Жайық өзеніне жалпы сипаттама

Екі мың шақ ырымғ а созылып жатқ ан Жайық ө зені ұ зындығ ы бойынша Еділ мен Дунайдан кейінгі ү шінші орында. Ол Ресей Федерациясының Челябі, Орынбор

Сурет. 1.1

облыстары жә не Башқ ұ ртстан Республикасы мен Ақ тө бе, Батыс Қ азақ стан, Атырау облыстарының аумағ ымен ағ ып ө теді.

Орал-Атырау облыстарына жылына 600 млн текше метр су келеді. Жалпы Жайық тағ ы су кө лемі 5 миллиард 300 млн текше метрді қ ұ райды. Сонда 4 миллиард700 млн текше метр су Каспий тең ізіне қ ұ йылып отыр. Жалпы алғ анда су кө лемінің Атырау облысы 11 пайызын пайдаланып отыр. Ол ауыл шаруашылығ ына, ауыз суғ а, ө ндіріске, тағ ы басқ аларғ а пайдаланылады. Аталғ ан мө лшердегі судың 80 пайызы ауыл шаруашылығ ы саласына жұ мсалады, яғ ни егістік, бау-бақ ша, жайылымдық жерлерді суаруғ а. Егер осы жұ мыстарды тамшылатып суару сынды жаң а технологиялармен, тың ә дістермен орындаса, су кө лемі ә лдеқ айда мол ү немделеді. Ал тұ рмыстық тұ тынуғ а кетіп жатқ ан су кө лемі онша кө п емес, бірақ мұ нда да ысырапшылдық қ а ұ рынбауды ойлау керек.

Қ азір Жайық - бекіре тұ қ ымдас балық тарды ө сіруге қ олайлы жалғ ыз су кө зі. Оғ ан Ресей мамандары да қ ызығ ып отыр.Ө йткені, ө зендеріндегі Дон, Кубан, Терек тә різді ө зендерде гидроэлектростанциялары салынғ ан. Олардың жұ мысы бекіре ғ ана емес, тіпті жай балық тардың да ө сіп-ө нуіне кедергі келтіреді екен. Мұ ндай қ ондырғ ылардан аман тұ рғ ан ә зірге Жайық ө зені ғ ана.

Жайық ө зенінің Каспийге қ ұ яр сағ асынан Орал қ аласына дейінгі аралық 60-жылдардың басынан мемлекеттік қ орық зонасына айналды. Осының нә тижесінде тө мен тү сіп кеткен дең гейі 70-жылдары бірнеше есе ө сті. Мысалы, 1977 жылы 10, 4 мың тонна қ ызыл балық (бекіре, шоқ ыр, пілмай, т.б.) ауланды. Бұ л бү кіл дү ние жү зі бойынша ауланғ ан осы балық тардың 38 % -іне тең еді. Ал қ азіргі кезде қ ызыл балық тың қ оры тағ ы да азайып, 1996 жылы тек бір мың тонна мө лшерінде ғ ана ауланды. 2003 жылы 6 мың тонна балық ауланды. Балық тың осынша азаюының негізгі себебі – Жайық ө зені суының тө мендеуі жә не оның тү рлі қ оспалармен ластануының негізінде Жайық ө зенін мекендейтін қ ызыл балық тардың арасында аурудың пайда болуы.

Шекарааумақ тық Жайық ө зені суғ а тапшы Қ азақ стан ғ ана емес, Ресейдің де ерекше мемлекеттік маң ызды негізгі су кү ретамыры болып табылады. Тіпті, одақ тық мемлекет кезінде де осылай болғ ан. Қ азақ стан Республиксы Ү кіметінің 21.01.2004 жылғ ы №159 қ аулысымен «Ерекше мемлекеттік маң ызы бар су нысандарының шаруашылық қ ызмет режимін қ ұ қ ық тық реттеу ерекшеліктері» бекітілген. Ө кінішке орай, Жайық ө зені осы аталғ ан қ ұ жаттағ ы ө лшемдерге сә йкес келсе де ерекше мемлекеттік маң ызы бар су нысандарына жатқ ызылмағ ан. Осығ ан байланысты оғ ан дә режесінде кө ң іл бө лінбей келеді.

Жайық тың балық байлығ ы-Атырау ө ң ірінің ғ асырлар бойы негізгі табиғ и қ оры. Қ ызыл балық тың кейбір тү рлері осы Каспий-Жайық -Еділ алабынан басқ а жер шарының ө зге еш жерінде кездеспейді. Сондық тан Атырау облысында су кө зднрін қ орғ ау балық қ орының кө беюімен тығ ыз байланысты. Облыстың басқ а да шағ ын ө зен-кө лдерінде сазан, табан, кө ксерке, жайын, шортан тағ ы басқ а балық тү рлері кө п кездеседі.