ты дамығ ан тұ лғ а. Ол қ оғ амдық тірлікте қ айталанбас бітім, бірегей тұ лғ а ретіндегі ө зіндік «менімен» танылатын болады.

Адам тарихы. Адам жерде шамамен осыдан 2 – 3 млн. жыл бұ рын пайда болды. Ол бірнеше эволюциялық кезең дерден (питекантроп, гейдельберг адамы, неандертальдар) ө тіп, осыдан 30 – 40 мың жыл бұ рын, Homo sapіens (латынша - саналы адам) кейпіне енді де, бірте-бірте қ азіргі адамдарғ а тә н биологиялық қ асиеттерге (кроманьондар) ие болды. Абай, Шә кә рім жә не ислам теологы ә л-Ғ азали тә різді даналардың айтуынша, адам болмысы ү ш бө ліктен қ ұ ралады: тә н, нә зік болмыс жә не жан. Тә н – табиғ аттың негізгі бес элементінен: топырақ тан, судан, ауадан, оттан жә не эфирден тұ рады. Тә ннің қ ұ рылысын, оның жұ мысын, ө згеру заң дылық тарын медицинағ а байланысты ғ ылым салалары зерттейді. Адамның нә зік болмысына – сезім, ой-ө ріс, ақ ыл-ес, тү йсік жә не «мен» деген тү сінік жатады. Бұ лардың табиғ атын ұ ғ ыну ө те қ иын.Нә зік болмыс табиғ и жә не ә леуметтік ортағ а байланысты қ алыптасады. Оны психология, парапсихология, спиритуализм, магия, бақ сылық, йога тә різді адам психикасын зерттейтін ғ ылымдар мен окульттік ағ ымдар қ арастырады. Нә зік болмыстың тү рлі атаулары бар: арабша – хауас сә лим, қ азақ ша – рух, санскритте – аура, орысша – дух, латынша – спирит, ғ ылымда – психоэнергетикалық жү йе, т.б. Жан – адам ө мірін басқ арушы, қ уат кө зі, мә ң гілік болмысы болып табылады. Тә н мен материалдық болмыс оның уақ ытша киген киімі тә різді. Олар ауысып отырады. Жан білімге жә не рухани лә ззатқ а қ ұ штар болғ андық тан, ол бұ л қ асиеттердің қ айнар кө зін қ оршағ ан ортаның материалдық болмысынан іздейді. Материалдық болмыс болса, ә рқ ашан ақ иқ атты кө мескілеп, бұ рмалап кө рсетеді жә не мү мкіндігі шектеулі болғ андық тан, ол жанды толық қ анағ аттандыра алмайды. Бұ л жан мен тә н арасындағ ы қ айшылық ты жә не олардың ө зіндік сипаттағ ы ү здіксіз кү ресін туғ ызады.Шығ ыс философиясы бойынша адамның жетілуі дегеніміз жанның материалдық қ ұ рсаудан босану барысы. Материалдық қ ұ рсаудан неғ ұ рлым азат болса, жан солғ ұ рлым жетілген болып есептеледі. Адамның басқ а тіршілік иелерінен айырмашылығ ы да осында. Адам материалдық болмысқ а хайуанат дү ниесіне қ арағ анда ә лдеқ айда тә уелсіз. Сондық тан оның ө мірлік мақ саттарғ а жету мү мкіндігі мол. Жанның толығ уы тек рухани жолмен ғ ана іске асады. Оның қ асиеттері жетілу барысында білінеді. Рухани жетілген адамның бү кіл болмысы кемелді келеді. Абай тә нді жан билеу керек екенін айтады. Жан тә нді нә зік болмыс арқ ылы билейді. Сондық тан жан неғ ұ рлым таза болса, адамның іс-ә рекеті де соғ ұ рлым кемел. Бұ л адам ө мірін мазмұ нды етіп, бақ ыт сезіміне бө лейді. Адам «микрокосм» болғ андық тан, оның ө мірі «макрокосм» болып табылатын бү кіл ә лем ө мірімен тығ ыз байланыста. Сондық тан ә