Сталған күдіктінің, айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету

Азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарының қ орғ алуына ү лкен ә сер ететін қ ылмыстық процестік принциптерінің бірі – ол ұ сталғ ан кү діктінің қ орғ ануғ а қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ету болып табылады. Қ ылмыстық процестік жү йесінде бұ л принцип ерекше орында тұ рады. Ұ сталғ ан кү діктінің қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ету принципі қ ылмыстық процестік принциптерімен тығ ыз байланысты болады жә не оның бірқ атар элементтері басқ а принциптерінің қ ұ рамдас бө лігіне кіреді. Мысалы, дайың дылық, сот ісін тараптардың бә секелестігі мен тең қ ұ қ ық тылығ ы негізінде жү ргізу, жариялылық, кінә сіздік презумциясы жә не т.б. Аталғ ан принциптердің ұ сталғ ан кү діктінің қ орғ ануғ а қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ету принціпімен бірге қ ызмет жасау арқ ылы ғ ана сот тө релігін дұ рыс жү ргізе аламыз.

Қ ылмыстық іс бойынша істі жү ргізу барысында кү діктінің қ ұ қ ық тары мынадай нысандарда бө ліп қ арауымызғ а болады. Біріншіден кү діктінің жалпы қ ұ қ ық тары, екіншіден кү діктінің арнайы қ ұ қ ық тары. Жалпы қ ұ қ ық тары Қ азақ стан Республикасынында бекітілген жә не ө зге де іс жү ргізу заң дарында бекітілген қ ұ қ ық тарының жиынтығ ынан қ ұ ралады. Ал арнайы қ ұ қ ық тары – ө кілетті қ ылмыстық ізге тү су органдарының шығ арғ ан қ аулысы негізінде «Уақ ытша кү зетте ұ стау жә не тергеу изоляторына орналастырылғ аннан кейін пайда болатын қ ұ қ ық тарының жиынтығ ынан қ ұ ралады осындай негіздерді басшылық қ а ала отырып, алдымен кү діктінің жалпы қ ұ қ ық тарына тоқ таламыз. Бұ л жалпы қ ұ қ ық кү діктінің тергеу барысында жә не сот процесінде ө зіндік тә ртіптерде қ олданылады».

Сонымен қ атар, қ ылмыстық істер жү ргізу заң ында тікелей бекітілудің негізі Қ азақ стан Республикасының Конституциясына сә йкес жү ргізіледі. Кү діктінің қ орғ ануғ а қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ету принципінің негізі конституцияда қ аланғ ан, оғ ан сә йкес ә ркім ө з қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын заң ғ а қ айшы келмейтін барлық тә сілдермен қ орғ ауғ а хақ ылы, ұ сталғ ан, тұ тқ ындалғ ан, қ ылмыс жасады деп айып тағ ылғ ан ә рбір адам сол ұ сталғ ан, тұ тқ ындалғ ан немесе айып тағ ылғ ан кезден бастап адвокаттың (қ орғ аушының) кө мегін пайдалануғ а қ ұ қ ылы.

Дегенмен, кү діктінің қ орғ ануғ а қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ету принципінің ө зіндік маң ызы жә не оны қ ылмыстық процестік басқ а принциптерінен ерекшелендіріліп тұ ратын нақ ты белгілі бар. Олардың ішіндегі ең бастысы, ол кү діктінің қ орғ ануғ а қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ету принципі қ ылмыстық процестің маң ызды бір функциясын сипаттайды, яғ ни қ орғ ау функциясы. Қ ылмыстық іс жү ргізуде қ орғ ау функциясы алдымен айыпты жоқ қ а шығ ару мен оны жең ілдетуге бағ ытталады. Егер айыптау функциясы тұ лғ аның кінә лілігін кө рсететін дә лелдерге негізделсе, онда қ орғ ау функциясы айыпты жоқ қ а шығ аруғ а немесе оны жең ілдетуге бағ ытталғ ан материалдарғ а негізделеді. Сондық тан, біз былай айталамыз, айыптаушы мен қ орғ аушының қ ызметтері бір мақ сатты орындауғ а бағ ытталады – ол қ ылмыстық іс бойынша шындық ты, ақ иқ атты анық тау болып табылады.

Сонымен бірге, қ орғ аудың элементтері айыптау функциясын да болады. Айыптау функциясы бір жақ ты не тек айыптау материалдарына ғ ана негізделіп отырса, онда бұ л функция дұ рыс қ алыптаспайды ә рі нә тижесіз болады. Сондық тан, айыптау функциясы тек айыптау дә лелдеріне сү йеніп қ оймай, сондай – ақ қ орғ ау тарабы ұ сынғ ан барлық тұ жырымдарын да ескере отырса ғ ана айыптау берік болады. Бұ л жағ ынан айыптау мен қ орғ ау – бір-бірімен ө зара байланысты қ ұ қ ық тық институт. Бұ ларсыз бірде – бір қ ылмыстық іс қ аралмайды, сондық тан бұ л екеуі қ атаң тү рде ө з орнын табуы тиіс.

Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық процестік кодексінің 26 – бабының 1 – бө лігіне сә йкес кү діктінің, айыпталушының қ орғ ану қ ұ қ ығ ы бар. Олар бұ л қ ұ қ ығ ын Қ ылмыстық процестік кодексінде белгіленген тә ртіппен жеке ө зі де, қ орғ аушының, заң ды ө кілінің кө мегімен де жү зеге асыра алады. Яғ ни, кү діктінің қ ұ қ ық тарымен мен бостандық тарын қ орғ ау кепілдіктерінің ішінде, қ орғ аушының кө мегін алу қ ұ қ ығ ы ерекше орында тұ ратындығ ын кө реміз. Алайда біз жү ргізген сауалнамалардың қ орытындысына жү гінсек, іс жү зінде кү діктінің қ орғ ану қ ұ қ ығ ы ә лі жеткілікті қ орғ алмай отыр. Мә селен, кү діктілердің 35 пайызынан ұ стау кезінде қ орғ аушы алу қ ұ қ ығ ы тү сірілмеген.

