ОРЫТЫНДЫ. 1 Ақмола облысы Шортанды ауданында жаздық бидай егістігінде кездесетін негізгі зиянкестерге бидай трипсі және сабақ ішінде жасырын

1 Ақ мола облысы Шортанды ауданында жаздық бидай егістігінде кездесетін негізгі зиянкестерге бидай трипсі жә не сабақ ішінде жасырын тіршілік ететін – гессен, швед шыбындары жә не сабақ бү ргелері жатады.

2 Бидай трипсі топырақ тың беткі қ абатында немесе ө сімдік қ алдық тарында дернә сіл кү йінде қ ыстайды. Кө ктемде топырақ тың беткі қ абаты 8-10⁰ С жылығ анда личинкалар активті тү рде қ озғ ала бастайды да, қ ыстап шық қ ан орнынан топырақ тың беткі қ абатына қ арай жылжып, қ ұ рғ ақ ө сімдік қ алдық тарында ересек трипстерге айналады.Ересек трипстерге айналуы ауа райы жағ дайларына байланысты бір айғ а дейін немесе одан да кө пке созылуы мү мкін. Солтү стік Қ азақ стан жағ дайында ересек трипстер маусым айының екінші жартысында шығ ады. Шық қ ан трипстер шағ ылысып, алдымен масақ танғ ан егістікке қ ара бидай жә не кү здік бидай, астық тұ қ ымдас шө птерді мекендейді, ал кейін жаздық бидайғ а ауысады.

Ү лкен жә не кә дімгі немесе кіші сабақ бү ргелері - қ оң ыздар ө сімдік қ алдық тарының, жапырақ астында қ ыстайды. Кө ктемнің алғ ашқ ы жылы кү ндерінде қ оң ыздар оянып, топырақ тың беткі қ абатына шығ ады да, жабайы астық тұ қ ымдас шө птермен қ оректенеді, кейін кү здік бидайғ а ұ шады, ал содан кейін жаздық бидай егістігінде байқ алады. Жас қ оң ыздар шілде жә не тамыз айында шығ ады. Топырақ тан шық қ ан қ оң ыздар шамалы қ оретеніп, қ ыстауғ а кетеді. Жылына бір ұ рпақ береді.

Гессен шыбыны - ересек дернә сілдері жалғ ан піллә ішінде кү здік бидайдың кө гінде немесе аң ызда қ алғ ан ө сімдік сабақ тарында қ ыстайды. Зерттеулер кө рсеткендей, қ оршағ ан орта жағ дайларына байланысты гессен шыбыны жылына 3-ке дейін ұ рпақ беріп дамиды.

Швед шыбыны қ ыстап шық қ ан ересек дернә сілдер қ оректенеді, кейін піллә ішінде қ уыршақ танады. Қ уыршақ тың дамуы қ оршағ ан орта жағ дайларына байланысты 6 кү ннен - 20 кү нге дейін созылады. Жаппай ұ шуы Солтү стік Қ азақ стан жағ дайында мамыр айының бірінші онкү ндігіне сә йкес келеді.

3 Жаздық бидай егістігінде бидай трипсіне, астық тың жасырын сабақ іші зиянкестеріне (швед жә не гессен шыбындарына қ арсы, сабақ бү ргелері) қ арсы инсектофунгицидтердің биологиялық тиімділігін анық тау ү шін бірнеше тә жірибелер жү ргізілді. Біздің зерттеу жұ мыстарымызда Селест Топ 312, 5, к.с. ә сер етуші заты- тиаметоксам + дифеноконазол + флудиоксонил, 262, 5 + 25 + 25г/л, Пикус, 60%, к.с. ә сер етуші заты- имидаклоприд, 600 г/л; Юнта препаратының ә сер етуші заты- имидаклоприда 166 г/л, клотианидин 166 г/л, протиоконазол 33, 3 г/л, тебуконазол 6, 7 г/л сыналды. Нә тижесінде сабақ бү ргелеріне қ арсы қ олданылғ ан Селест Топ препаратының биологиялық тиімділік – 79, 0%; Пикуста – 75, 7%; Юнтада – 67, 9% болды. Швед шыбындарына қ арсы қ олданғ анда биологиялық тиімділік, Селест Топта – 4, 5%; Пикуста – 13, 6%; Юнтада – 18, 2% - ды кө рсетсе, гессен шыбындарына қ арсы қ олданғ анда биологиялық тиімділік кө рсеткіштері Селест Топта – 56, 0%, Пикуста – 53, 0%, Юнтада – 32, 3%-ғ а тең болды.

