Жобаалдылық кезең. Жобаалдылық зерттеудің негіздері.

Жобағ а ену, міндеті – психологиялық -педагогикалық, ә діснамалық, ұ йымдастыру, материалды-техникалық қ амтамасыз ету болып табылатын кезең мен ескеріледі. Бұ л кезең ге келесідей процедуралар енеді: диагностика, мә селелендіру, мақ саткерлік, тұ жырымдау, жобаны форматтау, оны алдын ала ә леуметтендіру. Олардың ерекшеліктерін қ арастырайық.

Кез келген жобалық іс-ә рекеттің есеп беру нү ктесі болады. Ә детте бұ л негізгі идеяның немесе жобаның тү пкі идеясының туылу сә ті. Педагогикалық шындық ты қ айта қ ұ ру қ ажеттілігін сезіну бастапқ ыда мемлекеттік (немесе административті) декгейде пайда болуы мү мкін жә не тә жірибешілердің алдында ә леуметтік тапсырыс ретінде кө рініс табуы мү мкін. Ө згеріскетерге деген қ ұ штарлық педагогикалық қ оғ амдастық тың, қ ызығ ушылық танытқ ан топтардың немесе жекелеген бір тұ лғ аның ішінде қ алыптасуы мү мкін. Белгілі бір ойдың негізінде мү мкін болатын объект, пә н, жобалық іс-ә рекет жайында алғ ашқ ы тү сініктер туындайды.

Жоба жасау идеясы қ андай да бір білім беру саласына (мә селесіне, пә ніне) кездейсоқ пайда болғ ан қ ызығ ушылық тың негізінде; ә леуметтік-педагогикалық объектіні, оның атрибутты белгілерін алдын ала анық тап, мақ сатты бағ ытталғ ан зерттеудің немесе оның бар бар болғ ан кү йін идеалды ү лгімен салыстырудың нә тижесінде; объект туралы, оның даму тенденцияларын жә не бар мә селелердің типологизациясын анық тау мақ сатында, кө лемді ақ паратты зерттеу барысында туындауы мү мкін. Басқ аша айтқ анда, қ андай да бір шындық тық бө лшегін ө згертуге, жетілдіруге деген тілек адамның «ішінде» пайда болуы, сырттай басталуы мү мкін жә не бірнеше талқ ылаулар мен ой елегінен ө ткізілулерден кейін қ абылдануы мү мкін. Қ алай болғ анда да, білім беру процесінің субъектілерінің кө з аясында жобалық іс-ә рекет объектісі жә не оны қ айта қ ұ румен байланысты мә селе пайда болуы керек. Оларды табиғ и ортадан, педагогикалық шындық тан, алынғ ан тә жірибеден, ақ параттық желілерден, бір сө збен айтқ анда, барлық жерден табуғ а болады. Ол ү шін бар болғ аны бақ ылай, ойлай, зерттей, талдай, салыстыра, бағ алай білу керек.

Жоғ арыда кө рсетіліп кеткендей, жобалау актісіне қ андай да бір шындық саласындағ ы «несовершенство туралы білім» себепші болады. Сондық тан жобалық іс-ә рекеттің басталуына міндетті тү рде қ оршағ ан ә лемді алдын ала зерттеу кіреді. Педагогикалық шындық тағ ы кейбір мақ сатты бағ ытталғ ан ө згертулерді бастау ү шін, келесілерді анық тау қ ажет:

1. қ оршағ ан ә лемде, табиғ и немесе ә леуметтік ортада, адамдарда, ө з-ө зімізде бізді не қ анағ аттандырады;

2. қ ажетті ө згертулерді енгізу ү шін қ андай білім беру (педагогикалық, ә леуметтік, басқ а да) мү мкіндіктері мен ресурстар бар;

3. заттардың қ азіргі жағ дайына араласудың салдарлары қ андай болуы мү мкін.

Басқ аша айтқ анда ә леуметтік-білім беру жағ даятын жан-жақ ты диагностикалау қ ажет. Ол нағ ыз жобалаудың ө те қ ажет жағ дайы болып табылады жә не жобаның тү пкі идеясының туылуының негізгі қ айнар кө зі болады. «Ересек», кә сіби жә не оқ ыту жобалау тә жірибесінде жобалық іс-ә рекеттің алдында болатын, жобаалдылық зерттеу деген тү сінік бар. Бұ ндай зерттеу келесілерді қ амтамасыз етеді:

· шынайы жағ даятты, оны сандық жә не сапалық бағ алауды дигностикалау мү мкіндігі;

· мә селенің дамуындағ ы «ауру нү ктелерді» анық тау;

· жобаны жасауда ә леуметтік қ ажеттілікті эксперименттік дә лелдеу;

· жобаны бастау жә не серіктестерді тарту туралы шешімдерді қ абылдау ү шін сенімді аргументация қ ұ ру;

· жағ даятты жан-жақ ты талдау оны зерттеу нә тижелері немесе ғ ылыми терең діктің ә р тү рлі дең гейін талқ ылау арқ ылы негізделеді: дұ рыс ой дең гейінен қ атаң математикалық ә дістер мен ә дістемелерді қ олдануғ а дейін.

