Жайық өзенінің қазіргі экологиялық жағыдайы

Жайық тың жасыл желегі, орманды алқ абы соң ғ ы жылдары 8-10 есе азайып кетті. Егін тә уір шық қ ан жылдары 8-10 миллион тонна астық жиналады. Жыл сайын ә р суы 1, 2 миллион гектарғ а дейін шалғ ынды шайып ө теді. Ө зен ондағ ан мың гектар еістікті суарады, жү здеген мың гектар жайылымғ а су шығ арылады. Дү ние жү зінде ауланатын бекіре тұ қ ымдас балық тың 3/1 жуығ ы Жайық тан ауланады. Бү гінде Арал десе елең етпейтін адам жоқ. Аралды бү кіл ә лем біледі. Бір кезде толқ ыны аспанғ а шапшып, ақ ырып жатқ ан Арал бір кү нде суалдыма? Тең із орнында қ айырлағ ан кемелер бір-ақ кү нде шоң қ идыма? Жоқ ә рине. Алып тең іздің тартылуы пә лен жылдарғ а созылғ аны ақ иқ ат шындық. Кезінде неге апатын алмадық? Қ азір жү регіміз осы сұ рақ қ а жауап іздеп қ анжылайды.

Судың шамадан тыс ластануы ө неркә сіп қ ажеттіліктері ү шін қ олданғ анда арта тү седі. Ө зеннің санитарлық қ орғ аныс аймағ ы заң бойынша анық талмағ ан. Соның салдарынан бұ рын кең естік заң да судың қ орғ аныс аймағ ы саналғ ан ө зен жағ алауларының 65 пайызы жыртылып, егін алқ абы ретінде пайдаланылып кеткен. Бұ л ө з кезегінде ө зенге топырақ тың кө п қ ұ йылып, тайыздалуына себеп болып отыр. Бұ л дегенің із-ү лкен экологиялық апат. Ірі индустрия алыптары Жайық ө зенінің тура ортасында орналасқ ан кең ес заң ымен судың қ орғ аныс аймағ ы саналатын жерден қ ұ быр желісі жү ргізілген. Ө ткен ғ асырдың 60-70 жылдары Орынбор газ конденсаты кен орны игеріле бастағ анда экологиялық шараларды қ оса жү ргізуді қ атаң талап еткен. Балық шаруашылығ ы аймағ ын, ортаң ғ ы жә не тө менгі сағ ада бекіре балығ ын ө сіретін зауыт салу, ө зге де жасылдандыру жұ мыстары қ атаң бақ ылаумен атқ арылғ ан. Ал Қ азақ стандық кен орнын игерушілерге мұ ндай экологиялық талаптар мү лде қ ойылмайды. Жайық тың Ресей жеріндегі жоғ арғ ы ағ ысында тө рт ірі су қ оймасы бар.

Жайық ө зенінің экологиялық ахуалын кө теріп жү ргенімізге бірнеше жылдың жү зі болды. Оның маң ыздылығ ын алғ а тарта отырып, бү гінде Ү кімет жә не заң шығ арушы органдар тарапынан нақ ты шешім қ абылданды.

Кең ес кезінде ә лемдегі бекіре тұ қ ымдас балық тың 3/1 бө лігі Жайық тан ауланса, қ ара уылдырық тың 40 пайызы осында ө ндірілген. Қ азір ө зеннің экологиялық ахуалы екі елді де алаң датып отыр. Бас қ осуда Жайық мә селесін шешуге Ресей Федерациясы мен Қ аақ стан Республикасы бірлесіп шаралар қ абылдаудың жолдары қ аралды. Мә жілістің экология жә не табиғ атты пайдалану жө ніндегі комитетінің тө рағ асы Ерлан Нығ матуллиннің айтуынша, мә селені тү пкілікті шешу ү шін бірлескен парламенттік топ қ ұ рып, кешенді бағ дарламаны екі елдің Ү кімет басшыларына жолдау керек.

