І ТАРАУ. ЖАЙЫҚ ӨЗЕНІНІҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒЫДАЙЫ

КІРІСПЕ

Облыстың солтү стігінен оң тү стігіне қ арай кесіп ө тетін басты су кө зі- Жайық ө зені. Жайық ө зені бастауын Орал тауының 600 метр биіктегі оң тү стік-батыс сілемдерінің бірінен алады. Облыс аумағ ына Жайық тың тө менгі сағ асындағ ы 300 шақ ырымнан астам бө лігі ғ ана енеді. Ө зеннің жалпы ұ зындығ ы 2534 шақ ырым. Су жинайтын алабының кө лемі 200000 шаршы шақ ырым. Жылдық орташа су шығ ыны 330 текше метр. Арнасының ені 305-500 метр аралығ ында ауытқ ып отырады. Ө зен суының дең гейі негізінен облыстан тыс жердегі су жинау алабы беретін суғ а тікелей байланысты болып келеді. Жайық ө зенінің 500 шақ ырымы ғ ана облыс территориясымен ө теді. Ол Каспий маң ы ойпатын кесіп ө тіп, Каспий тең ізіне қ ұ яды. Негізгі арнасына Батыс Қ азақ стан облысының жерінде бірнеше салалары қ осылады.

Ө зеннің орта бө лігінде кө ктемгі тасқ ын судың артығ ы қ олдан қ азылғ ан Кө шім каналы арқ ылы тө рт су қ оймасына қ ұ йылып, шабындық жә не жайылымдық жерлерді суаруғ а пайдаланылады. Кө шім каналы осы облыс ең беккерлерінің қ ажымас қ айратының белгісі. Отызыншы жылдары елімізде техникалық қ ұ ралдар жетпей жатқ ан кезде ең бекші бұ қ ара бұ л каналды қ олмен қ азғ ан болатын.

Жайық тың бір жылғ ы орташа су шығ ыны секундына 320 текше метр. Соң ғ ы жылдары қ ұ рғ ақ шылық пен шаруашылық мақ сатына алынатын су мө лшерінің артуы ө зеннің орташа су кө лемінің жылына 7-8 текше шақ ырымғ а дейін азаюына ә келіп соқ тырады. Жайық ө зенінің тағ ы бір ерекшелігі-оның тө менгі ағ ысында салалары жоқ. Сондық тан су дең гейінің тү суі немесе кө терілуі жоғ ары жақ тан келетін су мө лшеріне байланысты болады.

Ө зеннің тасуы наурыздың соң ы мен сә уірдің орта шамасында басталады да, сә уір айының соң ында, мамыр айының орта шенінде ө зінің жоғ арғ ы дең гейіне жетеді. Ө зеннің беті қ арашаның соң ынан сә уірдің басына дейін 120-130 кү ндей мұ з қ ұ рсанады. Мұ з қ алың дығ ы орташа 30-50 см шамасында болады. Жайық ө зенінің бастауында жер бетінің дең гейі 637 метр биіктікте, ал оның Каспий тең ізіне қ ұ яр жері тең із дең гейінен 28 метр тө мен жатыр. Жайық ө зенінің қ ұ лау бұ рышы ә рбір шақ ырым сайын 30 см-ге тең. Ө зен арнасының терең дігі қ айраң ында 1 метр, негізгі арнасында 3 метр, ал иірімдерде 4-5 метрге жетеді. Каспий тең ізіне қ ұ яр жерінде тарамдарғ а бө лініп кетеді. Облыс кө лемінде Жайық ө зені егістік жерлерді суаруғ а, кеме арқ ылы ә р тү рлі жү к жә не жолаушы тасымалдауғ а пайдаланылады, балық ауланады. Соң ғ ы жылдары Жайық ө зенінің кө ліктік қ атынас қ ызметі азайып келеді

І ТАРАУ. ЖАЙЫҚ Ө ЗЕНІНІҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒ ЫДАЙЫ