Қ орғ ау қ ұ қ ығ ын дұ рыс бағ аламау бізді ойландыратын қ ұ былыс. Бұ л келең сіз жағ дайды жою ү шін кү діктіге айыпталушығ а қ орғ аушы алу қ ұ қ ығ ынсұ сынып қ оймай, кірісінше оны тиімді қ олданудың нақ ты мү мкіндігін қ амтамасыз етіп отырылуы қ ажет.

Осыны ескере отырып, біз былай айта аламыз, қ орғ аушының қ ызметі – кү діктіге заң кө мектерін кө рсету, оларды ақ тайтын не олардың, жауапкершілігін жең ілдететін дә лелдер ұ сыну ә рі заң да рұ қ сат етілген ә дістер мен қ ұ ралдарды пайдалана отырып, олардың тағ дырларын жең ілдетуге барлық шаралар жасау. Яғ ни, қ орғ аушының қ ызметі кө ріп отырсақ, сот тө релігіне қ айшы келмейді. Демек, қ орғ аушының қ ылмыстық процестегі алатын орны туралы, адвокат азаматтарғ а заң кө мегін кө рсетіп қ ана қ оймай, сондай – ақ Конституцияның негізін қ орғ ауды жү зеге асырады, яғ ни азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарының кепілі болып табылады деп айтуымызғ а толық негіз бар.

Сонымен бірге, бұ л принципті қ атаң сақ тау арқ ылы қ ылмыстық іс жү ргізуде заң бұ зушылық қ а жол бермеуге, кінә сіз тұ лғ аны жазық сыз соттатпауғ а қ ол жеткізуге болады.

Біздің ше, кү діктіні қ орғ ануғ а қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ететінпринципі, ең алдымен қ ылмыс жасағ ан тұ лғ ағ а қ атысты ә діл жаза тағ айындалуына қ ызмет жасайды. Кінә сіз тұ лғ аны соттау, тек ө рескел заң бұ зушылық қ ана емес. Сондай – ақ ол ә шкереленбеген қ ылмыскер жазасыз қ алып отырғ андығ ын да білдіреді. Сондық тан, мемлекет барлық қ ылмыстардың ашылғ анына жә не барлық кінә лі тұ лғ алар ә шкерленіп, ә діл жаза алуына жә не бірден – бір кінә сіз тұ лғ а қ ылмыстық жауапқ а тартылмауына ә рқ ашанда мү дделі болады. Кү діктінің қ орғ ануғ а қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ету принципі арқ ылы біз қ ылмыстық істің мә н – жайларын жан – жақ ты, толық жә не обьективті зерттей аламыз.

Қ азақ стан қ ылмыстық процестік заң дылығ ы ә рқ ашанда кү діктінің қ орғ ануғ а қ ұ қ ығ ын дамытып, жетілдіріп келеді. Мысалы, 1864 жылғ ы Қ ылмыстық іс жү ргізу бойынша қ орғ аушы алдын ала тергеуге қ атыспағ ан болса, 1959 жылы Қ азССР Қ ылмыстық іс жү ргізу Кодексі бойынша қ орғ аушы бірінші рет алдын ала тергеуге қ атыса алады. Бірақ, қ орғ аушы алдын ала тергеудің тек соң ында ғ ана қ атысып отырады.

Ал, 1997 жылғ ы Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық іс жү ргізу Кодексіне сә йкес қ орғ аушы қ ылмыстық процестің кез келген сатысына қ атысуғ а қ ұ қ ылы. Қ азақ стан Республикасының Конституциясының 16 – бабының 3 – бө лігіне сә йкес ұ сталғ ан, тұ тқ ындалғ ан, қ ылмыс жасады деп айып тағ ылғ ан ә рбір адам сол ұ сталғ ан, тұ тқ ындалғ ан немесе айып тағ ылғ ан кезден бастап адвокаттың (қ орғ аушының) кө мегін алуғ а қ ұ қ ылы. Қ азақ стан Республикасның Қ ылмыстық процестік Кодексі қ олданыстағ ы 2015 жылғ ы бұ л ережені толық тырады, енді кү дікті ретінде ұ сталынғ ан немесе оғ ан айып тағ ылғ ан кезден бастап қ орғ аушының кө мегін алуғ а қ ұ қ ылы.

Кү діктінің қ орғ ану қ ұ қ ығ ының қ ылмыстық процестік принципі ө зге де қ ұ қ ық кө здерінің ережелерімен кү шейтілген. Президенттің «Қ азақ стан Республикасындағ ы соттар жә не судьялардың мә ртебесі туралы» Конституциялық Заң кү ші бар Жарлығ ының 5 – бабына сә йкес барлық сотарда жә не сот ісін жү ргізудің кез келген кезең інде кә сіптік заң кө мегін алу жә не қ орғ ану қ ұ қ ығ ына кепілдік береді. Мұ ның ө зі қ орғ ану қ ұ қ ығ ы қ ылмыс жасады деп кұ дік келтірген кезден немесе адам айыпталушы ретінде тартылғ ан сә ттен бастап пайда болатынын жә не ө з кү шін іс сотта шешілгенге дейін сақ тайтынын білдіреді. Алайда, бұ л кімнің, яки ө зге шешімнің шығ арылуы айыптаудан қ орғ ану қ ұ қ ығ ының жұ зеге асырылуына жол берілмейтінін білдірмейді. Адамның жазасын ө теуі сот тә ртібімен дә лелденген айыптаумен ө зара байланысты қ аралуғ а тиіс. Айыптау ү кімінің кү шіне енуі айыпталушының айыптаудан қ орғ ану қ ұ қ ығ ын сақ тайды. Қ орғ ану қ ұ қ ығ ы мына – жағ дайларда тамдалады деп саналады.