4 Жаздық бидай егістігінде жоғ арыда аталғ ан зиянкестерге қ арсы инсектицидтердің биологиялық тиімділігін анық тау мақ сатында жү ргізілді. Зерттеу жұ мыстарымызда Каратэ 5%, ә сер ету заты – лямбда-цигалотрин,

Энжио ә сер ету заты - тиаметаксам, 141 г/л + лямбда – цигалотрин, 106 г/л препарттары сыналды. Тә жірибе нұ сқ аулығ ында кө рсеткендей келесідей кө рсеткіштер алдық: Сабақ бү ргелері Каратэ препаратын қ олданғ анда – 19, 5%, Энжиода – 75, 5%; Швед шыбындарына қ арсы Каратэ препаратында – 64, 2%, Энжиода – 71, 4%; Гессен шыбындарына қ арсы Каратэ препаратында – 37, 9%, Энжиода – 50, 1% болды. Сондай – ақ бидай трипсілеріне қ арсы қ олданылғ ан Каратэ 5%, препаратын қ олданғ андағ ы биологиялық тиімділігі - 72%-ды қ ұ рады.

Қ ОЛДАНЫЛҒ АН Ә ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Ә рінов Қ.К., Мұ сынов Қ.М., Апушев А.Қ., Серикпаев Н.А., Шестакова Н.А., Арыстанғ ұ лов С.С. Ө сімдік шаруашылығ ы. - Астана, 2011, - 171-172 бет.

2 Двуреченский В.И., Пономорева Л.А., Гринец А.И., Тулеева А.К., Рожкова Г.И., Тарасенко В.И. Рекомендации по защите зерновых культур от вредителей, болезней и сорных растений. - Қ останай, 2005, - 2 бет.

3 Коробов В.А. Надзор за вредителями яровой пшеницы в Северном Казахстане. Астана, 2009, - 2 бет.

4 Тү леева Ә.Қ., Ә жбенов В.К., Сү лейменов З.Ш., Мұ қ ышев А.А., Алғ ожина Қ. Б., Айтқ ұ лова А.А. Ауыл шаруашылық ө сімдіктерінің зиянкестері жә не олардан қ орғ ау шаралары. - Астана, 2007, - 4 бет.

5 https://www.ggau.by/downloads/ento/lec/Zernowye.doc

6 И.М. Беляев, М.В. Горленко, Ю.Т. Дьяков, С.Н. Лекомецева, Г.Д. Успенская Вредители и болезни полевых культур. Россельхозиздат Москва 1970. – 16бет.

7 Беляев И.М. Вредители зерновых культур. - М.: Колос, 1974. - 264 бет.

8 И.М. Беляев, М.В. Горленко, Ю.Т. Дьяков, С.Н. Лекомецева, Г.Д. Успенская Вредители и болезни полевых культур. Россельхозиздат - Москва 1970, - 24 бет.

9 Защита зерновых культур от вредителей, болезней и сорных растений Нурмуратова Т.Н. - Алма-Ата: Қ айнар, 1986, – 72 бет

10 Тү леева Ә.Қ., Ә жбенов В.К., Сү лейменов З.Ш., Мұ қ ышев А.А., Алғ ожина Қ. Б., Айтқ ұ лова А.А. Ауыл шаруашылық ө сімдіктерінің зиянкестері жә не олардан қ орғ ау шаралары. - Астана, 2007, - 27 бет.