ркімнің ө мірі бү кіл ә лем заң дылық тарымен толық ү йлесімді болғ аны абзал. Абай ө зін тә нмен балап, табиғ и сезімдерінің ық палында жү ргенді «пенде» деп, нә зік болмысын жетілдірген интеллектуалдарды «адам» деп, ал жан тазалығ ы ү шін рухани жолғ а тү скендерді «толық адам» деп атайды. Белгілі бір тарихи дә уірге немесе ортағ а тә н мә нділік сол дә уірдегі я ортадағ ы адамдардың жалпы рухани кескінін қ ұ райтын нә рсе. Адамдардағ ы нақ ты істер мен мақ саттар, олардың ойлау ерекшелігі (менталитет), жалпы тіршілігі мен ойлауының логикасы сол ішкі мә нділікпен сә улеленіп тұ рады, белгілі дә режеде соның кө рінісі деуге болады. Сондық тан да мә нділік кө бінесе тікелей кө зге кө рінетін қ ұ былыс емес. Белгілі бір ортаның рухани мә дениетінің ө згеше болып тұ ратыны да оның тү пкі негізінде ерекше мә ннің жататындығ ынан. Осындай мә н белгілі бір мә дениеттің ішкі ұ йтқ ысы. Мысалы, байырғ ы қ ауымдасудың дә режесінде 20 ғ асырғ а дейін сақ талғ ан Америка, Австралияның, т.б. жерлердің тайпаларын зерттеген Еуропа ғ алымдары сол тайпа адамдарының іс-ә рекеттерін, ә сіресе олардың ойлау логикасын кө п уақ ыт тү сіне алғ ан жоқ. Оларғ а ә уелде (Эмиль Дюркгейм, ә сіресе Люсьен Леви-Брюль) қ ауым адамдарының ойлауында ешқ андай логика жоқ сияқ ты кө рінген. Бірақ, кейінгі кезең дерде олардың ойлауы еуропалық тарғ а ұ қ самайтын басқ аша тә ртіппен, заң дылық пен іске асатындығ ы айқ ындала бастады. Прологикалық (яғ ни логикалық дә режеге дейінгі) деп есептеліп келген ойлаудың ө зіндік ө згеше логикасының бар екені белгілі болды. Оның себебі ойлаудың барлық мә нін сыртқ ы объективтік дү ниенің себеп-салдарлық байланыстары арқ ылы ғ ана кө ретін, сыртқ ы дү ниені тек пайдалануғ а бағ ышталғ ан еуропалық ойлау негізінде басқ а мә н жатқ ан ойлауды, рухани мә дениетті тү сіне алмады. Байырғ ы қ ауым адамдарының мә дениетіне, ойлауына, табиғ атқ а, болмысқ а осы тұ рғ ыдан қ арау жат нә рсе. Осы қ атесін Леви-Брюль кейін ө зі де мойындағ ан. Адамның дү ниеге қ атынасы, оның негізгі сипаты мен табиғ аты осы мә нмен анық талады. Сыртқ ы табиғ атты ө згерту қ ызметінің ө зі негізгі екі тү рлі мә нді іске асыру ү шін болуы мү мкін: біріншіден, табиғ ат пен адамның бірін-бірі толық тыратын, жаң ғ ыртатын ү йлесімді байланысы жә не екіншіден, табиғ атты тек пайдалануғ а ұ мтылу. Табиғ атқ а тек қ ана пайдагершіліктің кө зімен қ арап, тек ө зінің бір мұ қ таждығ ының тұ рғ ысынан қ атынас жасау антикалық дә уірден бастап Еуропада кең ө ріс алды. Онда табиғ атты тек адамның бір кә десіне жарайтын немесе жарамайтын заттар мен қ ұ былыстардың арсеналы, табиғ и қ оймасы ретінде ғ ана қ арап, іс-ә рекет жасау басым болды. Ә рине, еуропалық ө мірде басқ а кө зқ арастар да бар, бірақ ә ң гіме қ андай пиғ ылдың жетекші, басым болғ андығ ында. Осы пайдагерлік қ атынас ү стем болғ ан, тіпті баз біреулердің