Қ ылмыстық процестік кодексінің 37, 38 баптарында кө зделген негіздемелер бойынша (сот қ ылмыстық жауаптылық тан босататын айыптау ү кімін шығ аратынан басқ а жағ дайларда) қ ылмстық істі қ ысқ арту; соттың ақ тау ү кімін шығ аруы; сот берілген қ ылмыстық жазаны адамның ө теуі.

Кү діктінің қ орғ ануғ а қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз етудің ең елеулі кепілі – қ ылмыстық процесте жү зеге асырушы органдардың айыптаудан қ орғ ану қ ұ қ ығ ының тұ тастығ ына қ ол сұ ғ атын кез келген ә рекеттеріне сот тә ртібімен шағ ымдану туралы заң ережесі.

Заң да Қ ылмыстық процестік Кодексінің 65 – бабының 7 – бө лігі реттейтін айыпталушының қ ұ қ ығ ы жеткілікті тү рде ауқ ымды берілген. Кү діктінің тө мендегідей:

-ө зін неге байланысты кү дікті деп санайтындығ ын білуге қ ұ қ ығ ы бар. Бұ л қ ылмыстық ізге тү су органы кү дік тудыруының мә нін тү сіндіруге міндетті екендігін білдіреді (осындай тү сіндіруден кейін іс – ә рекет жататын Қ ылмыстық кодекстің бабын, тармағ ын айту ө зінің кінә сіздігіне дә лелдер келтіру ү шін кү діктінің заң да кө зделген шараларды қ абылдауына мү мкіндік береді);

-ө зіне қ арсы кү дік бойынша тү сініктер мен жауаптар беруге, тү сініктер мен жауаптар беруден бас тартуғ а қ ұ қ ығ ы бар. Қ ылмыстық ізге тү судің бастапқ ы кезең дерінде кү діктілердің ө здері қ ажет деп тапқ ан тү сініктерді беруі арқ ылы қ алыптасқ ан кү дікке байланысты ық тимал қ ателіктерді жеделдетіп жоюғ а жағ дайы бар;

-дә лелдер келтіруге қ ұ қ ығ ы бар. Бұ л дә лелдер кү діктілердің мү дделерін қ амтамасыз етуге жә не берілген қ ұ қ ық тардың сақ талуына қ ызмет етеді. Адамның кү дікті ретінде болуы кезең інде қ ылмыстық ізге тү су органының кү дікті келтірілген дә лелдерді сотқ а дейінгі қ ызмет барысында жиналғ ан деректер жиынтығ ымен салыстырып тексеруге жә не бағ алауғ а мү мкіндігі бар;

-қ алу – тіліктерін жә не қ арсылық білдіруін мә лімдеуге қ ұ қ ығ ы бар. Кез келген қ алау – тілек қ аралуғ а тиіс. Қ алау – тілекті қ анағ аттандырудан бас тарту дә лелді болуғ а тиіс. Бас тарту ү шін дә лелдің болмауы кү діктінің қ алау – тілегін қ анағ аттандыруды талап етеді. Бұ л орайда кү діті қ алау – тілек арқ ылы ө зі ү шін заң белгіленген қ ұ қ ық ты ғ ана емес, сонымен бірге ө з мү дделерін қ орғ ауды қ амтамасыз етуді де талап етеді. Негіздер болғ ан жағ дайда қ арсылық білдіруді мә лімдеу қ ұ қ ығ ы қ ылмыстық ізге тү су органдары тарапынан істің нә тижесіне заң сыз мү дделікті жоқ қ а шығ аруғ а жә рдемдеседі;

-ана тілінде немесе ө зі білетін тілде жауаптар беруге қ ұ қ ығ ы бар. Бұ л қ ұ қ ық ты жү зеге асыру кү діктінің қ ылмыстық істегі ө зінің іс жү ргізушілік жағ дайын дұ рыс тү сінуіне, ө зін қ орғ ауды сауатты тү рде жү зеге асыруғ а, ө зін ұ стаудың анағ ұ рлым қ олайлы жолын таң дауына, кү діктің мә нін барабар қ абылдануына жә рдемдеседі;

-аудармашының кө мегің тегін пайдалануғ а қ ұ қ ығ ы бар;

-ө зінің қ атысуымен жү ргізілген тергеу жұ мысының хаттамаларын ескертулер жасауғ а қ ұ қ ығ ы бар. Мұ ндай қ ұ қ ық тергеу жұ мысын хаттамалау кезінде қ ателіктер жол берілген жағ дайларда кү діктінің дер кезенің де толық тырулар мен ө згерістер енгізуіне, хаттамада жү ргізілген «азбалардың дұ рыстығ ына кө з жеткізуіне мү мкіндік береді;

-ө зінің қ алау – тілегі немесе қ орғ аушының не заң ды ө кілінің қ алау – тілегі бойынша жү ргізілетін тергеу іс – ә рекеттеріне тергеушінің немесе анық таушының рұ қ сатымен қ атысуғ а қ ұ қ ығ ы бар. Кү діктінің оқ иғ а болғ ан орынды қ арау, процестің ө зге де қ атысушыларынан жауап алу сияқ ты тергеу істеріне, басқ а да іс – ә рекеттерге қ атысуы ық тимал қ ателерді уақ тылы жоюғ а мү мкіндік береді;

-соттың, прокурордың, тергеушінің жә не анық таушының іс – ә рекеті мен шешіміне шағ ымдар келтіруге қ ұ қ ығ ы бар;

-ө з ө тініші бойынша қ орғ аушының қ атысуы кезінде жауап беруіне қ ұ қ ығ ы бар. Қ орыта айтқ анда, біздің ше кү діктінің қ орғ ану қ ұ қ ығ ы мынадай ү ш қ ұ рамдас бө ліктерден тұ рады:

-заң да тыйым салынбағ ан ә дістер мен қ ұ ралдарды қ олдана отырып кү дікті ө зінің қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін қ орғ ау ү шін кез келген дә лелдемелерді ұ сынуғ а қ ұ қ ылы;

-кү дікті ө зінің қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін қ орғ ау ү шін қ орғ аушының кө мегін алуғ а қ ұ қ ылы;

-анық тау органдары, тергеуші, прокурор мен сот кү діктіге олардың қ ұ қ ық тарын тү сіндіруге жә не айыптаудан заң мен тыйым салынбағ ан барлық қ ұ ралдармен қ орғ ану мү мкіндігін қ амтамасыз етуге, сонымен бірге олардың жеке мү ліктік қ ұ қ ық тарын қ орғ ауғ а шаралар қ олдануғ а міндетті.