Сандық жә не сапалық бағ алаудың кө мегімен «диагноз» қ оя отырып, жобаалдылық зерттеу қ андай да бір себептерге байланысты жобалық режимде қ айта қ ұ ру керек «объектінің» шекарасын белгілеуге кө мектеседі. Сонымен қ атар шындық ты зерттеу ә р тү рлі бағ ытта болуы мү мкін:

· теориялық (идеалды, модельді) тү сініктен (оқ ыту барысында немесе имитациялық жобалау арқ ылы) «қ андай болуы керек» жә не «қ азір қ андай» принципі бойынша тә жірибемен салыстыруғ а дейін;

· эмпирикалық материалдың (бір субъектінің алғ ан немесе ә р тү рлі субъектілердің қ осуы нә тижесінде алынғ ан) кездейсоқ жинақ талуынан талдауғ а, жү йелеуге жә не теориялық қ орытуғ а дейін.

Жобаның бастапқ ы кезең інде кейде тек қ иындық тар (мә селелер) саласын ғ ана емес, сонымен қ атар мамандардың біліктілігінің жеткіліксіздігі саласын да анық тау, осы мә селелерді шешу; объектінің немесе жағ даяттың даму приориттерінің (қ азір бар жә не объективті қ ажетті) қ ажеттігі туындайды.

Диагностикалау кезең інде жобағ а қ атысушыларғ а белсенділіктің кү рделі, арнайы біліктер мен дағ дыларды талап ететін формалары қ ажет болуы мү мкін. Мысалы, мә ліметтер базасында мә селелік-ақ параттық іздеу жү ргізу; мекен-жайлық жобаалдылық зерттеу жү ргізу; ә леуметтік сауалнама жү ргізу; қ оғ амдық (кешенді, арнайы) экспертиза ұ йымдастыру. Экспресс-диагностика. Моноторинг. (Моноторинг – қ андай да бір табиғ и немесе ә леуметтік объектінің кү йіндегі ө згерістерді бағ алау, болжам жасау жә не тұ рақ ты бақ ылаулар жү йесі. (Современный толковый словарь русского языка. – М., 2004. – С.358.)). Скрининг. (Скрининг – профилактикалық іс-шараларды ө ткізу жә не ауруларды анық тау мақ сатында кө лемді медициналық тексеруден ө ткізу, бақ ылау. (Там же. – С. 751). Машиналық жә не машиналық емес имитациялық модельдеу мү мкіндіктерін пайдалану.

Жобағ а қ атысушылар жағ даятты қ арастыру барысында кө птеген нә тижелі кө зқ арастар немесе, керісінше олардың жалпылығ ы анық талуы мү мкін. Алынғ ан мә ліметтер бұ рын белгілі болғ ан болжалдарды дә лелдеуі жә не оларды нығ айтуы; кейбір пародоксальды сә ттерді анық тауы жә не мә селені кү тпеген жағ ынан кө рсетуі; мү лдем жаң а ақ парат беруі мү мкін.

Осылайша, жобалық іс-ә рекеттің бастапқ ы импульсі субъектінің жобалаудың қ андай да бір саласына қ атысты зерттеу-іздеу позициясын қ ұ руынан пайда болады (сыртқ ы ә лем, қ оршағ ан орта, ішкі ә лем, білім беру мазмұ ны жә не т.б.). Педагогтың жұ мысы - қ алай да болсын осы саланы немесе осы позицияны анық тауғ а кө мектесу.

Педагогтың міндеті айналағ а қ арау, жағ даятты зерттеу, қ арама-қ айшылық тарды кө ру жә не оны ө з ә рекетімен жең уді қ алау ү шін стимул жасау болады. Басқ алармен бірге ә рекет ете отырып, жауап бере алатын қ оршағ ан ө мірге ө з сұ рағ ын қ алыптастыруғ а кө мектесу. Осылай, жобаның ең басында ө мірдің, кә сіптің, білімнің шынай мә селелерімен оқ ытудың арасында байланыс орнайды. Жобалық іс-ә рекеттің бастапқ ы кезең інде педагогикалық ө німділік ү шін, педагог қ амтамасыз етуі керек:

· болашақ жобаның мә нін қ ұ райтын мә селені іздеу ү шін қ атысушылардың шынайы қ ызығ ушылығ ын оятуды;

· қ оршағ ан немесе ақ параттық ортада іздеу еркіндігінің жоғ ары дең гейін;

· маң ызды ақ парат алуғ а рұ қ сатты;

· жобағ а қ атысушылардың шындық ты зерттеу тә сілдерімен қ амтамасыз етілуін;

· жолдастарымен (ә ріптестерімен) алғ ан сезімдерімен бө лісу мү мкіндігін;

· мә селені зерттеудегі негативті ә серлерді «ұ стауғ а» психологиялық дайындығ ын;

· алынғ ан мә ліметтерді қ орытындылау жә не кө рсетуге кө мек беруге.