жан дү ниесінде жалғ ыз ғ ана қ ұ марлық қ а ие болғ ан жерде табиғ аттың, басқ а адамдардың, жалпы ө зінен тыс қ ұ былыстардың қ айсысы болса да ө зіндік дербес мағ ынасынан айрылады, оң дай жандар ү шін табиғ аттың кез келген заты я пайдалы, я пайдасыз, олардың ө зіндік қ ұ ндылығ ы ол ү шін жоқ пен тең. Сондық тан ондай адам, оң дай қ оғ ам табиғ атты тә уелсіз мағ ынасы ү шін қ астерлемейді, мә пелемейді, тіпті сақ тауғ а да ұ мтылмайды, одан тек керегін алып, жоя беруге даяр. Бұ л белгілі бір мә нділіктің ешбір қ оспасыз «таза» анық тамасы. Бірақ ө мірде ол қ атынас «кіршіксіз» кү йінде кездесе бермейді. Ө кінішке қ арай ө зіміз ө мір сү ріп отырғ ан дү ниемізде осы қ атынас басым. Соның арқ асында ө зімізді қ оршап отырғ ан табиғ ат орасан зор зардап шегуде. Бұ л қ атынас тү бірінен ө згермесе (бү кіл ә лемдік шең берде) адамзат қ азіргісінен де зор апаттарғ а ұ шырауы сө зсіз. Бұ л тарихтағ ы жалғ ан мә нділіктің бір кө рінісі. Адамдарғ а ө з қ ұ лқ ынан басқ аның бә рін тә рік етушілік мең деп кеткен дә уірлерде ол табиғ атқ а ғ ана емес, ең алдымен адамның адамғ а қ атынасында ең ү лкен апаттарғ а душар етеді. Осындай пиғ ыл 20 ғ асырда айрық ша зор алапаттар туғ ызды. Оның кейбір мысалдары: екі рет болғ ан дү ниежү зілік соғ ыс, белгілі кезең де Еуропада бел алғ ан фашизм, бұ рынғ ы КСРО-дағ ы тоталитарлық тә ртіп, бү кіл ә лемді, соның ішінде Қ азақ станды да қ амтығ ан экологиялық дағ дарыс. Екінші бір мә нділік: табиғ атты ө згертуге, мең геруге, ү стемдік етуге, пайдалануғ а біршама енжарлық, бірақ оның есесіне, табиғ атпен ү йлесімді тіршілікке бейімділік, кө бінесе, Шығ ыста айқ ынырақ кө рінді. 20 ғ асырғ а дейін осылай болды. Бірақ мұ нда да мә нділіктің алғ ашқ ы ү лгісі белең ала бастады.

Адамның жаратылуы. Бү гінгі таң да адам баласының жер бетінде пайда болуы жө нінде тү рлі кө зқ арастар бар. Ондай кө зқ арастардың біріншісінде - діни тү сінік бойынша бү кіл ә лемді, соның ішінде адамды да қ ұ дай жаратты деген ұ ғ ым болса, екінші кө зқ арас бойынша адам баласы жер бетіне ғ арыштан келген. Ал, ү шінші пікір бойынша - адам баласы жер бетіндегі басқ а да тіршілік иелері сияқ ты ұ зақ эволюциялық даму нә тижесінде қ алыптасқ ан. Ә лемнің кө пшілік ғ алымдары осы кө зқ арасты жақ тайды. Чарлз Дарвиннің ілімі бойынша адамның пайда болып, қ алыптасуы мен дамуы қ арапайымнан кү рделіге қ арай жү рген. Ө йткені, алғ ашқ ы адамның қ азіргі адамдардан кө п айырмашылығ ы болды. Олар қ олдары аяқ тарынан ұ зын, терісін қ алың тү к басқ ан ірі маймылдарғ а ұ қ сас келді. Жер бетіндегі ең алғ ашқ ы адам қ алдығ ы 1959-1963 жылдардағ ы археологиялық қ азба жұ мыстары барысында Шығ ыс Африканың Кения жеріндегі Олдувай шатқ алынан табылды. Ғ алымдар бұ л ежелгі адамның тү р-сипатына жә не қ асынан табылғ ан тас шапқ ығ а қ арап оны «епті адам» деп атады. «Епті адам» маймыл тә