дәріс тақырыбы: Әр түрлі сфералардағы сыбайлас жемқорлық әрекет үшін моральдық-этикалық жауапкершілік

жоспары:

1. Қ оғ амдағ ы моральдық -этикалық жауапкершілік

2. Жанұ ядағ ы моральдық -этикалық жауапкершілік

3. Ең бек ұ жымдағ ы моральдық -этикалық жауапкершілік

Дә ріс:

Мемлекет- басқ ару функциясын орындайтын жә нен оның кө мегімен қ оғ амның тіршілік- тынысын қ амтамасыз ететін, оғ ан қ ажетті жағ дайлар мен алғ ышарттар жасауғ а ұ мтылатын адамзат қ оғ амын ұ йымдастырудың айрық ша нысаны.

1991 жылдың желтоқ санында Қ азақ стан Республикасы ө зін тә уелсіз мемлекет деп жариялады. Осы кезден бастап, Қ азақ стан нарық тық - экономикалық даму жолында жә не осығ ан байланысты ө зінің ә леуметтік, саяси жә не экономикалық институттарын қ ұ руғ а кірісті.

Қ азіргі Қ азақ станғ а ө зекті мә селе мемлекеттік қ ызметке неғ ұ рлым дайындығ ы мол, Отанын шын сү йетін, адал азаматтар іріктелу керектігі болып табылады. Қ азақ станда ө ркениетті де қ ұ қ ық ты мемлекетті қ алыптастырып, буынын бекіте тү суде кө п жұ мыстар атқ арылып жатыр. Ал бұ л орайда мемлекеттік қ ызметшілердің осы заманғ а лайық корпусын жасақ тау қ ажет ә рі ол еліміздің бюджеті мен кадр саясатын қ алыптастыруда негізге алынуы тиіс.

Қ азір елімізде мемлекеттік органдар мен қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының жү йесін одан ә рі жетілдіру, олардың тиімділігін арттыру барысында Қ азақ стан Республикасы Президентінің Жарлық тарымен нақ ты шаралар қ олғ а алынды.

Атап айтқ анда Қ азақ стан Республикасы Президентінің 22 сә уір 1997 жылғ ы «Қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының жү йесін одан ә рі реформалау шаралары» жө ніндегі, 10 қ азан 1997 жылғ ы «Мемлекетті басқ арудың тиімділігін одан ә рі жоғ арлату шаралары» жө ніндегі, 5 қ араша 1997 жылғ ы «ұ йымдасқ ан қ ылмыс пен жемқ орлық қ а қ арсы кү ресті кү шейту, мемлекеттік қ ауіпсіздікті нығ айту шаралары» жө ніндегі жарлық тарын қ ұ қ ық тық мемлекет қ ұ ру жолындағ ы ық палды қ адамдар дер едік. Бұ л орайда еліміздің алдында тұ рғ ан міндеттерді жү зеге асыру ү шін білікті кадрларды іріктеп алуғ а бағ ыт ұ станудың орны ерекше. Ө йткене кешегі кең естік- ә міршілдік экономика дә уірінде мемлекет қ ұ зырына бастан-аяқ бә рін бақ ылауғ а арналғ ан қ ұ қ ық қ алыптасқ ан еді, мемлекеттік органдардың қ ызмет буындары бір- бірінің қ ызметін қ айталап, ө ң деп қ ажетсіз «қ адағ алап», сол ү шін ортақ қ оржынынан, демек бюджеттен «тамақ танып», қ ызмет атқ арғ ан сың ай кө рсетіп, кө збояушылық жасап отырды. Сө зім дә лелді болу ү шін айта кетейін, сол тұ ста- «Кө збаяушылық пен есеп-қ исапты жасанды тү рде ө згерту» туралы, лауазым иесі жү ктелген қ ызмет-керлердің жауапкершілігі қ ылмыс – деп, табылатын заң да қ абылданғ ан еді. Ал қ азіргі нарық тық экономиканы қ алыптастыру барысында, негізінен жеке-меншікке айналғ ан салаларды, ө ндірістерді жаппай бақ ылап – басқ ару мемлекет органдарының қ ұ зырына кірмейді. Сондық тан да, Орталық Ү кімет пен жергілікті атқ ару органдарын қ айта қ алыптастыру олардың қ ұ зырымен шешілетін мә селелердің кө леміне сай, ық шам ә рі кә сіби болғ аны шарт. Сонда ғ ана біздің жыл сайынғ ы мемлекеттік бюджетімізден бө лінетін қ аржының мемлекеттік қ ызметкерлерге жұ мсалғ аны адал ақ талып, тиімді жұ мсалатын болады.

Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік қ ызметінде мемлекеттік қ ызметшілердің саяси жә не ә кімшілік деп екі бө лікке бө леді. Бұ л принцип мемлекеттік қ ызмет саласындағ ы аппарат жұ мыстарының тиімділігін арттыруда белгілі бір рө л атқ арады.

Қ азір мемлекеттік қ ызметшілердің білімін жетілдіруде жә не мемлекеттік қ ызмет саласында білімді мамандардың кө беюіне бірқ атар шаралар жасалуда.