Азаматты қ ылмыс жасады деп кү дік тудырғ ан кезең де белгілі ө кілеттілігі бар қ ылмыстық ізге тү су органдары арнайы қ ұ жаттар арқ ылы рә сімдеп, Қ азақ стан Республикасының заң ы «Кү діктіні немесе айыпталушыны қ ылмыс жасады деп кү дік тудыру бойынша уақ ытша кү зетте ұ стау тә ртібі мен шарттары туралы заң да кө рсетілген тә ртіптерді басшылық қ а ала отырып уақ ытша кү зетте ұ стау орындарында орналастыру». Осығ ан байланысты кү дікті немесе айыпталушының кү зетте уақ ытша ұ стау барысында ө зіндік қ ұ қ ық тары мен міндетттері туындайды. Кү діктілер мен айыптаушылардың кү зетте ұ стау орындарында болғ ан кезең де:

1)ө здерінің қ ұ қ ық тары мен міндеттері, кү зетте ұ сталу режимі, тә ртіптік талаптар, ұ сыныстар, арыздар мен шағ ымдар беру тә ртібі туралы ақ парат алуғ а;

2)кү зетте ұ стау орындарында жеке басының қ ауіпсіздігіне;

3)кү зетте ұ стау орны ә кімшілігінің басшысына жә не кү зетте ұ стау орындарындағ ы қ ызметті бақ ылайтын адамдарғ а аталғ ан адамдардан оның аумағ ындағ ы болғ ан уақ ыттарда ө тініш жасауғ а;

4)қ орғ аушысымен жолығ ысуларғ а;

5)туыстарымен жолығ ысуларғ а;

6)қ ұ қ ық қ а қ арсы мақ сатта пайдаланылуы мү мкін немесе мемлекеттік немесе заң мен қ орғ алатын ө зге де қ ұ пия болып табылатын мә ліметтері бар қ ұ жаттар мен жазбаларды қ оспағ анда, қ ылмыстық іске қ атысты не ө зінің қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін іске асыру мә селелеріне байланысты қ ұ жаттар мен жазбаларды ө зінде сақ тауғ а;

7)ө здерінің кү зетте ұ сталуының заң дылығ ы мен негізділігі жә не ө здерінің заң ды қ ұ қ ық тары мен мү дделерінің бұ зылуы туралы мә селелер бойынша ұ сыныстармен, арыздармен, соның ішінде сотқ а жү гінуге;

8)хат жазысуғ а жә не жазу қ ұ ралдарын пайдалануғ а;

9)тегін тамақ алуғ а, материалдық – тұ рмыстық жә не медициналық санитариялық жағ ынан қ амтамасыз етілуге;

10)Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық процестік кодексінде кө зделген жағ дайларды қ оспағ анда, ө здерін процеске жә не ө зге де іс – ә рекеттерге тартуғ а тыйым салынатын тү нгі уақ ытта сегіз сағ ат ұ йық тауғ а;

11)кү н сайын ұ зақ тығ ы бір сағ аттан кем емес серуендеуге;

12)ө зінің жеке тө сек – орын заттарын, сондай – ақ тізбесі мен саны ішкі тә ртіп ережелерінде белгіленетін басқ а да заттар мен нә рселерді пайдалануғ а;

13)кү зетте ұ стау орындарындағ ы кітапханадан алынғ ан не кү зетте ұ стау орындарының арқ ылы сауда желісінен сатып алынғ ан ә дебиетті жә не мерзімді баспасө з басылымдарын, сондай – ақ стол ү сті ойындарын пайдалануғ а;

14)ішкі тә ртіп ережелері жә не басқ а кү діктілер мен айыпталушылар қ ұ қ ық тары сақ талуы шартымен кү діктілер мен айыпталушылардың кү зетте ұ стау орындарында діни жоралар жасауғ а, ө зінде діни ә дебиет, ғ ибадат заттарын ұ стауғ а;

15)ө зінің білімін кө терумен шұ ғ ылдануғ а жә не арнайы ә дебиетті пайдалануғ а;

16)сә лемдемелер мен сә лем – сауқ аттар алуғ а;

17)кү зетте ұ стау орындары қ ызметкерінің тарапынан сыпайы арақ атынасқ а;

18)азаматтық – қ ұ қ ық тық мә мілелерге қ атысуғ а;

19)заң актілерінде кө зделген ө зге де қ ұ қ ық тарды жү зеге асыруғ а қ ұ қ ығ ы бар.

Тергеу изоляторында ұ сталушы кү діктілер мен айыпталушылардың сондай – ақ:

1)ақ ша аударымдарын алуғ а жә не жө нелтуге;

2)некеге отыруғ а жә не оны бұ зуғ а, егер олар заң дарғ а қ айшы келмеген жағ дайда, ө зге де отбасылық – қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а қ атысуғ а;

3)тергеу орындарындағ ы дү кеннен не кү зетте ұ стау орындарының ә кімшілігі арқ ылы сауда желісінен тамақ ө німдері мен ең қ ажетті заттарды сатып алуғ а;

4)газеттер мен журналдарғ а жазылуғ а оларды алуғ а;

5)ә кімшіліктен қ ажет болғ ан жағ дайда кү зетте ұ стау орындарында киіп жү руге рұ қ сат етілген маусымдық киім – кешек алуғ а қ ұ қ ығ ы бар. Кү зетте ұ сталушы кү діктілер мен айыпталушыларғ а тиісті жағ дайлар болғ ан кезде ең бек етуге мү мкіндік беріледі.