різді тө рт аяқ пен емес, екі аяқ пен жү рген. Оғ ан табан сү йектерінің доғ алданып келуі дә лел. Соң ғ ы жылдары ғ алымдар ашқ ан жаң алық тар жер бетінде адамның алғ аш пайда болғ ан отаны – Солтү стік-Шығ ыс Африка екенін дә лелдеді. Себебі ежелгі адамдардың қ азынды қ алдық тарының кө бі осы аймақ тан табылды. Адамзаттың келесі даму сатысындағ ы тіршілік иесі «тік жү ретін адам» деп аталады. Олардың ғ ылымғ а белгілі ө кілдері питекантроп пен синантроптар. Олар бұ дан 1 млн. жыл бұ рын ө мір сү рген. Бірінші питекантроп 1891 жылы Индонезиядағ ы Ява аралынан табылды. «Епті адаммен» салыстырғ анда питекантроптың миының кө лемі ү лкейіп, бас жә не жақ сү йектері кішірейді, аяғ ы ұ зарып, қ олы қ ысқ ара бастағ ан. «Тік жү ретін адамның» екінші бір тү рі синантроп алғ аш рет 1927 жылы Қ ытайдағ ы Чжоу-коу-дянь ү ң гірінен қ азып алынды. Синантроп қ аң қ аларының жанынан тү рлі пішіндегі тас қ ұ ралдар мен кү лдің, кө мірдің, отқ а кү йген тастардың қ алдық тары табылды. Адам дамуының келесі сатысы – неандерталь адамның пайда болуы. Бұ л адам 1856 жылы тұ ң ғ ыш рет Германияның Неандерталь жотасынан табылды. Неандерталь адамның ө зінен бұ рынғ ылармен салыстырғ анда дене бітімі ө згеріп, қ ас ү стіндегі дө ң есі азайғ ан жә не маң дайы жазылып, иек пайда болғ ан. Қ олдары кү шті болғ анымен, оларғ а қ азіргі адамдарғ а тә н икемділік пен шапшаң қ имыл жетіспеді. 1938 жылы академик А.П.Окладников Ө збекстанның оң тү стігіндегі Тесіктас ү ң гірінен 8-9 жастағ ы неандерталь баланың қ аң қ а сү йегін тапты. Ал, бұ л баланың бет ә лпетін танымал антрополог-ғ алым М.М.Герасимов қ алпына келтірді. Ежелгі дә уірде қ оғ амның дамуы ө те баяу жү рген. Ө йткені адамдар кө п уақ ытын тамақ іздеумен ө ткізді. Дегенмен, адамзаттың жетілу қ ұ былыстары да жү ріп жатты. Олардың ө мір сү ру ортасына бейімделіп, денелерін тік ұ стауы мен ойлау қ абілеттерінің дамуы қ азіргіге ұ қ сас адамдардың пайда болуына алып келді. Адам дамуының келесі сатысында неандерталь адамнан кейін дене бітімі қ азіргіге ұ қ сас «саналы адам» қ алыптасты. Мұ ндай адамның сү йегі алғ аш рет 1868 жылы Франциядағ ы Кро-Маньон ү ң гірінен табылғ андық тан, оны «кроманьон» адам деп атайды. Бұ л адамның тү р-сипатында қ азіргі адамдарғ а ұ қ сас белгілер кө п. Олардың маң дайы жазық, қ абақ ү сті аздап шығ ың қ ы, мұ рны кішірек, бас сү йегі қ азіргі адамдарғ а ұ қ сас болып келеді. Сондай-ақ, кроманьон адамның дене бітімінде қ азіргі адамдардан еш айырмашылық болмағ ан. Олардың бойы биік, аяқ тары ұ зын болғ ан жә не тік жү рген. Осылайша, сырт бейнесі жағ ынан маймылғ а кө п ұ қ састығ ы болғ анына қ арамастан, алғ ашқ ы адамдар ө зінің ежелгі туысынан анағ ұ рлым биік тұ рды. Ө йткені оның ойлау қ абілеті бар еді. Алайда, ежелгі адамдардың ой-ө рісі алғ ашқ ыда тым шектеулі болып, ауыр да баяу қ алыптасқ анын ұ мытпауымыз керек.