Мемлекеттік қ ызмет саласында жү ргізіліп отырғ ан реформалар- конкурстық іріктеу жү йесін жаң алауғ а, жақ сы даярланғ ан, білімді мамандарды, кадрларды тартуғ а бағ ытталғ ан. Бү гінгі сә тте, мемлкеттік қ ызметтегі бос орынғ а ү міткерлерді алудағ ы принцип- негізінен керекті қ ұ жаттарды жинаудан, тестілеу жә не ауызша сұ хбатасудан тұ рады. Мұ ны ө ткізудің мақ саты, қ ызметтегі бос орынғ а алынып жатқ ан кандидаттардың жан-жақ ты білу, оның жеке қ асиеттері мен жетістіктеріне қ арай, білімді маманды жұ мысқ а алу болып табылады.

Конкурс мынандай кезең дерден тұ рады:

- конкурс ө ткізу жө нінде жарнама жариялау;

- конкурстың комиссиясын қ ұ ру;

- конкурсқ а қ атысушылардың қ ұ жаттарын қ абылдау жә не талдау;

- кандидаттарды тестілеу;

- ауызша сұ хбаттасу;

- конкурстық комиссияның соң ғ ы отырысы, шешімі.

Ашық тық пен жариялылық мақ сатында мемлекеттік орган конкурс жайында мерзімді баспасө з беттерінде материалдар жариялануы қ ажет. Конкурс қ азақ жә не орыс тілдерінде бү кіл Қ азақ стан аумағ ында шығ атын ресми басылымдарда жарияланады. Конкурсқ а қ атысатын азаматтар, конкурс ө ткізіп отырғ ан тиісті мемлекеттік органғ а белгілі ережелермен бекітілген қ ұ жаттарды тапсырады. Тапсырылғ ан қ ұ жаттарды сараптау арқ ылы, конкурс комиссиясы конкурсқ а қ атысушыларды тестілеуге жіберу, не жібермеу жайлы шешім қ абылдайды. Мемлекеттік қ ызмет лауазымындағ ы бос орынғ а қ атысу-шыларғ а қ ойылатын басты талап, мамандағ ы бойынша жоғ арғ ы білімді болуы шарт.

Мемлекеттік лауазымдарғ а алынатындарғ а қ ойылатын ең маң ызды талап-тардың бірі, ол Қ азақ стан Республикасының Конституциясын, «Қ азақ стан – 2030» бағ дарламасын, «Мемлекеттік қ ызмет туралы», «Сыбайлас жемқ ор-лық қ а қ арсы кү рес туралы», «Нормативтік-заң актілері» туралы жә не т.б. заң дарды білуі міндетті. Конкурсқ а қ атысу ү шін тиісті қ ұ жаттар белгілі бір ақ параттық қ ұ ралдарында конкурс жариялағ аннан кейін, 15 кү ннің ішінде тап-сырылуы керек.

Мемлекеттік қ ызметті білім беру жә не ғ ылыми қ амтамасыз етудің Қ аз-ақ стандық жү йесінде, А.Серікбаев ғ ылыми мақ аласында мемлекеттік қ ызмет қ ажеттілігін ө тей алатын білім беру мекемелерінің ү ш типінің қ ызметін айқ ындап кө рсеткен.

Бірінші типі- мемлекеттік басқ ару саласында мамандардың базалық дайындығ ын жү зеге асыратын жоғ арғ ы оқ у орындары. Мұ ндай оқ у орындарын бітірушілер белгіленген тә ртіппен мемлекеттік қ ызметтің орта буындағ ы лауазымдарды иеленуі тиіс.

Екінші тип – бұ л жұ мыс істеп жү рген мемлекеттік қ ызметшілердің біліктілігін арттыру мен қ айта даярлауды жү зеге асыратын білім беруші мекеме. Мұ ндай мекемелердің тү лектері бұ рынғ ы лауазымдарында қ ызметін жалғ астыруғ а тиіс немесе белгіленген тә ртіппен резервке алынып, кадрларды ауыстыру ү шін пайдалануы керек, сондай-ақ, тө менгі жә не орта буындардың бұ рынғ ы лауазымдарымен салыстырғ анда неғ ұ рлым жоғ арғ ы қ ызметтерді атқ аруы тиіс.

Ү шінші типі- бұ л еліміздің ә кімшілік саяси элитасының қ атарын толық тыру, ә рі дамыту ү шін кадрларды қ айта даярлауды жә не біліктілігін арттыруды жү зеге асыратын, сондай- ақ, алдың ғ ы екі типтегі білім беруші мекемелердің қ ызметін ғ ылыми-ә дістемелік негізде қ амтамасыз ететін арнайы ерекше мә ртебесі бар білім беру мекемесі. Осы білім беруші мекеменің тү лектері арасынан ғ ана мемлекеттік қ ызметтің жоғ арғ ы буындағ ы лауазымды орындарғ а ауыстыру ү шін кадрлар іріктеліп алынуғ а тиіс.

Қ азіргі кезде мемлекеттік қ ызметшілердің 83 процентін жастар қ ұ райды. Осығ ан орай елімізде мемлекеттік қ ызметшілердің біліктілігін кө теру жө ніндегі оқ у орталық тарының белгілі бір мамандандырылғ ан желісі қ алыптасты, оғ ан Қ азақ стан Республикасы Президенті жанындағ ы Мемлекеттік қ ызмет академиясы (Астана қ.), Мемлекеттік жә не жергілікті басқ ару институты (Алматы қ.), жә не облыстық оқ у орталық тары (курстары) кіреді.