11 Беляев И.М., Горленко М.В., ДьяковЮ.Т., Лекомецева С.Н., Успенская Г.Д. Вредители и болезни полевых культур. Россельхозиздат - Москва 1970. – 26 бет.

12 И.В. Горбачева, В.В. Гриценко, Ю.А. Захваткин, В.В. Исаичев, С.В. Исаичев, С.Н. Кручина, С.Я. Попов, Т.А. Попова, В.М. Соломатин, Н.Н. Третькова Защита растений от вредителей - Москва «КОЛОС» 2002, - 185-186 бет.

13 И.М. Беляев, М.В. Горленко, Ю.Т. Дьяков, С.Н. Лекомецева, Г.Д. Успенская Вредители и болезни полевых культур. // Россельхозиздат. - Москва 1970, – 28 бет.

14 Тү леева Ә.Қ., Ә жбенов В.К., Сү лейменов З.Ш., Мұ қ ышев А.А., Алғ ожина Қ. Б., Айтқ ұ лова А.А. Ауыл шаруашылық ө сімдіктерінің зиянкестері жә не олардан қ орғ ау шаралары. - Астана, 2007, - 16 бет.

15 Тү леева Ә.Қ., Ә жбенов В.К., Сү лейменов З.Ш., Мұ қ ышев А.А., Алғ ожина Қ. Б., Айтқ ұ лова А.А. Ауыл шаруашылық ө сімдіктерінің зиянкестері жә не олардан қ орғ ау шаралары. - Астана, 2007, - 18-19 бет.

16 Белецкий Е.Н. Динамика численности зерновой совки в условиях новой агротехники возделывания яровой пшеницы // Науч. конф. Всесоюз. ин-та зернового хозяйства: Тез. докл. - Целиноград, 1967. - 76-77бет.

17 Тү леева Ә.Қ., Ә жбенов В.К., Сү лейменов З.Ш., Мұ қ ышев А.А., Алғ ожина Қ. Б., Айтқ ұ лова А.А. Ауыл шаруашылық ө сімдіктерінің зиянкестері жә не олардан қ орғ ау шаралары. - Астана, 2007, - 20-22 бет.

18 Буров В.Н. Экологическое обоснование прогнозирования численности и вредоносности зерновых клопов в Северном Казахстане и Западной Сибири // Вопросы экологии. М., 1962. - 21-22бет.

19 Тү леева Ә.Қ., Ә жбенов В.К., Сү лейменов З.Ш., Мұ қ ышев А.А., Алғ ожина Қ. Б., Айтқ ұ лова А.А. Ауыл шаруашылық ө сімдіктерінің зиянкестері жә не олардан қ орғ ау шаралары. - Астана, 2007, - 20-22 бет.

20 И.В. Горбачева, В.В. Гриценко, Ю.А. Захваткин, В.В. Исаичев, С.В. Исаичев, С.Н. Кручина, С.Я. Попов, Т.А. Попова, В.М. Соломатин, Н.Н. Третькова Защита растений от вредителей - Москва «КОЛОС» 2002, - 170-173бет.

21 И.В. Горбачева, В.В. Гриценко, Ю.А. Захваткин, В.В. Исаичев, С.В. Исаичев, С.Н. Кручина, С.Я. Попов, Т.А. Попова, В.М. Соломатин, Н.Н. Третькова Защита растений от вредителей - Москва «КОЛОС» 2002, - 168-170бет.

22 https://www.ggau.by/downloads/ento/lec/Zernowye.doc

23 И.М. Беляев, М.В. Горленко, Ю.Т. Дьяков, С.Н. Лекомецева, Г.Д. Успенская Вредители и болезни полевых культур. Россельхозиздат. - Москва 1970, - 34бет.

24 Тү леева Ә.Қ., Ә жбенов В.К., Сү лейменов З.Ш., Мұ қ ышев А.А., Алғ ожина Қ. Б., Айтқ ұ лова А.А. Ауыл шаруашылық ө сімдіктерінің зиянкестері жә не олардан қ орғ ау шаралары. - Астана, 2007, - 29-30 бет.