Кү діктілер мен айыпталушыларғ а қ амауғ а алынғ ан кезден бастап қ орғ аушысымен оң аша жә не қ ұ пия жолығ ысуғ а мү мкіндік береді. Жолығ ысулардың саны мен ұ зақ тығ ына шек қ ойылмайды. Мына жағ дайларда:

1)адвокатура қ атыстылығ ын растайтын қ ұ жатын жә не заң консультациясының ос іске адвокаттың қ атысу қ ұ қ ығ ына берілген ордерін немесе маң ызы бойынша онымен тең естірілген қ ұ жатты кө рсетуі бойынша – қ орғ аушы ретінде іске қ атысушы адвокатпен;

2)қ орғ аушы болып тағ айындалғ ан туралы қ оғ амдық бірлестіктің немесе оның басшы органының тиісті шешімін кө рсетуі бойынша – қ орғ аушылар бірлестіктердің ө кілдерімен;

3)соттың қ аулысын, тергеушінің немесе анық таушының қ аулысын, сондай – ақ ө зінің жеке басын куә ландыратын қ ұ жатты кө рсетуі бойынша қ орғ аушылар ретінде іске қ атысушы ө зге адамдармен жолығ уғ а рұ қ сат береді.

Кү діктілер мен айыпталушыларғ а қ ылмыстық істі жү ргізуші адамның немесе органның жазбаша рұ қ саты негізінде туыстарымен жә не ө зге де адамдармен жолығ ысуғ а айына ә рқ айсысының ұ зақ тығ ы ү ш сағ атқ а дейін екі реттен аспайтын, ал кә мелетке толмағ андарғ а ү ш реттен аспайтын берілуі мү мкін.

Туыстарымен жә не ө зге де адамдармен жолығ ысу кү зетте ұ стау орындары қ ызметкерлерінің қ адағ алауымен жү зеге асырылады. Қ ылмыстық іс бойынша ақ иқ атты анық тауғ а кедергі келтіруі немесе қ ылмыс жасауғ а жә рдемдесуі мү мкін тыйым салынғ ан нә рселерді, заттар мен тамақ ө німдерін не мә ліметтерді кү дікті мен айыпталушығ а беруге ә рекет жасалғ ан жағ дайда жолығ ысу мезгілінен бұ рын тоқ татылады.

Егер заң дарғ а қ айшы келмейтін болса, Қ азақ стан Республикасының Бас Прокуратурасының шешімі бойынша ө зі ө кілі болып табылатын мемлекеттік кү дікті немесе айыпталушы шетелдік адамына шет мемлекеттердің дипломатиялық ө кілдері ресми ө кілдерінің жолығ ысуына қ ұ қ ығ ы бар.

Жұ қ палы ауруы (ВИЧ/ЖҚ ТБ (СПИД) жә не туберкулез) науқ астарғ а жолығ ысулар саны мен ұ зақ тығ ы медициналық қ ызметкермен (дә рігермен) алдын – ала ә ң гімелесіп, ауруды жұ қ тыру мү мкіндігі туралы жазбаша хабарланғ аннан кейін белгілеген тә ртіппен беріледі.

Кү діктінің немесе айыпталушының ө мірі мен денсаулығ ына қ ауң п тө нген не басқ а кү діктілер мен айыпталушылардың жеке басына қ арсы қ ылмыс жасалу қ аупі туындағ ан кезде кү зетте ұ стау орындарының қ ызметкерлері осындай қ ауіп тө нген кү діктінің немесе айыпталушының жеке басының қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету жө нінде дереу шаралар қ олдануғ а міндетті.

« Қ азақ стан Республикасының Прокуратурасы туралы » Қ азақ стан Республикасы Президентінің Заң кү ші бар Жарлығ ында адамның айыптаудан қ орғ ану қ ұ қ ығ ына Прокуратураның қ ос функциясын; шындылық ты қ адағ алау жә не қ ылмыстық ізге тү су қ ызметін басшылық қ а ала отырып тү сіндірілген. Атап айтқ анда, прокурор: заң ның бұ зылуына жол берген органғ а лауазымды адамғ а, яки жол берілген заң бұ зылуын жоюғ а ө кілетте органғ а немесе лауазымды адамғ а заң нын бұ зылуын жою туралы жазбаша нұ сқ ау жіберуге; заң дылық бұ зылудың себептерін жою, сондай – ақ жеке басына тиіспеушілік қ ұ қ ығ ы бар адамдарды сол қ ұ қ ық тан айыру мә селелері бойынша ұ сыныс жасауғ а; іске адамдардың қ ұ қ ық тары мен заң мен қ орғ алатын мү дделерін қ орғ ауды соттан сұ рауғ а; соттың (судьяның) шешіміне, ү кіміне немесе ө зге қ аулысына, заң ғ а сә йкес келмейтін немесе негізсіз шешім, ү кім немесе қ аулы ретінде, жоғ арыдағ ы сотқ а наразылық білдіруге; анық тау мен тергеу барысында процеске қ атысушылар қ ұ қ ық тарының бұ зылуына жол берген адамдардың жауапкершілігі туралы мә селе қ оюғ а; айыптау қ орытындысынан айыптаудың жекелеген пунктерін алып тастауғ а, жең ілдеу қ ылмыс туралы заң ды қ олдануғ а қ ұ қ ылы.