Мемлекеттік қ ызметтің қ ызметшілерінің кә сіби білім, біліктілік, тә жірбиелік жиынтығ ы басқ ару жү йесі теориясынан белгілі мақ саттық, ө з бетімен ұ йымдастырушылық т.б. кө птеген ерекшеліктері бар жү йені танытуы қ ажет.

Қ азақ стан Республикасы Президентінің 1998 жылғ ы 18 қ ыркү йектегі жарлығ ымен Мемлекеттік қ ызмет істері жө ніндегі агенттік қ ұ рылды, мұ ның ө зі елімізде бағ адарламалық қ ұ жаттардың, бағ а берудің, сертификаттардың жә не куә ліктердің бірың ғ ай жү йесін қ алыптастыруғ а, сондай-ақ кадрларды оқ ытуғ а қ ажеттілікті талдауғ а, ең бастысы- жаттық тырушы-фасилитаторлар даярлау ү шін шетелдердің шенеуніктерді оқ ытатын орталық тармен тұ рақ ты байланысты жолғ а қ оюғ а мү мкіндік берді.

Мемлекеттік қ ызметші ө з қ ызметін тек кә сіби тү рде атқ арып қ оймай, ө з қ ызметінің орны мен рө лін мемлекеттік қ ызметтің тұ тас жү йесінен кө ре білуі тиіс.

Тоқ талатын негізгі мә селенің бірі-сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү ресті табанды тү рде жү ргізу, қ адрларды пайдалану, даярлау жә не жоғ арылату жү йелерін жақ сарту ә рбір мемлекеттің алдында тұ рғ ан негізгі міндет.

Сондық тан да, мемлекеттік атқ арушы органдардың басшылары мен мемлекеттік қ ызметкерлері дү ниетанымы жаң аша, отаншыл-жанашыр, ө з ісіне адал, кә сіпқ ой білікті, қ ызметті қ ара қ ылды қ ақ жарып ә діл атқ аратын мамандар болуы шарт. Осы тұ рғ ыда: Президенттің, заң кү ші бар, «Мемлекеттік қ ызмет туралы», Қ азақ стан Республикасының «Прокуратура», «Ішкі істер министрлігі» «Ұ лттық қ ауіпсіздік комитеті» туралы Жарлық тарының талаптарына сә йкес мемлекеттік қ ызметке мамандар қ абылдау тә ртібі қ атаң сақ талу қ ажет. Сонда ғ ана атқ арушы органның жұ мысы тиімді, ү кімет пен халық мү ддесіне қ ажетті ә рі бұ л мақ сатқ а жұ мсалғ ан қ аржы ө зін ө зі адал ақ тауы мү мкін. Олай болмағ ан жағ адйда, ү кімет тапсырыстарын іске асыруғ а бағ ытталғ ан ұ йымдастыру іс шарларын жоспарлап, атқ арушы органдар буындарының қ ұ рлымын қ айта реформалап, іс жү ргізу ә дістерін жете мең герген қ аблеті жоғ ары, ә рі адал кадрлардан тұ ратын шағ ын, оң тайлы аппарат қ ұ ру қ ажет.

Яғ ни орындаушы органдардың мемлекетке қ ажеттілігін тү пкілікті шешу ү шін, олар туралы жә не солардың функциясы мен қ ұ қ ық тарын, қ ұ рлымын реттейтін заң дар қ абылдануы шарт. Қ азіргі уақ ытта министрліктер ө здерінің болмысы мен қ ұ қ ық тарын реттейтін «Ережелерді» (Положения) ө здері дайындайды. Ал сол ережелердің жобасын Орталық Ү кіметтің «тексеріп» немесе талқ ылап – бекітуі мү лдем дұ рыс емес. Себебі ә рбір атқ арушы орган ө з «ережесін» дайындағ анда ө з қ ұ зырларына тиесілі қ ұ қ ық тарын молырақ кө рсетіп, жауапкершілік қ ұ қ ық тарын мү лдем кө рсетпейді. «Келісіп пішкен тон келте болмас» демекші, егер де осы Ережелерді Парламент талқ ысынан ө ткізіп заң ретінде қ абылдаса, мемлекеттік қ ызметшінің жауапкершілігі артар еді.

Мысалы, 1998 жылы 2 шілдеде қ абылданғ ан «Жемқ орлық пен кү рес туралы» заң ының орындалуы барысында кейбір жоғ ары лауазым иелерінің қ ызмет бабын жеке мү ддесі ү шін пайдаланғ андығ ы анық талып, кінә лілер заң алдында жауап беруде. Демек, кадрлар қ абылдау, дайындау мә селеріне болашақ та талап кү шейтілуі қ ажет. Сонда ғ ана мемлекеттік орган қ ызметінің қ ажеттігін, ә леуметтік-экономикалық саясатты атқ арудағ ы рө лін, одан шығ атын нә тиженің кө лемін бағ дарлап жобалауғ а болады.

Мемлекеттік қ ызмет беделі ә ртү рлі дең гейдегі шенеуніктердің білік-тілігіне байланысты. Себебі, шенеуніктер мемлекеттік мә селелер мен қ ыз-меттерді іске асырудағ ы негізгі тұ лғ а. Сондық тан, мемлекеттік қ ызметшілер корпуысын қ ұ растыру механизмін одан ә рі жақ сарту қ ажет. Яғ ни, шенеуніктер корпусында, жоғ ары квали-фикациялы жә не білімді мамандар болуы керек. Олар алдына қ ойылғ ан мә селелерді маман дең гейінде шеше алатын қ аблетке жә не азаматтар жағ ынан ө зіне деген сенім мен қ ұ рметке ие болуы шарт.