Адам анатомиясы – адам денесінің қ ұ рылысын, пішінін, қ имылдарын, мү шелердің ө зара қ арым-қ атынасын зерттейтін жаратылыстану ғ ылымының бір саласы. Адам анатомиясының (латынша anatome – кесу, бө лшектеу деген ұ ғ ымды білдіреді) негізін салушы – ежелгі рим дә рігері Гален, одан кейін шығ ыс ғ алымдары: ар-Рази, ибн-Рушд, Ә бу Ә ли ибн Сина адам анатомиясына елеулі жаң алық тар қ осты. Қ азақ даласында адам анатомиясы мә селелері Ө тейбойдақ Тілеуқ абылұ лының (15 ғ асыр), Халел Досмұ хамбетұ лы (20 ғ асыр) ең бектерінде баяндалды. Бү кіл тірі организмдер сияқ ты адам денесі торшадан (клеткадан) тұ рады. Торшалар торшааралық затпен қ осылып тін (ұ лпа) қ ұ райды. Тін: эпителиалдық, дә некерлік, бұ лшық еттік, жү йкелік болып 4 топқ а бө лінеді. Тін қ осылып ағ заларды (орган) қ ұ райды. Жалпы қ ұ рылысы мен дамуы біртектес жә не ортақ қ ызмет атқ аратын ағ залар – ағ залар жү йесіне біріктіріледі. Шығ у тегі мен қ ұ рылыстары ұ қ самайтын, бірақ ортақ қ ызмет атқ аратын ағ залар – ағ залар аппараттары деген топқ а бө лінеді. Ағ залар жү йесі мен аппараттары адам организмін қ ұ райды. Ағ залар бірнеше жү йеге бө лінеді: 1) тірек-қ имыл аппараты; 2) ас қ орыту жү йесі; 3) тыныс алу жү йесі, 4) несеп-жыныс аппараты; 5) жү рек-тамыр жү йесі (бұ л жү йе ө з ішінде қ ан жасап шығ аратын жә не иммундық жү йе ағ залары болып бө лінеді); 6) сезім ағ залары; 7) эндокриндік бездер; 8) жү йке жү йесі. Осылардың бә рі бірігіп, адамның қ оршағ ан ортамен арақ атынасын жү зеге асырады. Адам денесі бас, мойын, тұ лғ а, қ ол жә не аяқ бө ліктерінен тұ рады. Адам қ аң қ асына тұ лғ а қ аң қ асы (омыртқ а бағ анасы жә не кеуде клеткасын қ ұ райтын сү йектер), бас сү йек жә не қ ол-аяқ қ аң қ алары жатады. Бас сү йек: ми сауыт пен бет сү йектеріне бө лінеді. Ми сауытының ішінде ми, есту жә не тепе-тең дікті сақ тау, кө ру ағ залары орналасқ ан. Омыртқ а бағ анасы: мойын (7 омыртқ а), кеуде (12), бел (5), сегізкө з (5) жә не қ ұ ймышақ (3 – 5) бө ліктерінен тұ рады. Омыртқ а бағ анасының кеуделік бө лігіне 12 жұ п қ абырғ алар бекиді. Олар алдың ғ ы жағ ында тө с сү йекпен қ осылып кеудені қ ұ райды. Кеуде қ уысында ө кпе, жү рек, кең ірдек, ө ң еш, тамырлар мен жү йке талшық тары орналасқ ан. Омыртқ а бағ анасының бел бө лігі іш бұ лшық еттерімен бірге іш қ уысын тү зеді. Yстің гі жағ ында іш қ уысы кеуде қ уысынан кө к ет арқ ылы бө лінеді. Іш қ уысында бауыр, асқ азан, талақ, ішек, ұ йқ ы безі, бү йректер, тамырлар, жү йке талшық тары орналасқ ан. Іш қ уысы тө менгі жағ ында жамбас астауы қ уысына жалғ асады. Бұ л қ уыста несеп қ уығ ы, тік ішек жә не жыныс ағ залары жатады. Қ ол қ аң қ аларын жауырын, бұ ғ ана, тоқ пан жілік, шынтақ жілік, кә рі жілік, қ ол басы сү йектері қ ұ райды. Аяқ қ аң қ асына жамбас сү йектері, ортан жілік, асық ты жілік (кіші жілік) жә не аяқ басы сү йектері жатады. Сү йектер ө зара буындар, шеміршектер арқ ылы жалғ асады. Оларды бұ лшық еттер жауып жатады. Адам анатомиясы зерттеу ерекшеліктеріне байланысты бірнеше салаларғ а бө лінеді: жү йелік немесе қ алыпты анатомия – адам денесінің қ ұ рылысын ағ залар жү йелері бойынша баяндайды; патологиялық анатомия – ауруғ а шалдық қ ан ағ заларды зерттейді; топографиялық анатомия – денедегі ағ залардың, тамырлардың, жү йке талшық тарының ө зара орналасуын, арақ атынасын талдайды; пластикалық анатомия – адам денесінің сыртқ ы пішіні мен қ ұ рылысы туралы ілім; салыстырмалы анатомия – дамудың ә р тү рлі сатысында орналасқ ан тіршілік иелерінің дене қ ұ рылысын салыстыра зерттейді.