Прокурордың нағ ыз қ ұ қ ық тары Қ ылмыстық процестік Кодексінде дамытылғ ан, атап айтқ анда, 317 – бапта егер сотталушының жағ дайын нашарлатпайтын жә не оның қ орғ ану қ ұ қ ығ ын бұ збайтын болса, айыптауды ө згерте алады деп белгіленген. Сонымен бірге, прокурор, егер айыптау сот талқ ылауында қ олдау таппады деген қ орытындығ а келсе, айыптаудан (толық немесе ішінара) бас тартуғ а міндетті.

Кү діктілер мен айыпталушыларды кү зетте ұ стау орындарында заң дардын орындалуын қ адағ алауды Қ азақ стан Республикасының Бас Прокурорлары мен оғ ан бағ ынысты прокурор жү зеге асырады.

Кү діктіні уақ ытша кү зетте ұ стау барысында жә не қ ылмыс жасады деп кү дік тудырып ұ сталғ ан сә ттен бастап прокурорғ а міндетті тү рде хабарлануы тиіс. Прокурордың басты ө кілеттіктерінің бірі азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын қ амтамасыз ету болып танылғ андық тан осындай қ ұ қ ық тардың заң ғ а сә йкес жү ргізілуін қ адағ алайды. Қ ылмыстық процестік заң ында тікелей бекітілгендей адамды ұ стау ү шін міндетті тү рде прокурордың санкциясымен жү ргізіледі. Осындай қ ұ қ ық ты жү ргізе отырып, прокурор Қ азақ стан Республикасының Прокуратура туралы жарлығ ымен жә не ө зге нормативтік қ ұ қ ық тық актілерде бекітілген прокурорлық қ адағ алауды жү зеге асырады. Бұ л қ адағ алау заң ғ а сә йкес мынадай негіздерде жү ргізіледі.

Прокуратураның талап етуі бойынша тиісті органдар, лауазымды ададар:

1)қ ажетті материалдар, мә ліметтерді ө теусіз Қ азақ стан Республикасында белгіленген коммерциялық, банктік жә не заң да іс қ орғ алатын ө зге қ ұ пияны қ ұ райтын мә ліметтерді жария етуге қ ойылатын талаптарды сақ тай отырып бө лінуге тексеріс мә селелері бойынша азаматтарды шақ ыруғ а, айғ ақ тар алуғ а;

2)тексеріске қ атысу, қ орытынды беру ү шін мамандар бө луге міндетті.

Прокурордың ө з қ ұ зыреті шегінде берген тапсырмасы анық тама, тергеу орындалуы ү шін міндетті. Прокурордың қ ұ зыреті шегінде тексеру мә селелері бойынша мемлекеттік органның, меншік нысандарына қ арамастан, ұ йымдардың ү й – жағ дайларына кідірсіз кіруге, олардың басшыларында, лауазымды адамдар да кідіріссіз қ абылдануғ а, сот істерімен танысуғ а, соттан талап етіп алдыруғ а қ ұ қ ылы. Заң дардың қ олданылуын тексеру 1 ай мерзімнің ішінде жү ргізіледі.

Тексерісті тағ айындағ ан прокурор жоғ ары тұ рғ ан прокурорлардың келісімімен оның мерзімі ұ зартылады.

Прокуратура органдары белгіленген тә ртіптерін заң ды бұ зушылық туралы арыздарды қ арай отырып, азаматтардың қ ұ қ ық тары мен мү дделерінің бұ зылуын жою, бұ зылғ ан қ ұ қ ық тарын қ алпына келтіру шараларын қ олданады.

Азаматтардың, заң ды тұ лғ алардың заң ды мү дделерін, қ ұ қ ық тары мен міндеттерін орындамайтын лауазымды адамдарды жауапкершілікке тарту шараларын қ олданады. Прокурорлардың іс – ә рекеттері мен актілеріне жоғ ары тұ рғ ан прокурорларғ а немесе сотқ а шағ ым беруіне болады. Жоғ ары тұ рғ ан прокурор азаматтардың жә не заң ды тұ лғ алардың шағ ымы бойынша ө з бастамасы бойынша тө мен тұ рғ ан прокурор актілерінің кү шін жоя алады, оларды қ айтарып ала алады.

Прокурорлық қ адағ алау жү ргізудің нысандары мынадай тә ртіпке бө лінген:

1)алдын ала тергеу, анық тама жә не жедел іздестіру қ ызметтерінде прокурорлық қ адағ алау;

2)сотта қ ылмыстық істерді қ арауда заң дылық ты қ адағ алау;

3)ү кімнің орындалуына прокурорлық қ адағ алау;

4)кә мелетке толмағ андардың істеріне прокурорлық қ адағ алау;

5)азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарына қ орғ аудағ ы прокурорлық қ адағ алау. Прокурорлық қ адағ алауды – тексеріс жү ргізу арқ ылы жү зеге асырылады. Прокурор ө з ө кілеттігі шең берінде кү діктіні ұ сталғ ан сә ттен бастап, Конституциялық қ ұ қ ық тары мен бостандық тарының заң ғ а сә йкес жү ргізілуін қ адағ алайды. Міне осындай қ адағ алау нә тижесінде прокурор мынадай шешімдердің бірін қ абылдай алады:

-наразылық енгізіде;

-заң бұ зушылық ты болдырмау туралы ұ йғ арымдар беріледі;

-қ ылмыстық істі қ озғ ау, тергеу істерін жү ргізу, ә кімшіліктерді қ ылмыс бойынша болдырмау туралы іс жү огізу, прокурорлардың талабын мә жбү рлеп орындау. Материалдық залалдың ө телу шараларын қ олданады. Азаматтардың, заң ды тұ лғ алардың, мемлекеттік қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделері бұ зылғ анда заң бойынша заң сыз актінің кү шін тоқ тала тұ рады. Мемлекеттік органдары мен лауазымды адамдарды енгізген тыйым салу – шектеу сипаттағ ы шараларының кү шін жояды, алып тастайды;