Қ орыта айтқ анда, Елбасымыздың қ ұ қ ық тық мемлекет қ ұ ру ү шін атқ арушы органдардың жү йесін жетілдіруге бағ ытталғ ан жарлық тары мен соғ ан сә йкес қ абылданғ ан заң дардың мемлекеттік қ ызметші мә ртебесін тиісті дең гейге кө теретіні хақ.

Иллюстративтік жә не таратылым материалдар

Негізгі ә дебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5;

Қ осымша ә дебиеттер: 11, 12, 13;

Дә ріс тақ ырыбы: Діни ереже мен қ ұ ндылық тар қ оғ амның сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы мә дениетінің қ ағ идаты ретінде

жоспары:

1. Сыбайлас жемқ орлық ү шін ә р тү рлі діндердегі жауапкершілік тү сінігі

2. Сыбайлас жемқ орлық ү шін ә р тү рлі діндердегі жауапкершілік тү рлері

Дә ріс:

Жалпы дү ниежү зінде жемқ орлық ә лемдік масштабтарғ а ие болды. Сыбайлас жемқ орлық мә селесін шешуге БҰ Ұ, Еуропа Одағ ы, Еуропа Кең есі, Америка мемлекеттерінің ұ йымы, сонымен қ атар, Экономикалық Ынтымақ тастық жә не Даму Ұ йымы қ осылады. Тарихи дамудың қ азіргі кезең інде жемқ орлық тың трансұ лттылығ ы бү кіл қ оғ амдастық қ ауіпсіздігі ү шін тө ндіретін қ ауіпті бейтараптандыру ү шін халық аралық дең гейде жаһ андық шаралар қ абылдауды талап етеді. Халық аралық жемқ орлық қ а қ арсы мыналарғ а бағ ытталғ ан қ ұ қ ық тық, саяси, ұ йымдастырушы шаралар кешені ретінде стратегия қ ажет: 1) қ оғ амдық жемқ орлық қ а қ арсы кө зқ арас қ алыптастыру; 2) жемқ орлық тың зияны туралы хабардарлық ты кө теру; 3) жемқ орлық қ ұ қ ық бұ зушылық тарды сыныптаудың халық аралық стандарттарын қ амтамасыз ету, заң қ ұ зыреті ә ділет параметрлерін унификациялау; 4) жемқ орлық ә рекеттерді айқ ындау мү мкіндігін қ амтамасыз ету ү шін оның алдымен қ аржы саласында ашық тық атмосферасын жасау.

Жоғ арыда кө рсетілген мақ саттарғ а жетуде сыбайлас жемқ орлық -қ а қ арсы саясат ә р тү рлі халық аралық ұ йымдардың халық аралық -қ ұ қ ық тық актілеріне бағ ытталғ ан. Жемқ орлық мә селесіне Біріккен Ұ лттар Ұ йымы ү лкен кө ң іл бө леді. Ә лемдік қ ұ былыс ретінде жемқ орлық қ а қ арсы бағ ытталғ ан бірнеше декларация мен конвенциялар қ абылданғ анын тө менде байқ ауғ а болады. 2003 жылы Біріккен Ұ лттар Ұ йымы «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы» Конвенциясын қ абылдады. Конвецияның жағ ымды жақ тары кө п, бірақ та Конвенцияда қ арастырылғ ан сыбайлас жемқ орлық пен кү ресудің кө птеген шараларына қ арамастан, оларды орындау қ ұ қ ық бұ зушығ а деген тиісті санкциялармен қ амтамасыз етілмеген. БҰ Ұ қ арамағ ында қ ұ рылғ ан ұ йымдар жемқ орлық қ а қ арсы қ ұ ралдарды жасауда белсенді қ ызмет атқ арады. Халық аралық қ ылмысты алдын алу орталығ ы, Біріккен Ұ лттар Хатшылығ ының қ ылмысты алдын алу жә не нашақ орлық ты қ адағ алайтын басқ арма аймақ аралық қ ылмыс бойынша Біріккен Ұ лттар Институтымен бірге «Жемқ орлық қ а қ арсы ә лемдік бағ дарламаны» жасады.