Кү н тә ртібінде Жайық бойындағ ы табиғ и байлық тың бә рін дұ рыс пайдалану ү шін Ресей мен Қ азақ стан қ осылып, халық аралық комитет қ ұ ру, сол комитетке мамандарды тоғ ыстырып, соларғ а белсенді жұ мыс істеуге мү мкіндік беру.

Ресми деректерге сү йенсек, Жайық ө зенімен 157 кеме жү к тасымалдағ ан кездер де болғ ан. Оның арнасын тазартудың екі жақ ты пайдасы бар. Біріншіден, кеме қ атынастарын жақ сартуғ а болады, екіншіден, бағ алы балық ты кө бейтіп, уылдырық шашуына оң ә сер етпек. Егер ө зеннің терең дігі бастапқ ы қ алпына келтірілсе, жү к тасымалдау кө лемін жылына 1 миллион тоннағ а дейін жеткізуге болады.

Ресей Федерациясының Орынбор қ аласында Қ азақ стан Республикасы Парламенті Мә жілісінің депутаттары Батыс Қ азақ стан облысы делегациясының қ атысуымен Жайық ө зенінің экожү йесін қ алпына келтіру мә селелерін талқ ылауғ а арналғ ан бас қ осуғ а қ атысты.Онда су ресурстарының тиімді пайдаланылмауынан ө зеннің таяздап кеткендігі айтылды. Сондық тан жағ алауды нығ айту жұ мыстарын кешенді тү рде қ олғ а алу қ ажет.

Екі мың шақ ырымғ а созылып жатқ ан Жайық ө зені ұ зындығ ы бойынша Еділ мен Дунайдан кейінгі ү шінші орында. Ол Ресей Федерациясының Челябі, Орынбор облысы жә не Башқ ұ ртстан республикасы мен Ақ тө бе, Батыс Қ азақ стан, Атырау облысының аумағ ымен ағ ып ө теді. Ө ткен ғ асырдың 70 жылдары ә лемдегі бекіре тұ қ ымдас балық тың 3/1 Жайық тан ауланса, қ ара уылдырық тың 40 пайызы осында ө ндірілген. Су ресурстарының тиімді пайдаланылмауынан ө зен таяздап барады. Сондық тан жағ алауды нығ айту жұ мыстарын кешенді тү рде қ олғ а алу қ ажет.

Мамандардың мә ліметіне қ арағ анда осы айдың бірінен бастап Жайық, Ү лкен Ө зен, Елек, Қ алды қ айтты секілді облыс аумағ ындағ ы біраз ө зендерде су дең гейінің кө терілуі нық аң ғ арылғ ан. Жоғ арыда баяндағ анымыздай, биыл облыс аумағ ында қ ар мө лшері аз болғ анымен, есесіне Жайық ө зенінің Орынборғ а (Ресей) тиесілі бө лігінде қ ар қ алыптағ ыдан 15% артық кө рінеді. Соның бір айғ ағ ындай, наурыздың онынан бері Жайық қ а секундына 90 текше метр су қ ұ йылуда. Демек, бұ л-Жайық ө зенінің қ ойнауындағ ы біраз саяжайды су басу қ аупі бар деген сө з. Бұ л фактор жаз бен кү зде базардағ ы жеміс-жидектің, жалпы бау-бақ ша ө німдерінің бағ асының қ ымбаттауына тікелей ә сер ететін фактор. Жалпы біздің ө лкедегі ө зен-кө л атаулының кемеріне сыймай, асып-тасуы ә детте сә уірдің ортасы ауа кө рініс табатын қ ұ былыс.

Қ ыс бойы қ ардың аз тү суі, соның нә тижесінде жергілікті ө зен-кө лдердің табиғ и жолмен жеткілікті қ оректенбеуі мал бақ қ ан, шаруа қ уғ ан ағ айынғ а қ иындау соғ ары сө зсіз. Ө йткені, ө зен-кө л арнасынан шығ ып, тасып жарымағ андық тан сай-салағ а жө нді су қ ұ йылмайды. Бұ л шабындық пен мал жайылымдық жерлердің шө бі жартымсыз шығ ып, қ ұ нарсыз болады-ау деген кү дікті ойғ а жетелейді.

