М.Портердің бес күштер моделі не үшін қолданылады? Оның мазмұнын ашыңыз.

Начало формы

Конец формы

Американ экономисі М. Портер 1991 жылы: «Елдердің бә секелестік артық шылық тары» деген зерттеуді жариялады. Зерттеуде халық аралық сауда мә селелері мү лде жаң а қ ырынан талқ ыланды: «Халық аралық нарық та елдер емес, фирмалар бә секеге тү седі. Елдің бұ л процессте алатын орнын анық тау ү шін фирманың бә секелестік артық шылық қ а қ алайша қ ол жеткізетінін жә не оны қ алай сақ тап қ алатынын тү сіну керек».

Портер ө з ү лестеріне экспорттың ½ -і келетін 10 ірі ө ндірістік елде зерттеу жү ргізген. Ол осы зерттеу нә тижесінде елдің ә лемдік нарық тағ ы бә секелестік қ абілеті соларғ а бағ ынышты негізгі параметрлерінің ө зара байланысын кө рсететін «ұ лттық халық аралық бә секелестік қ абілеті» деген теориясын тұ жырымдады.

Портер қ азіргі сыртқ ы сауданың дамуын анық тайтын 4 негізгі параметрді атап кө рсетті:

─ Факторлық шарттар;

─ Сұ раныс шарттары;

─ Жақ ын орналасқ ан жә не қ ызмет кө рсететін салалар;

─ Фирма стратегиясы жә не бә секелестігі.

Портер бірінші параметрдің – саны жаң а шарттардың енгізілуі арқ ылы ұ лғ аятын факторлық шарттардың маң ыздылығ ын мойындайды. Неоклассикалық теория негізін қ алаушылар пікірлерінен ө згешелігі – ол аталғ ан факторлар ел ү шін мұ ра ретінде қ алдырылмайды, ө ндірістің кең еюі процесінде пайда болады деп санады. Мысалы, Жапониядағ ы жер жетіспеушілік факторы шағ ын технологиялық процестерді қ алыптастыру ү шін негізгі ынталандырушы кү шке айналды. Бұ л кейін ә лемдік нарық та ү лкен сұ ранысқ а ие болды. Ал швейцар фирмалары соғ ыстан кейінгі жылдары жұ мыс кү шінің жетіспеушілігі салдарынан ең бек ө німділігін кө теру бағ ытын таң дады.

Екінші параметр – сұ раныс шарттары ішкі нарық тың қ ажеттіліктерін кө рсетеді. Олар фирманың даму барысын айқ ындап, оның болашақ тағ ы ә лемдік нарық тың ә леуеттік дамуымен байланысын кө рсетеді.

Портер Линдер теориясын дамыта отырып, компания қ ызметіне ық пал жасайтын ішкі нарық тың қ ажеттіліктерін аса маң ызды фактор ретінде қ арастырды. Мысалы, шағ ын бө лмелерде тұ ратын жапондық тар жапон ө неркә сібі шығ ара бастағ ан энергия қ уатын сақ тайтын арзан кондиционерлер тұ тынуды қ олайлы деп санайды. Кейіннен мұ ндай кондиционерлер экспортталуын жапондық компаниялар қ амтамасыз етуі арқ ылы бү кіл ә лемде кең інен пайдаланылатын болды.

Ү шінші параметр – жақ ын орналасқ ан жә не қ ызмет кө рсететін салалар фирма қ ызметіне тікелей ә сер ететін тиімді ө ндірістік ортаны сипаттайды. Ә шекейлік бұ йымдар ө ндіретін италиандық фирмалардың гү лденуінің себебі: Италия асыл тастар мен металлдарды ө ң деу ө ндірісі бойынша ә лемдік жетекші орынғ а ие болып отыр.

Тө ртінші фактор – фирма стратегиясы жә не бә секелестік фирмалық стратегияғ а жә не ұ йымдастырушылық қ ұ рылымына байланысты. Бұ л жерде басқ арудың жалпы жә не универсалдық жү йелерін ерекшелеп бө луге болмайды. Мысалы жиһ аз ө ндірісі, жарық беру қ ұ рылғ ылары, буып-тү ю машиналары ө ндірісінде жетекшілік орындағ ы италияндық фирмалар ө згерістерге тез бейімделгіштігімен, серпінділігімен, басқ ару нысандарының икемділігімен ерекшеленеді. Ал оптика, дә лме-дә л машина қ ұ рылысы ө ндірісіне бейімделетін неміс фирмалары ү шін орталық басқ арудың қ атаң жү йесі ү йреншікті жайт болып табылады.

Ішкі нарық та бә секелердің бар болуы ө те маң ызды. Портер ө ндірістің мемлекеттік кө мекпен қ орғ алғ ан бір ұ лттық фирмағ а жинақ талуының барынша пайдалы екенділігін жоқ қ а шығ арады. Осындай мемлекеттік фирмалардың кө пшілігі тиімділік дең гейінің тө мендегімен, табиғ и шикізаттарды асыралты пайдалануымен, ө німділігінің мардымсыздығ ымен ерекшеленеді.

Ішкі нарық тағ ы кү шті бә секе фирманы сыртқ ы нарық тар іздестіре отырып, шетелге шығ уғ а ынталандырады. Ішкі бә секе ұ лттық фирмаларғ а ө зінің тә тсіздіктері ү шін шетелдіктерді кінә лауғ а, сө йтіп мемлекеттен кө мек сұ рауғ а мү мкіндік бермейді. Сонымен қ атар, ішкі нарық тағ ы бә секелестік тауардың жеткілікті дә режедегі бә секелестік қ абілеттілігі жағ дайында оның сыртқ а шығ арылу жолдарын белсенді тү рде іздестіруге ық палын тигізеді.

Осы М. Портердің теориясы 90-шы жылы Австралияда, Жаң а Зеландияда жә не Америка Қ ұ рама Штаттарында сыртқ ы сауда тауарларының бә секе қ абілеттілігін арттыруғ а байланысты мемлекеттік дең гейдегі ұ сыныстарды дайындауда негіз ретінде қ ызмет атқ арды.