Шетелдік мемлекеттік органдардың лауазымды тұ лғ аларының парақ орлығ ымен кү ресу жө нінде Экономикалық Ынтымақ тастық жә не Даму Ұ йымының 1997 жылғ ы 21 қ арашада қ абылданғ ан жә не коммерциялық іс-ә рекет жү ргізу барысында шетелдік мемлекеттік шенеуніктерге пара беруді қ ылмыс деп жариялау мә селесіне арналғ ан «Халық аралық іскери операцияларды жү ргізу барысында шетелдік мемлекеттік органдардың лауазымды тұ лғ аларының парақ орлығ ымен кү ресу жө нінде» Конвенция. Бұ л конвенция коммерциялық ортада салауатты бә секелестікті қ алыптастыруда алғ ышарт болып есептеледі. ЭЫДҰ сипатталғ ан қ ұ қ ық тық бастамасының маң ыздылығ ы ү ш кезең мен анық талады. Біріншіден, ол Солтү стік жә не Оң тү стік елдерге сыбайластық тө лемдердің ағ ылып келуін қ ысқ артады. Бұ л тиісті мемлекеттік басқ аруды жү зеге асыру ү шін жә не сауда-саттық тың ә діл жағ дайларын сақ тау ү шін қ олайлы ахуал жасауғ а тікелей септігін тигізеді. Екіншіден, ол жаһ андық масштабта басқ ару нормаларын дайындау ү шін ү лгі бола алады. Еуропа Одағ ы 1995 жылы «Ө зінің қ аржы мү ддесін қ орғ айтын Конвенцияны» қ абылдады. Осы қ ұ жатқ а қ осымша ретінде 1997 жылы Еуропа Одағ ы «Еуропа қ оғ амы жә не осы қ оғ амдардың мү ше-мемлекеттерінің лауазымды адамдары кірген жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы Конвенция» қ абылдады. Еуропамен салыстырғ анда 1996 жылы Америка мемлекетінің ұ йымы кө лемді қ ұ жатты қ абылдады. Америка аралық Конвенция жемқ орлық қ а қ арсы кү ресті кең тү рде қ олдайды. Бұ л аймақ тық келісім (АҚ Ш-ты қ оса, АМҰ мү шелерінің кө пшілігі қ ол қ ойғ ан) мү ше мемлекеттің ө з аумағ ында конституцияғ а бағ ындырылғ ан жемқ орлық ә рекетті жоюғ а бағ ытталғ ан шараларды қ олдануды, отандастарының жә не резиденттерінің шет елдегі ә рекеттеріне жауап беруді талап етеді. Бұ л Конвенцияны Оң тү стік жә не Солтү стік Американың 20 мемлекеті бекітті. Осы қ ұ жат мемлекеттің ішінде жасалғ ан қ ылмысқ а ғ ана емес, трансұ лтты қ атынастарғ а да таралады. Аталғ ан қ ұ жаттардың ә рқ айсысына ү шінші бө лімде жеке - жеке тоқ талатын боламыз.

Мың жылдық тар тоғ ысындағ ы тарихы терең нен бастау алатын сыбайлас жемқ орлық бү гінде бү кіл ә лем қ оғ амдастығ ына қ ауіп тө ндіріп отырғ аны мә лім. Ө з кезегінде, Қ азақ стан тә уелсіздік алғ ан кезден бастап сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү ресті мемлекеттің бірінші кезектегі міндеті етіп қ ойып, мә селені кү н тә ртібіне жиі шығ аратын болды. Кең естік кезең нен кейінгі кең істікте сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү ресте іс-қ имыл жү йесін жасауда, заң намалық база ә зірлеуде еліміздің кө шбасшылық жағ дайды иеленіп отырғ аны кездейсоқ емес. 1998 жылы Қ азақ стан «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы» заң ды бірінші болып қ абылдады, онда мемлекеттің сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы стратегиялық саясаттары белгіленді. Оның жү зеге асырылуына 10 жылдай уақ ыт ө тті. Содан бері заң ғ а бірнеше рет ө згерістер мен толық тырулар енгізіліп, заман талабына сай кү ресудің жаң а жолдары қ арастырылды. Алайда осы заң ғ а дейін де ел Президенті сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү реске қ атысты бірқ атар нормативтік актілерге қ ол қ ойғ ан. Сыбайлас жемқ орлық қ а жә не ұ йымдасқ ан қ ылмысқ а қ арсы кү реске арналғ ан бірқ атар жарлық тар бұ л бағ ыттағ ы жұ мыс сабақ тастық та, ө скелең тү рде жү ріп жатқ андығ ына дә лел. Сө йтіп, 1992 жылғ ы 17 наурызда Қ азақ стан Республикасы Президентінің «Сыбайлас жемқ орлық қ а жә не ұ йымдасқ ан қ ылмысқ а қ арсы кү ресті кү шейту жө ніндегі іс-шаралар туралы» Жарлығ ы қ абылданып, сыбайлас жемқ орлық қ а жә не ұ йымдасқ ан қ ылмысқ а қ арсы кү рестің ұ йымдастырушылық жә не ө зге де алғ ышарттарын қ алыптастырды. Осындай қ ылмысқ а ық пал ету шаралары айқ ындалды, оның ішінде тә ртіптік, мү ліктік жә не ә кімшілік сипаттағ ы қ ылмыстың алдын алу шаралары. Жарлық та республикамызда қ ылмыстық кә сібиліктің нығ айып, ұ йымдасқ ан сипатқ а ие болып келе жатқ андығ ы, баяндалады. Осы Жарлық тан кейін мынадай қ аулылар қ абылданды: 1992 жылғ ы 4 желтоқ сандағ ы «Мемлекеттік басқ ару органдарындағ ы лауазымды тұ лғ алардың тә ртіп, қ оғ амдық тә ртіп жә не қ ауіпсіздік ахуалы ү шін жауаптылығ ын арттыру туралы» қ аулы, 1994 жылғ ы 11 ақ пандағ ы «Қ ылмысқ а қ арсы кү ресті кү шейту туралы» қ аулы, сондай-ақ 1994 жылғ ы 9 маусымдағ ы «Заң дылық пен қ ұ қ ық тық тә ртіпті қ амтамасыз ету бойынша қ осымша шаралар туралы» қ аулы жә не тағ ы басқ а. Осы қ ұ жаттардың барлығ ында парақ орлық пен сыбайлас жемқ орлық қ оғ амның, мемлекеттің мү дделеріне қ айшы келетіндігінен, Қ азақ стан Республикасы Конституциясының негізгі қ ағ идаттарымен сыйыспайтындығ ы туралы жә не ерекше аталып ө тіледі.