Жайық -Каспий балық ө неркә сібі Қ азақ стан Республикасының ішкі су қ орлары арасында жетекші орынғ а ие. Балық саласының дамуына бекіре тектес бағ алы балық тү рлерінің Жайық жә не Каспий тең ізінде болуы уылдырық пен балық ты дү ниежү зілік рынокка шығ ара алады.«Атырау балық» АҚ ірі уылдырық ө ндірудің арқ асында кө птеген елдерде экспортталады. Каспий тең ізінің жақ ын орналасуы ө ндіріс салаларының, яғ ни балық шаруашылығ ы, балық ө ндіріс ө неркә сібі, кеме шаруашылығ ы ө ндірістерінің дамуына жағ дай жасайды. Облыстың бас экологы Роберт Сү йербаев кезекті есеп беру кездесуін ө ткізді. Бө рлі ауданында ө ткен жү здесуге Ақ сай қ аласының тұ рғ ындары мен Бө рлі ауданының тұ рғ ындары қ атысты. Сонымен қ атар, бұ л алқ алы жиынғ а ү кіметтік емес ұ йым жетекшілері, аудан басшылығ ы мен ақ парат қ ұ ралдарының ө кілдері қ атысты. Тұ рғ ындар сауалы денсаулық сақ тау, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау жә не мемлекеттік санипед қ адағ алау қ ызметіне де арналды. Жайық ө зенінің экологиялық жағ дайы, Қ арашығ анақ кенішінен бө лініп шығ атын ө ндірістік қ алдық тар, “Капустин Яр”, “Азғ ыр” ә скери полигондарының залалды ә сері кү н тә ртібінен тү сер емес. Бұ л проблемалар Батыс Қ азақ стан облысы, соның ішінде Бө рлі ауданына да қ атысты облыстың бас экологы экологиялық заң наманың табиғ атты пайдалану, ауада тіркелген зиянды заттар мө лшерінің де нақ ты есебін шығ ару, экологиялық процедураларды тіркеу бө лімінде кө птеген кемшіліктер бар екенін атап ө тті. Ал аудан басшылығ ы Қ арашығ анақ кенішін игеру барысында бө лінетін кү кіртті сутек, кө мірсутегі мен азот қ оспалары қ алдық тарынан тұ рғ ындар денсаулығ ына айтарлық тай ә сері жоқ екенін алғ а тартты. Кеніштен бө лінетін залалды қ алдық тардың зияндылығ ы да бекітілген нормадан аспайды деген пікірлер айтылып, тұ жырым жасалды.

Проблемалар ә рине жоқ емес. Кейде тіпті тынысымыз да тарылып жатады. Ол ә р тұ рғ ынның денсаулық жағ дайына байланысты, кейбірулері сау ауырмай сырқ амай жү реді. Десек те жергілікті компаниялардан шығ атын ө ндіріс қ алдық тарының мө лшері шамадан тыс болып қ алса, компания басшылығ ына міндетті тү рде айыппұ л салынып ескерту беріледі.

Жайық ө зенінің экологиялық ахуалы да экологтардың алаң даушылығ ын туғ ызып отыр. Биылғ ы жылы ө зеннен 200 тоннағ а жуық қ ауіпсіздігі жө нінен 1, 2-класқ а жатқ ызылғ ан лас қ алдық тар шығ арылады. Улы заттарды сақ тауғ а арналғ ан полигон қ ұ рылысына қ атысты мә селелер де шешімін таппай отыр. Полигон қ ұ рылысына қ ажетті 250 млн тең генің 60 млн ө ткен жылы, ал 80 млн ағ ымдағ ы жылы ғ ана бө лінді. Есеп беру кездесуінде денсаулық сақ тау департаментінен келтірілген мә ліметтерге сә йкес бө рліліктердің денсаулық жағ дайы, елді-мекендердегі ауаның ахуалын бағ алау нә тижелері республиканың ө зге аймақ тарынан ерекшеленбейді.