С.И. Гессеннің пікірінше, ә р тү рлі жұ мыстармен байланыстың мақ саты мә селені тү сінуге итермелеу. Кө зқ арасты жә не ойды іздеушілік (диагностикалық, зерттеу) жә не рефлексивті ә рекеттердің кө мегімен қ арату қ оршағ ан ә лемге, адамдарғ а, ө зіне қ ызығ ушылығ ын оятады. Осылайша, жобалауғ а адамның сұ рақ тар қ ою арқ ылы ә леммен, ө мірмен, басқ а адамдармен диалогы кіреді.

Жобаалдылық кезең де жағ даяттың (объектінің) толық сипатын алу маң ызды. Кейде «субъектілердің жеткіліктігі» принципіне сү йене отырып, осындай сипаттың толық тығ ын қ амтамасыз ету ү шін мә селені (болашақ жобалаудың пә нін) рө лдік қ арастыруды мақ сатты ұ йымдастыру керек. (В.П.Бедерханова). Ол жолбалаудың нә тижесі оғ ан жанама тү рде ғ ана тигендерді де қ оса алғ анда, қ ызығ ушылық танытқ ан адамдарды есептеуді білдіреді.

Алынғ ан диагностикалық мә ліметті қ ұ рылымдау, дифференциациялау, математикалық жә не статистикалық ө ң деу арқ ылы жалпылау жә не реттеу керек. Объектінің кү йін визуализациялау тә сілінің кө мегімен зерттелінген мә ліметтерді кө рнекілік ретінде кө рсету (суреттер, диаграммалар, компьютерлік графика) жобалаудың пә нін нақ ты анық тауғ а кө мектеседі.

Жобалауды бастау ү шін, санада тек қ айта қ ұ рудың шамаланғ ан объектісінің шынайы кү йі туралы бағ алық білімдердің ғ ана емес, сонымен қ атар алдағ ы іс-ә рекеттің мақ сатты бағ дары болуғ а қ абілетті осы объектінің идеалды бейнесінің болуы қ ажет. Бұ л ереже, қ ажетті болашақ бейнесенің қ айта қ ұ рылатын потенциалы жобағ а қ атысушылардың жас мө лшеріне тә уелсіз кең қ олданылатын, педагогикалық жобалаудың барлық тү рлеріне қ атысты. Индивидуалды немесе біріккен санада бұ ндай бейне ө мірлік іс-ә рекеттің моделі, идеалы, перспективасы ретінде кө рініс табады жә не мақ саттар жә не жобалық іс-ә рекеттің соң ғ ы нә тижесі туралы алдын ала тү сініктерді бейнелейді. (Бұ л тү сініктер бірнеше рет ө згеруі жә не тү зетілуі мү мкін).

Идеалды тү сініктің қ алыптасуы, жобалау объектісінің қ анағ аттандырылмағ ан жеке кү йін эмоционалды уайымдау жағ даятын педагогикалық қ ұ растырудан басталып, қ оғ амның (социумның) жә не қ ұ растырушылардың маң ызды қ ажеттіліктеріне жауап беретін мақ сат бейнесін дайындаумен жалғ асады.

Бейненің кө пфункционалдық маң ызы философтардың, психологтардың, педагогтардың кө птеген ең бектерінде суреттелген.

Жобалау объектісінің бейнесін ойда жасап болғ ан соң, керек қ азіргі Мен жә не оның болашақ кү йінің арақ атынасын белгілеу. Қ азір объект қ андай, жә не оны болашақ та қ алай кө ргің із келеді. Сонымен қ атар болжам жасаудың стандартты ә дістері мен ә дістемелері қ олданылуы; ә серлерді еркін фиксациялау жү ргізілуі мү мкін.

Психологиялық -педагогикалық тұ рғ ыдан алғ анда жобалық іс-ә рекеттің бастапқ ы кезең інде оғ ан қ атысушылардың ә рбірі ү шін ө те маң ызды: қ оршағ ан ә лемді ө з кү шімен жақ сартуғ а нағ ыз мү мкіндіктер мен қ абілеттерді табу. Сондық тан жобалық іс-ә рекет жү йесінде болашақ бейнені жасау процесінде педагогикалық кө мектің маң ызын қ айта бағ алау қ иын. Бұ л бейне функционалды жан-жақ ты жә не соң ында болжаммен, мақ сатпен, стимулмен, бағ дармен, критерийлермен, нормативтермен, басқ а да кө птеген ә рекетер жә не процедуралармен тығ ыз байланыстағ ы жоба шең берінде қ алады.