Қ азақ стан Республикасы Президентінің 1997 жылғ ы 5 қ арашадағ ы «Ұ лттық қ ауіпсіздікті нығ айту, сыбайлас жемқ орлық қ а жә не ұ йымдасқ ан қ ылмысқ а қ арсы кү ресті одан ә рі кү шейту жө ніндегі іс-шаралар туралы» Жарлығ ы ұ лттық қ ауіпсіздік органдарына, дә стү рлі міндеттерін шешуімен қ атар, сыбайлас жемқ орлық жолына тү скен жоғ ары қ ызметтегі шенеуніктерге, ә скери қ ызметкерлерге, прокурорларғ а, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметкерлеріне, арнаулы қ ызмет пен судьяларғ а, сондай-ақ контрабанда жә не есірткі бизнесіне қ арсы кү реске барлық кү штерін жұ мылдыруды міндеттеді. Ел басшылығ ының сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү реске бет алысы батыл ә рі дә йекті екенін атап ө ту қ ажет. Сө йтіп, 1998 жылғ ы 11 шілдеде Қ азақ стан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қ азақ стан халқ ына сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес мә селесіне арналғ ан Ү ндеу жолдады. Елбасының осы Ү ндеуі 1998 жылғ ы 2 шілдедегі «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы» заң қ абылданғ аннан кейін бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында жарияланды жә не біздің ше, Ү ндеу аталғ ан заң ның кіріспесі ретінде қ абылдануы тиіс. Аталғ ан заң ның негізіне БҰ Ұ жә не ТМД-ның Парламентаралық ассамблеясының аясындағ ы халық аралық ұ йымдар ә зірлеген модельді актілер алынғ ан. Заң ның мақ саттары: Қ азақ станның 2030 жылғ а дейінгі даму стратегиясының негізгі ережелерін жү зеге асыру; ел азаматтарының қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын, қ оғ амдық мү дделерді қ орғ ау. Қ азақ стан Республикасының ұ лттық қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету; сыбайлас жемқ орлық қ а байланысты қ ұ қ ық бұ зушылық тың алдын алу, анық тау, олардың жолын кесу жә не қ ылмысты ашу, олардың зардаптарын жою жә не кінә лілерді жауапқ а тарту арқ ылы мемлекеттік органдардың, мемлекеттік міндеттерді атқ арытын лауазымды жә не ө зге де тұ лғ алардың, сондай-ақ оларғ а тең естірілген адамдардың тиімді қ ызметін қ амтамасыз ету.

Республиканың заң намасында осы заң да алғ аш рет сыбайлас жемқ орлық пен қ ұ қ ық бұ зушылық қ а заң дық ұ ғ ым ретінде анық тама беріледі, олардың субъектілері айқ ындалады. Заң да сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рестің негізгі бағ ыттары тұ жырымдалғ ан, олардың ең бастысы Қ азақ стан Республикасы Конституциясы 39-бабының 1-тармағ ына сә йкес мемлекеттік міндеттерді атқ аруғ а уә кілдік берілген лауазымды адамдардың, сондай-ақ оларғ а тең естірілген адамдардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын шектеуге жол бермеушілік болып танылады. Заң да сыбайлас жемқ орлық тың алдын алу, сыбайлас жемқ орлық пен қ ұ қ ық бұ зушылық пен жә не ол ү шін жауаптылық шаралары арнаулы тарауда тұ жырымдалғ ан. Сыбайлас жемқ орлық пен қ ұ қ ық бұ зушылық ү шін тә ртіптік, азаматтық - қ ұ қ ық тық, ә кімшілік жә не қ ылмыстық жауаптылық кө зделген. Сыбайлас жемқ орлық мә селесі заң мен қ оса, Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық Кодекстің 13 тарауының 41бабында, сондай-ақ 176 бабының 3 тармағ ында: жеке меншікке қ арсы қ ылмыстар; 193 бабының 3 тармағ ы мен 209 бабында: экономика қ ызмет саласындағ ы қ ылмыстар; 307-315 баптарында: мемлекеттік қ ызмет қ ызығ ушылығ ына қ арсы бағ ытталғ ан жемқ орлық ә рекеттер, 380 бапта: ә скери қ ылмыстар жайы. Ал, Қ азақ стан Республикасының Ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық туралы Кодекстің жемқ орлық мә селесі 532 - 537 баптар аралығ ында айтылғ ан.

Осы заң ды орындау ү шін Қ азақ стан Республикасы Президентінің 1998 жылғ ы 7 желтоқ сандағ ы Жарлығ ымен 1999 - 2000 жылдарғ а арналғ ан сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рестің алғ ашқ ы мемлекеттік бағ дарламасы бекітілгенҚ азақ стан Республикасы Ү кіметінің 1999 жылғ ы 20 шілдедегі №1015 қ аулысымен Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы тұ рудың ә леуметтік - экономикалық жә не қ аржылық шараларын жү зеге асыру бойынша Ү кімет іс-қ имылының бағ дарламасы бекітілген.