6)мемлекеттік, жеке, заң ды тұ лғ алардың қ ұ қ ық тары мен олардың заң негізінде қ орғ алатын мү дделерін сақ тауды соттан ө тінеді. Мысалы, қ ылмысты істегі органдары кү діктіні ұ стағ ан кезең де немесе уақ ытша кү зетте ұ стағ анда заң да кө рсетілген қ ұ қ ық тарды заң сыз негізді бұ за отырып, яғ ни тиісті уақ ытта қ орғ аушымен қ амтамасыз ету қ ұ қ ығ ы бұ зылса немесе айып тағ удың негізі дұ рыс тү сіндірілместен қ аулы шығ арылғ ан болса прокурор бұ л қ аулының заң дылығ ын тексере отырып, заң сыз қ аулының кү шін жояды немесе мү лдем бұ л шараны алып тастайды.

2.4 ұ сталғ ан адамдарды ұ стап беру «экстрадиция»

Басқ а мемлекеттің аумағ ында қ ылмыс жасағ ан Қ азақ стан Республикасының азаматтары, егер халық аралық шартта ө згеше белгіленбесе, ол мемлекетке ұ стап берілмеуге тиіс.

Қ азақ стан Республикасының шегінен тыс жерде қ ылмыс жасағ ан жә не Қ азақ стан Республикасының аумағ ында жү рген шетелдіктер мен азаматтығ ы жоқ адамдар Қ азақ стан Республикасының халық аралық шартына сә йкес қ ылмыстық жауапқ а тарту немесе жазасын ө теу ү шін шет мемлекетке ұ стап берілуі мү мкін.

Қ азақ стан Республикасы Қ ылмыстық кодексінің 9 – бабында қ ылмыс істеген адамды ұ стап беру мә селесі келтірілген. Осы бапқ а сә йкес шет мемлекет аумағ ында істеген Қ азақ стан Республикасының азаматтарын егер халық аралық шартта ө згеше белгіленбесе, сол мемлекетте ұ стап беруге болмайды. Қ азақ стан Республикасының шегінен тысқ ары жерде қ ылмыс істеген Қ азақ стан Республикасының аумағ ындағ ы шетел азаматтары немесе азаматтығ ы жоқ адамдар Қ азақ стан Республикасының халық аралық шартына сә йкес қ ылмыстық жауапқ а тарту ү шін шетел мемлекетіне ұ сталып берілуі мү мкін. Мұ ндай халық аралық келісімдер Қ азақ стан Республикасы мен Монғ олия арасында 1993 жылы 22 қ азанда, Қ азақ стан Республикасы мен Қ ытай Халық Республикасының арасында 1993 жылы 14 қ аң тарда бекітілген. Қ азақ стан республикасы кө птеген мемлекеттермен осындай шарт жасасқ ан.

2002жылы 7 қ азанда тә уелсіз мемлекеттерінің достастығ ының Кишинев Конвенциясы бекітіліп, онда мемлекеттер азаматтық, отбасылық жә не қ ылмыстық істер бойынша ө зара қ ұ қ ық тық кө мек беруге келісілген. Бұ л Конвенция Қ азақ стан Республикасында 2004 жылы 10 наурызда ратификацияланғ ан, осы Кишинев конвенциясының 89 – бабында қ ылмыс жасағ ан адамды ұ стап беруге болмайтын негіздер тұ жырымдалғ ан.

ТМД бойынша қ ылмыс жасағ ан адамды ұ стап беру немесе қ ылмыстық қ удалауды жү ргізу 1993 жылғ ы 22 қ аң тардағ ы Азаматық, отбасылық жә не қ ылмыстық істер бойынша қ ұ қ ық тық кө мек кө рсету жә не қ ұ қ ық тық қ атынастар туралы Минск Конвенциясымен реттеледі. Осы Конвенцияның 56 – бабына сә йкес, қ ылмыстық жауаптылық қ а тарту немесе ү кімді орындауды іске асыру ү шін Конвенцияғ а қ атысушы мемлекеттер ө зара сұ рау салулар бойынша бір – біріне ө здерінің аумағ ындағ ы қ ылмыс жасағ ан адамды ұ стап беруге міндеттеніп, келісімге келді. Ұ стап беру сұ рау салғ ан жә не сұ рау салынғ ан жақ тың заң ы бойынша жазалануғ а жататын жә не жылдан кем емес мерзімге бас бостандығ ынан айыру жазасы немесе қ ылмыстық жауаптылық қ а тартылғ ан жағ дайда неғ ұ рлым ауыр жаза кө зделген ә рекеттер жасалғ анда жү ргізіледі.

Егер қ ылмыскер сұ рау салынғ ан (сұ рату жасалынғ ан) елдің азаматы болып табылса ұ стап беруден бастартылады. Бұ л жағ дайда Конвенцияның 72 – бабына сә йкес Конвенцияғ а қ атысушы елдер сұ рау салғ ан жақ тың аумағ ында қ ылмыс жасағ ан ө з азаматтарын қ ылмыстық қ удалауды ө з заң дарына сә йкес жү зеге асырылады.

Негізінен экстрадиция (extradition – латын сө зі) – қ ылмыскер тұ рғ ан аумақ тан қ ылмыстық жауапкершілікке тарту ү шін немесе заң ды тү рде жү зеге енген қ аулыны қ абылдау ү шін басқ а мемлекетке қ ылмыскерді беру.

Ұ стап беру мемлекеттің бір – біріне қ ызуғ ушылығ ы арасындағ ы арнайы келісім негізінде жү зеге асады. Бұ ндай келісім жоқ жерде ұ стап беру тек екеуара келісім бойынша қ анағ аттандырылады. Соттың тұ ратанғ ан тә жірибесіне байланысты ұ стап беруді талап ету шартта басқ а тү рі кө рсетілмесе дипломатиялық канал арқ ылы жү зеге асырылады.