Атырау аймағ ына тұ щы нә р беріп, тұ рғ ындарының ө міріне, тірлігіне негіз болып келген, талай тарихи оқ иғ ағ а куә болғ ан су кө зі - Жайық ө зені ғ ана. Оң тү стік Орал тауы жә не Каспий ойпаты, Ресей Федерациясының Башқ ұ ртстан Республиксы, Челябі, Орынбор жә не Қ азақ станның Батыс Қ азақ стан, Атырау облыстары жерінен ағ ып, Атырау қ аласы тұ сында Каспий тең ізіне қ ұ яды.Су жинайтын алабының ауданы 237 мың км3, Қ азақ стан жеріндегі ұ зындығ ы 1084 км. Орал тау жотасынан басталып, жоғ арғ ы бө лігінде Оң тү стік Оралдың шығ ыс беткейін бойлай тар аң ғ армен ағ ып, Верхнеуральск қ аласынан тө мен қ арай жазық пен ағ ады. Магнитогорск металлургия комбинатын сумен қ амтамасыз ету ү шін қ ала маң ында бө ген салынғ ан. Бө геннен тө мен қ арай ө зеннің жағ асы жарқ абақ, арнасында қ айраң дар бар. Ириклинск су электр станциясының салынуына байланысты Ириклинск су бө гені пайда болды. Ресей жеріндегі Орск қ аласына дейінгі бө ліктерде Жайық қ а оң жағ ынан Таналық, сол жағ ынан Ор салалары қ ұ яды. Орск қ аласынан тө менде ө зен батысқ а бұ рылып, Губерли шатқ алымен(ұ зындығ ы 45 км) ө теді.

Жазық даламен ағ атын тұ сында сол жағ ынан Елек ө зені қ ұ яды. Жайық қ а оң жағ ынан Кіші Қ ызыл, Ү лкен Қ ызыл, Сакмар, Таналық, Шағ ан; сол жағ ынан Шың ғ ырлау(Утва), Гумбейка, Ү лкен Қ арағ ан, Сү йіндік, Қ омақ, Ор, Елек, Барбастау салалары қ ұ яды.Орал қ аласынан тө менгі бө лігінде Жайық тың аң ғ ары тағ ы да кең ейіп, жайылмасы тармақ талады. Қ аладан ө ткеннен кейін ө зенге Кө шім бө гені салынып, Жайық -Каспий суару-суаландыру жү йесі тартылғ ан. Жылдық орташа су ағ ыны Кө шім аралы тұ сында 322 м3/с; ең аз су шығ ыны жазда 6, 75 м/с3, қ ыста 1, 6 м3/с шамасында.

Жайық кө бінесе қ ар суымен (80%) толығ ады. Су тасуы кезінде орта ағ ысы тұ сында арнасы 10 км-ге, ал атырауында бірнеше ондағ ан км-ге жайылады. Ө зеннің жоғ арғ ы ағ ысында қ арашаның басында, орта тө менгі бө лігінде қ арашаның аяғ ында қ атып, мұ зының еруі тө менгі бө лігінде наурыздың аяғ ында басталып, жоғ арғ ы бө лігінде сә уірдің ортасына дейін созылады. Ө зеннен бекіре, шоқ ыр, майшабақ, кө ксерке, Каспий қ аракө зі, табан балық, сазан, жайын ауланады. Жайық тың бойында орналасқ ан қ алалар: Верхнеуральск, Магнитогорск, Орынбор, Орск, Новотройск, Орал (кеме қ атынасы басталатын жер), Атырау Жайық ө зені бойымен, Еуропа мен Азияның шартты шекарасы ө теді.

1977 жылы Жайық ө зені бассейнінің табиғ и ресурстарын қ орғ ау, тиімді пайдалану жә не оны молайту жө нінде Республика аралық қ оғ амдық тұ рақ ты комитет қ ұ рылды. Оның қ ұ рамында Ресей Федерациясы, Орал жә не Ақ тө бе облыстарының ө кілдері енгізілді. Жыл сайын комитет мү шелері бас қ осып, Жайық ө зені мә селелерін талқ ылайды. Ал мә селелер аз емес. Елдің халық шаруашылығ ы комплексінде Жайық бассейні маң ызды орын алады. Бұ л аймақ та 4 миллионнан астам адам тұ рады. Еліміздің балқ ытылғ ан металдың ә р он тоннасының бірі, ә р он текше метр газдың бірі осында ө ндіріледі.

Жайық ерте кездерден бері бағ алы қ ызыл балық тың ө ркендеген мекені болып табылады.