Қ азақ станның 2030 жылғ а дейінгі даму стратегиясын, «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы» заң ын, Қ азақ стан Республикасының ұ лттық қ ауіпсіздігі стратегиясын іске асыру мақ сатында 2001 жылғ ы 5 қ аң тарда 2001-2005 жылдарғ а арналғ ан сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рестің екінші мемлекеттік бағ дарламасы бекітілді. Аталғ ан бағ дарлама алдынғ ы бағ дарламаның логикалық жалғ асы болып, сыбайлас жемқ орлық ты, ә сіресе экономика саласындағ ы сыбайлас жемқ орлық ты, туғ ызатын жағ дайларды айқ ындаудың жә не жолын кесудің тиімділігін одан ә рі арттыруғ а бағ ытталғ ан шараларды кө здейді..Адам қ ұ қ ық тарын қ орғ аудың соттан тыс институттары нығ аюда. Қ азақ стан Республикасы Президентінің 2004 жылғ ы 29 қ арашадағ ы «Адамдар мен азаматтардың конституциялық қ ұ қ ық тарын қ орғ ау жү йесін одан ә рі жетілдіру» Жарлығ ымен халқ аралық стандарттарғ а сай келетін Қ азақ стан Республикасындағ ы адам қ ұ қ ық тарын қ орғ ау жө ніндегі уә кілінің (Омбудсмен) қ ұ қ ық қ орғ ау мү мкіндіктері кең ейтілді. Қ азақ стан Республикасының Президенті Қ азақ стан халқ ына 2005 жылғ ы 18 ақ пандағ ы жолдауында сыбайлас жемқ орлық қ а жә не қ ылмысқ а қ арсы кү рестің нә тижелері мен мә селелерін талдай келе, Қ азақ станның кең естік кезең нен кейінгі кең істікте сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес саласындағ ы заң ды қ абылдағ ан алғ ашқ ы мемлекет екенін ескеріп, халақ аралық конвенцияларғ а қ осылғ анын атап ө тті. Осы мә селеде Қ азақ стан соң ғ ы орында еместігі баршамызғ а мә лім.

2006-2010 жылдарғ а арналғ ан сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рестің мемлекеттік бағ дарламасында (ү шінші бағ дарлама) сыбайлас жемқ орлық ә леуметтік-экономикалық даму, нарық тық экономикағ а кө шу, инвестициялар тарту процестерін тежейді, демократиялық мемлекеттің саяси жә не қ оғ амдық институттарына жағ ымсыз ә сер етіп, еліміздің болашақ та дамуына қ ауіп тө ндіретіні айтылғ ан.

Қ азақ стан Республикасының Президенті Қ азақ стан халқ ына 2006 жылғ ы 1 наурыздағ ы жолдауында мемлекеттік саясаттың басымдық тарының бірі ретінде сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес белгіленді. Сонымен қ атар, Қ азақ стан Республикасы Президентінің 2005 жылғ ы 14 сә уірдегі «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұ лғ алардың қ ызметіндегі тә ртіпті нығ айту бойынша шаралар туралы» Жарлығ ы жү зеге асырылуда. Осы Жарлық ты орындау ү шін ә кімдердің, мемлекеттік органдар қ ызметкерлерінің сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы заң намалық ты бұ зғ аны ү шін жауаптылық ты арттыру бойынша шаралар қ олданылуда.

Қ азақ стан Республикасы Президентінің 2005 жылғ ы 3 мамырдағ ы Жарлығ ымен «Мемлекеттік қ ызметшілердің ар-намысы кодексі» бекітілген. Бұ нда ә лемдік тә жірибе ескеріліп, мемлекеттік билік органдарының беделін арттыруғ а бағ ытталғ ан мінез-қ ұ лық тың негізгі этикалық нормалары белгіленген. Елбасы Президент Ә кімшілігі, Ү кімет, Парламент ө кілдерінің, облыс жә не Астана мен Алматы қ алалары ә кімдерінің, қ ұ қ ық қ орғ ау жә не бақ ылау органдары басшыларының қ атысуымен ө ткізетін кең естерде сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес мә селесін талқ ылау еліміздің саяси ө мірінің нормасына айналды. Сан алуан тү рде кө рініс беретін сыбайлас жемқ орлық тың басты ерекшеліктері ескеріле отырып, сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес жө ніндегі заң наманың іс жү зінде жыл сайын жетілдіріліп жатқ анына кө зіміз жетіп отыр. Мемлекет басшысының «Қ азақ стан халқ ының ә л-ауқ атын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақ саты» атты 2008 жылғ ы 6 ақ пандағ ы Қ азақ стан халқ ына Жолдауы сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү ресгі мемлекеттік саясатқ а жаң а серпін берді. Президент жолдауында сыбайлас жемқ орлық тың алдын алуғ а бағ ытталғ ан шараларды жү зеге асыруғ а орай жә не ә кімшілік реформаның мақ саттарынан туындайтын мемлекеттік басқ ару жү йесін оң тайландыру міндеттері қ ойылғ ан.

Президент Н. Назарбаев Қ азақ станның ә лемнің ең бә секеге қ абілетті 50 елінің қ атарына ену бағ дарламаларын ұ сынды, онда сыбайлас жемқ орлық пен кү рестің жалпы ұ лттық бағ дарламаларын дә йекті тү рде жү зеге асыру кү рестігіне баса назар.