25 Володичев М.А. Особенности вредоносности пшеничного трипса и их влияние на урожай и качество зерна // Сельскохозяйственная биология. -1989, -№5. - 95-102 бет.

26 https://bibliofond.ru/view.aspx? id=811184

27 Володичев М.А. Защита зерновых культур от вредителей. М.: Рос-агропромиздат, 1990.– 173 бет.

28 Тү леева Ә.Қ., Ә жбенов В.К., Сү лейменов З.Ш., Мұ қ ышев А.А., Алғ ожина Қ. Б., Айтқ ұ лова А.А. Ауыл шаруашылық ө сімдіктерінің зиянкестері жә не олардан қ орғ ау шаралары. - Астана, 2007, - 4 бет.

29 Гриванов К.П. Пшеничный трипе // Тр. науч.-произв. конференции по защите растений от вредителей и болезней на Юго-Востоке. Саратов, 1958. - 50-57 бет.

30 Александров Ю.П. Шведская муха на орошаемых полях Алтая // Тр. Новосибирск, с.-х. ин-та.- Новосибирск, 1966. Т.26. - Вып.1. - 221-227 бет.

31 Александров Ю.П. О хладостойкости личинок шведской мухи // Вредители и болезни сельскохозяйственных культур: Тр. Новосибирск, с.-х. ин-та. - Новосибирск, 1972. - 3-10 бет.

32 Ажбенов В.К. Фитосанитарпый мониторинг особо опасных вредных организмов в Республике Казахстан // Фитосанитарное оздоровление экосистем: Материалы 2-го съезда по защите растений. СПб., 2005. - Т. 2. - 5-7 бет.

33 https://www.newreferat.com/ref-30806-6.html

34 https://www.sgau.ru/files/pages/11652/14222737310.pdf

35 https://stopvreditel.ru/rastenij/selxoz/gessenskaja-muha.html

36 Евдокимов Н.Я. Вредители зерновых в Казахстане / Н.Я. Евдокимов, А.А. Корчагин // Защита растений. -1981. № 8. - 26-29 бет.

37 Евдокимов Н.Я. О системе мер борьбы с вредителями пшеницы в Северном Казахстане / Н.Я. Евдокимов, А.А. Корчагин // Защита зерновыхкультур от вредителей, болезней и сорняков в Северном Казахстане. - Алма-Ата, 1982.- 42-57 бет.

38 Защита зерновых культур от вредителей, болезней и сорных растений Нурмуратова Т.Н. - Алма-Ата: Қ айнар, 1986. - 1-6 бет.

39 Защита зерновых культур от вредителей, болезней и сорных растений Нурмуратова Т.Н. - Алма-Ата: Қ айнар, 1986. – 254 бет.

40 https://www3.syngenta.com/country/kz/ru/plantprotection/cropprotection/seeddressing/Pages/selesttop3125ks.aspx.

41 https://agrovektor.com/category/3812-protraviteli--bayer.html

42 https://www.cheminova.ru/ru/preparati/obrabotka_cemjan/picus/picus.html

43 https://www.floralworld.ru/insecticid/karate.html

44 https://www.floralworld.ru/insecticid/enzhio.html

45 Зинченко В.А. Химическая защита растений: средства, технологии и экологическая безопасность. М.: КолосС, 2005. - 232 бет.

46 Искаков С. Меры борьбы со скрытостеблевыми вредителями зерновых // Информ. листок / КазНИИНТИ. - Алма-Ата, 1982. - 4 бет.

47 Спатаев М.Б., Козловский В.А., Жаркинов Е.Ж., Баканов Ш.А., Нажметдинова А.Ш., Фурсова Е.В. Санитарные правила и норми – по хранению, транспортировке и применению химических средств защиты растений. – Алматы, 1999, – 71 бет.

48 Справочник по защите растений. Под ред. Сагитова А.О и Исмухамбетова Ж.Д. - Алматы, РОНД, 2004, – 320 бет.