Дәріс тақырыбы: Сыбайлас жемқорлық әрекет үшін құқықтық жауапкершілік

жоспары:

1. Тә ртіптік жауапкершілікке ә кеп соғ атын сыбайлас жемқ орлық ә рекеттері

2. Ә кімшілік жауапкершілікке ә кеп соғ атын сыбайлас жемқ орлық ә рекеттері

3. Қ ылмыстық жауапкершілікке ә кеп соғ атын сыбайлас жемқ орлық ә рекеттері

Дә ріс:

Қ азірігі таң дағ ы Қ азақ стан Республикасындағ ы мемлекеттік қ ызметшілері арасындағ ы қ ылмыстың ә ртү рлі формада кө бейіп келе жатуы ө зекеті мә селеге айналып отыр. Бұ л қ ылмыстың ең қ ауіпті формасы болып мемлекеттік қ ұ рлым-дарда қ ылмыстық элементтерді кө бейте отырып, шенеулік жеке ө зінің жағ дайын жақ сарту мақ сатында қ ызметтік функциясында саудамен айналысады.

Сыбайлас жемқ орлық ө з кезегінде ұ йымдасқ ан қ ылмыстың ортасына айналып, олардың табысының қ айнар кө зіне айналады. Ол ө те жоғ ары латентілігі-мен, тойымсыздығ ымен жә не мемлекет пен қ оғ амғ а орасан зор зиян келтіруімен ерекшеленеді. Қ ылмыстың бұ л тү рі қ оғ амдағ ы саяси-адамгершілік климатына теріс ық пал ете отырып, саяси, экономикалық жә не ә леуметтік жаң аруғ а бағ ытталғ ан қ атынастарғ а кесірін тигізеді. Биліктен кө ң ілі қ алғ ан халық енді заң ды қ ұ рметтеуденде қ алатын болады. Мемлекеттік қ ызметшілердің қ ылмыс-тық ә рекеттері адамдардың санасындағ ы дү ниетанымы мен қ ұ ндылығ ына ә сер етіп, нақ ты жеке тұ лғ аның рухани жұ таң дығ ына ғ ана емес, тұ тастай ұ лттың жә не қ оғ амның жұ таң дығ ына ә кеп соғ ады.

Сыбайлас жемқ орлық қ ылмыстары экономика жә не саясат секілді маң ызды салаларды қ амтып алады. Ә сіресе, мемлекеттік меншікті жекешелендіруде, экономмикалық секторларды қ аржыландыруда, банктік операцияларда, квота мен лицензия беруде, қ орларды бө луде, жер реформаларын жү зеге асыруда жә не т.б. кө рінеді. Бұ л қ ылмыстың тү рі саясаттада орын алып, заң шығ арушы органдардың сайлауларында, осы органдардың қ ызметінде, мемлекеттік билік органдарында кадрлық мә селені шешуде жә не мемлекеттік шешімдерді жү зеге асыруда да кең інен қ анат жаяды.

Мемлекеттік қ ызметшілердің қ ылмыстылығ ы бұ қ аралық санада кө ріндей қ алып, керсінше қ олдау тауып жататыны жасырын емес. Бұ л халық тың проблемасын тиімді шешу жолдарын кө рсетудің кө лең кесі іспетті болып келеді. Тұ рмыстық дең гейдегі сыбайлас жемқ орлық тағ ы пара алу ә рекеті жү з проценттік табыстың кепілдігі, ал ал сыбайлас жемқ орлық тың ө зі қ оғ амғ а тә н ө мірдің бір бө лігіне айналғ ан.

Мемлекеттік қ ызметшілердің қ ылмыстық жабық формасына жасалатын заң сыз жолмен алынғ ан ақ ша қ аражатымен мү ліктерді, экономикалық контрабанда, заң сыз кә сіпкерлікпен айналысуды анық тау тә жірбиеде сирек кездеседі. Шикізат ресурстарын ұ рлаумен ұ йымдасқ ан топтардың қ ылмысымен байланысты, лауазымды тұ лғ аның сыбайлас жемқ орлығ ымен байланысты қ ылмыстар толық ашылмай жатады. Экономика мен қ аржы саласындағ ы сыбайлас жемқ орлық қ ылмыстары қ озғ аусыз жатыр деуге де болады.

Бұ л ә леуметтік қ ұ былыспен кү ресте қ иындық туғ ызып отырғ ан жағ дай, сыбайлас жемқ орлық жасырын ғ ана емес, келісімді тү рде жасалуы болып табылады. Кө птеген жағ дайда оғ ан қ атысты шағ ымдар болмайды. Себебі заң сыз мә міле жасау екі жақ қ а да тиімді болып келеді. Пара беруге мә жбү рлеуде шағ ымдар болмайды, адамдар сыбайлас жемқ орлық пен кү рес процессіне ә рқ ашанда сенім білдіре бермейді.Бұ ғ ан негіз болатын объективтік жә не субъективтік жағ дайлар отанымызда да шетел елдер тә жірбиесінде орын алғ ан.

Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық кодексінің 13-тарауы мемлекеттiк қ ызмет пен мемлекеттiк басқ ару мү дделерiне қ арсы сыбайлас жемқ орлық жә не ө зге де қ ылмыстарғ а» арналғ ан. 1959 жылғ ы Қ ылмыстық кодексте мұ ндай тарау жоқ еді, керсінше «Лауазымды қ ылмыстар» деген арнайы 5- тарау бар болатын. Қ оғ амызда орын алғ ан кү рделі ә леуметтік – экономикалық, саяси ө згерістердің нә тижесінде лауазымды адамдардың қ ылмыстары мемлекеттік органның аппараты жү йесінде немесе коммерциялық жә не ө зге де ұ йымдар жү йесінде істелінетіні айқ ындалды. Осығ ан орай бұ рынғ ы кодекстегі лауазымдық қ ылмыстар деген тарау лауазымды адамдардың қ ызмет бабын пайдалана отырып істейтін қ оғ амғ а қ ауіпті іс-ә рекеттерінің мә ніне қ арай коммерциялық жә не ө згеде де ұ йымдардағ ы қ ызмет мү делеріне қ арсы қ ылмыстар болып жеке екі тарауғ а бө лінеді. Мұ ндай бө лінудің негізгі қ ылмыстың объектісі мен субъектісі болып табылады. Мемлекеттік емес ұ йымдардың лауазымды адамдарының қ ылмысты іс-ә рекеті сол ұ йымдардың бір қ алыпты жұ мысына кедергі келтіреді жә не олардың мемлекеттік аппарат қ ызметіне ешқ атысы болмайды.

Осы екі органның – мемлекеттік немесе коммерциялық жә не ө зге ұ йым-дардың лауазымды адамдарының атқ аратын функцияларында елеулі ө згерістер бар. Сондық тан да осы тұ рғ ыдағ ы қ ылмыстар ү шін жауаптылық Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық кодекстің арнаулы 8-тарауында кө зделген. Жалпығ а мә лім бірқ алыпты дұ рыс қ ызмет атқ аратын мемлекеттік органдардың қ ызметі ғ ана қ оғ амның экономикалық дамуына, оның мү шелерінің қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын қ амтамасыз етуге қ аблетті. Осығ ан орай мемлекеттік аппараттың қ ызметін қ орғ ау, оғ ан қ ылмыстық қ ол сұ ғ уды болдырмау ең маң ызды мә селе болып табылады. Ө йткене мемлекеттік аппарат қ оғ амды басқ ару жү йесінің қ ажетті белгісі болып, ондағ ы жү ріп жатқ ан процестердің реттеушісі болып табылады. Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық кодексінде қ ызмет борышын адал атқ аратындардың мү дделерін қ орғ айтын кө птеген баптар баршылық, сонымен бірге ө з қ ызметтеріне қ иянат жасай-тындарғ а заң алдындағ ы қ атаң жауаптылық та кө зделген.

Қ азақ стан Республикасының 25.09.03 ж. № 484-II Заң ымен 13-тараудың тақ ырыбы ө згертілді. Енді ол «Мемлекеттiк қ ызмет пен мемлекеттiк басқ ару

мү дделерiне қ арсы сыбайлас жемқ орлық жә не ө зге де қ ылмыстар» деп аталады.

Мемлекеттік қ ызмет мү десіне қ арсы қ ылмыстардың бір тарауғ а біріктіруге негіз болғ ан тө мендегідей ортақ белгілер:

1) Бұ л тұ рғ ыдағ ы қ ылмыстар негізінен арнаулы субъекті – мемлекеттік қ ызметші немесе мемлекеттік органның лауазымды адамдары арқ ылы жасалады;

2) Бұ л тараудағ ы қ ылмыстар қ ызмет ө кілдігін пайдалану арқ ылы жү зеге асырылады;

3) Лауазымды адамдардың қ ылмысты іс-ә рекеттері мемлекеттік аппараттың дұ рыс, заң ды қ ызметін қ ызмет мү ддесіне қ айшы тү рде бұ зады.

Мемлекеттік қ ызмет мү ддесіне қ арсы қ ылмыстардың топтық объектісі – мемлекеттік аппаратың дұ рыс, бірқ алыпты қ ызметі; қ осымша тікелей объектісіне – азаматтардың, ұ йымдардың қ ұ қ ық -тары мен заң ды мү дделері, қ оғ амның, мемлекеттің заң ды мү дделері жатады. Кейбір қ ылмыс қ ұ рамдарының міндеті белгісі – қ ылмыс заты болады: материалдық сыйақ ы (311, 312, 313, - баптар), ресми қ ұ жат (314-бап). Объективтік жағ ынан – мемлекет мү ддесіне қ арсы қ ылмыстар материалдық қ ұ рам – (Қ азақ стан Республикасының Қ ыл-мыстық кодексінің 307, 308, 309, 315, 316-баптары) жә не формалдық қ ұ рам (Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық кодексі-нің 310, 311, 312, 313, 314, - баптар) болып бө лінеді.

Субъективтік жағ ынан бұ л қ ылмыстар негізінен қ асақ ана кінә нысанымен жасалады, тек қ ана салақ тық (316 – бап) абайсыздық тү ріндегі кінә нысаны арқ ылы жү зеге асырылады. Қ ызмет ө кілеттігін теріс пайдалану (307 – бап), қ ызметтік жалғ андық (314 – бап) жасау қ ұ рамдарының субъективтік жағ ының қ ажетті белгісі ретінде заң да пайдакү немдік немесе ө зге де жеке басының мү ддесі кө зделген.

Осы тараудағ ы қ ылмыстардың субъектісі – мемлекеттік қ ызметші немесе мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдары болады. Тек қ ана Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық кодексінің 312, 313 – баптарының субъектісі жай адам болады.

Иллюстративтік жә не таратылым материалдар

Негізгі ә дебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5;

Қ осымша ә дебиеттер: 11, 12, 13;