Елбасы жанында консультативті-кең естік орган – Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес жә не мемлекеттік қ ызметшілердің қ ызметтік этикасын сақ тау мә селелері жө ніндегі комиссия қ ұ рылып, жұ мыс жү ргізуде. Осы орган ө зін тек талдау органы ғ ана емес, сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес мә селесі бойынша нақ ты істер атқ аратын орган ретінде де орнық тырды. Сонымен бірге 2004 жылы Экономикалық жә не сыбайлас жемқ орлық қ ылмысқ а қ арсы кү рес жө ніндегі агенттік (қ аржы полициясы) қ ұ рылғ ан. Осы органның жұ мысы экономикалық жә не сыбайлас жемқ орлық қ ылмыстың себептерін анық тауғ а, осындай қ ұ былысты туғ ызатын жағ дайлардың жолын кесуге бағ ытталғ ан. Қ азақ стан Республикасы Президентінің 2005 жылығ ы 25 ақ пандағ ы «Қ азақ стан Республикасы Экономикалық қ ылмысқ а жә не сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес агентігін (қ аржы полициясы) қ айта ұ йымдастыру туралы» Жарлығ ы қ абылданып, агентіктің Қ азақ стан Республикасының Президентіне тікелей бағ ынатын жә не есеп беретін мемлекеттік орган етіп қ айта қ ұ ру жолымен қ айта ұ йымдастыруын жү ктеді.

Қ азақ стан Республикасы Премьер-Министрінің 2005 жылығ ы 8 сә уірдегі «Қ олданыстағ ы заң ғ а тә уелді нормативтік қ ұ қ ық тық кесімдерге оларда сыбайлас жемқ орлық қ ұ қ ық бұ зушылық тарғ а жағ дай туғ ызатын нормалардың болуы тұ рғ ысында тексеріс жү ргізу жө ніндегі жұ мыс тобын қ ұ ру туралы» №82-Ө кімі шық ты. Осы ө кімде тексеріс жү ргізудің нә тижесінде қ олданыстағ ы заң намағ а ө згерістер мен толық тырулар енгізу қ ажеттігін кө рсетілді. Осының нә тижесінде, 2007жылғ ы Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің қ аулысымен ведомствоаралық комиссия қ ұ рылды. Сол жылдың 20 наурызында «Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің кейбір шешімдеріне ө згерістер мен толық тырулар енгізу туралы» № 217 қ аулысы шық ты. Ондағ ы Нормативтік қ ұ қ ық тық актілер жобаларын сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы ғ ылыми сараптама жү ргізуге жолдау ө лшемдеріне сә йкес келетін заң ғ а тә уелді нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің жобалары бойынша міндетті сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы ғ ылыми сараптама жү ргізуге ө згерістер ең гізілді. Қ азіргі кезде қ олданыстағ ы заң намалар аясында сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы ғ ылыми сараптаманы жү ргізуді Қ азақ гуманитарлық -заң университетінің қ ұ қ ық тық қ амтамасыз ету жә не сараптама орталығ ы жү зеге асырады. Жемқ орлық қ а қ арсы алғ ашқ ы нормалар қ оланыстағ ы заң дарды жетілдіру мә селесі жө ніндегі ведомствоаралық комиссияның екінші отырысында мақ ұ лданғ ан. НҚ А жемқ орлық қ а қ арсы сараптама жү ргізу жө ніндегі ә дістемелік нұ сқ аулық қ а сә йкес анық талады.

Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү ресте сыннан ө ткен шараларды тұ жырымдау жө нінде қ оғ ам мен мемлекет арасында ө зіндік кө пір бола отырып, осы функцияны «Нұ р-Отан» халық тық -демократиялық партиясының жанындағ ы Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес жө ніндегі жуырда қ ұ рылғ ан қ оғ амдық кең ес те ө з жауапкершілігіне алып, кө птеген іс тындыруда. Осы жылдың 4 мамыр кү ні біз БҰ Ұ -дың «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы» Конвенцияның мү ше-мемлекеті болып кірдік. 140 мемлекет қ осылғ ан Конвенция елімізге осынау қ оғ амдық індетпен кү ресте жаң а міндеттер жү ктейді. Сондық тан Конвенцияғ а қ осыла отырып, Салық кодексіне салық органының салық тө леушіден ірі сомадағ ы сатып алу немесе сату, дү ние мү лкі туралы сұ рау салуғ а қ ұ қ ық беру туралы арнайы баптар енгізу қ ажет. Жү ргізілген зерттеу Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік органдарында жемқ орлық қ а қ арсы саясатты жетілдіру ү шін, адамның жеке басына, оның қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделеріне тө ніп тұ рғ ан жемқ орлық пен кү ресу салаларында, сондай-ақ экономика жә не қ оғ амдық қ ауіпсіздік салаларында жағ дайларды саралауғ а; Республикада жемқ орлық пен кү ресудің барлық жү йесін ресурстармен жә не кадрлармен қ амтамасыз етуді жетілдіру туралы ұ сыныстар жасауғ а баса назар аудару қ ажет екендігін кө рсетеді. Сө йтіп, қ орыта келе айтатынымыз, сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес саласында мемлекет жү ргізген жү йелі жә не дә йекті саясаттың арқ асында бірсыпыра оң нә тижелерге қ ол жеткізілгені байқ алып отыр.