Батыс Қ азақ стан ө зендерінде, кө лдерінде, су қ оймаларында ауланатын тұ щы су балық тарын ала балық, алабұ ғ а, ақ балық, ақ амур, жайын, қ ара балық, кө ксерке, шортан, сазан бар. Шалқ ар кө лінде алабұ ғ а, кө ксерке, язь(сазан тұ қ ымдасына жатады), басқ а кішігірім ө зен-кө лдерде ақ қ айраң, қ аракө з кездеседі.

Жайық ө зенінде тең іздің ө тпелі бағ алы балық тары қ ұ ртпа бекіре, шоқ ыр уылдырық тарын тастап қ иыршық ты ө зен табан тү птерінде салып, ө здері Каспийге қ айтады. Уылдырық тарын жетілген жас шабақ тар да тең ізге оралады. Балық тар химиялық сезімнің кө мегімен ортаның тұ здылық қ ұ рамын, ө згерісін ажыратады. Ал бү йір сызығ ы импульсін де сезінеді. Олар нағ ыз су жануарлары желбезектері арқ ылы тыныс алады, оттегіні сің іріп кө мірқ ышқ ыл газын бө леді. Ғ ылыми деректерде бекіре 100 жыл, жайын 300 жыл жасайтыны анық талғ ан. Жайын тұ щы су балық тарының ірісі.

Жайық ө зенінің балық байлығ ы тарихта кө птеген адамдарды қ ызық тырғ ан. Орал қ аласының ө лкетануі музейінде ұ шы жыртқ ыш қ ұ стың тұ мсығ ына ұ қ сас багор деп аталатын қ ұ ралмен 1837 жылы 17-шілде орыс ақ ын Василий Андреевич Жуковский балық аулағ ан. 1752 жылы патша Жайық ө зенін қ азақ тардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта ө ткізілген кө рмеде тұ мсығ ына ұ қ сас багор деп аталатын қ ұ ралмен 1837 жылы 17-шілде орыс ақ ын Василий Андреевич Жуковский балық аулағ ан. 1752 жылы патша Жайық ө зенін қ азақ тардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта ө ткізілген кө рмеде аулау кә сібі бойынша Ресей дү ниежү зінде алдың ғ ы орын алады. Осы себепті жануарлардың балық қ оры азайды. Сондық тан 1803 жылы Жайық ө зенінен балық ұ стау тә ртібі 1828 жылы заң сыз балық ауламауғ а 1835 жылы балық тардың уылдырық шашатын жерін қ орғ ау ү шін патша арнайы жарлық шығ арды.

Жайық ө ң ірін орыстар кө птеп қ оныстанғ ан. Олар Батыс Қ азақ станның ө зен-кө лдерінің табиғ атына кері ә серін тигізді. Ө зеннің табиғ ат қ алыптастырғ ан арнасы ондағ ы жануарлар мен басқ а да тірі ағ залардың тағ дыры кө пшілік жағ дайда табиғ ат қ ұ былыстарына тә уелді болғ анымен тепе-тең діктің бұ зылу тарихы қ оғ амдық антропогендік қ ұ былыстармен тікелей байланысты болады.

Сурет.2.1

аулау кә сібі бойынша Ресей дү ниежү зінде алдың ғ ы орын алады. Осы себепті жануарлардың балық қ оры азайды. Сондық тан 1803 жылы Жайық ө зенінен балық ұ стау тә ртібі 1828 жылы заң сыз балық ауламауғ а 1835 жылы балық тардың уылдырық шашатын жерін қ орғ ау ү шін патша арнайы жарлық шығ арды.

Жайық ө ң ірін орыстар кө птеп қ оныстанғ ан. Олар Батыс Қ азақ станның ө зен-кө лдерінің табиғ атына кері ә серін тигізді. Ө зеннің табиғ ат қ алыптастырғ ан арнасы ондағ ы жануарлар мен басқ а да тірі ағ залардың тағ дыры кө пшілік жағ дайда табиғ ат қ ұ былыстарына тә уелді болғ анымен тепе-тең діктің бұ зылу тарихы қ оғ амдық антропогендік қ ұ былыстармен тікелей байланысты болады.