Қ ылмыскер азаматы болып табылатын мемлекет, қ ылмыс жасағ ан немесе ө з мемлекетіне нұ қ сан келтірген, ол мемлекеттен басқ а мемлекетке қ ашып кеткен мемлекет ұ стап беруді талап етуі мү мкін екенін ұ мытпағ ан жө н.

Қ азақ стан Республикасының азаматы ө з елінде қ ылмыс жасап енді қ азіргі таң да басқ а мемлекетте жү рген болса ә деттен тыс қ амауғ а алынып (экстрадиция), қ ылмыстық тергеу ү шін Қ азақ станғ а беріледі.

Ә деттен тыс (экстрадиция) қ амаудың (қ амау, ұ стап беру ү шін тұ тқ ындап жә не қ амап қ ою) шарттары мен ережелері Қ Р Қ ПК – нің 589 – бабында халық аралық шарт негізінде қ арастырылғ ан. Ә детте тыс қ амау (экстрадиция) мынадай ретте жү зеге асады.

Шетел мемлекеттің қ ұ зыреті органынан тиісті тү рде рә сімделген талапты алу кезінде жә не ұ тымды беру ү шін заң ды негіздер болғ ан ретте ол ұ сталуы мү мкін жә не оғ ан ә деттен тыс қ амау тү ріндегі бұ лтартпау шарасы қ олданылады. Халық аралық шартта, Қ азақ стан Республикасымен келісімде немесе басқ а мемлекеттермен келісім кезінде сұ раушы мемлекеттің ө тініші бойынша адам ұ стап беру туралы талап алынғ анғ а дейін де қ амалуы мү мкін.

Бұ ндайда ө тініште қ амауғ а алу туралы қ аулығ а немесе заң ды кү шіне енген ү кімге сілтеме болуы жә не ұ стап беру туралы талаптың қ осымша табыс етілетіндігі айтылуғ а тиіс.

Ұ стап беру туралы талап мә лімделгеннен кейін қ амауғ а алу туралы шараны келісім берген мемлекет бірден қ абылдайды.

Ұ стап беру туралы талап мә лімделгенге дейін қ амауғ а алу туралы ө тініш почта, телеграф, телекс немесе факс бойынша берілуі мү мкін.

Табыс етілген материалдар зерделеніп, ұ сталғ ан адамды іздеу жарияланғ ан адам деп санауғ а жеткілікті негіздер болғ анда жә не Қ Р Қ ПК – нің 590 – бабында жазылғ ан негіздер жоқ болғ ан кезде прокурор аудандық жә не оғ ан тең естірілген сотқ а экстрадияциялық қ амауғ а алу туралы ө тініш енгізеді. Аудандық жә не оғ ан тең естірілген соттың судьясы осы Қ Р Қ ПК – нің 150 – бабында кө зделген ережелер мен мерзімдерді сақ тай отырып, ө тінішті қ арайды жә не мынадай:

-экстрадициялық қ амау туралы;

-экстрадициялық қ амаудан бас тарту туралы қ аулылардың бірін шығ арады.

Судьяның прокурор қ аулысына шағ ымдану, наразылық білдіру жә не оны апелляциялық қ арау Қ Р Қ ПК – де кө зделген тә ртіппен жү зеге асырылады.

Адам егер оның басқ а мемлекеттің аумағ ында ұ стап беруге ә кеп соғ атын қ ылмыс жасағ андығ ына кү дік келтіретін заң мен кө зделген негіздер болса, осы баптың бірінші бө лігінде кө зделген ө тінішсіз – ақ ү ш тә улікке дейін мерзімге ұ сталуы мү мкін.

Прокурор адамның қ амауғ а алынғ аны туралы ұ стап беру ө тінішті, қ амау туралы ө тінішті жіюерген немесе жіберуі мү мкін шетел мемлекеттің мекемесіне ұ стап беру уақ ыты мен орны ұ сынылса отырып, дереу хабарлайды.

Егер отыз тә улік ішінде ұ стап берілмесе, қ амауда отырғ ан адам соттың қ аулысы бойынша босатылуғ а тиіс. Қ Р Қ ПК – нің 581 – бабына сә йкес тұ тқ ындалғ ан адам оны ұ стап беру туралы талап Қ азақ стан Республикасының заң дарында кө зделген тұ тқ ындалу мерзімнің ішінде келіп тү спесе, босатылуы тиіс. Қ айта қ амауғ а алуғ а Қ Р Қ ПК 581 – бабының 1 – бө лігіне сә йкес ұ стап беру туралы жаң а талапты қ арағ ан соң ғ ана жол беріледі.

Қ Р Қ ПК – нің 579 – юаюына сә йкес ұ сталғ ан адамды ә деттен тыс қ амауды сот бір айғ а дейінгі мерзімге жү зеге асырады.

Бұ л мерзімде іздеу жарияланғ ан мемлекеттің қ ұ зыреті органынан ұ стап беру туралы ө тініш тү спеген жағ дайда, бірақ қ амауғ а алу туралы ө тініш жә не ұ стап беру туралы кейіннен ө тініш жіберуге кепілдік болғ ан ретте, қ амауды жү зеге асырғ ан прокурордың ө тініші бойынша сот екі айғ а дейінгі ұ зартуы мү мкін, бұ л туралы Қ азақ стан Республикасының Бас Прокурорына немесе уә кілетті прокурорғ а хабарланады. Ерекше жағ дайлар болғ анда облыс прокурорының немесе оғ ан тең естірілген прокурордың ө тініші бойынша қ амау мерзімін сот ү ш айғ а дейін ұ зартуы мү мкін.

Қ амауда ұ стау орнының ә кімшілігі қ амалушының қ амауда ұ стау мерзімі ө ткенге дейінгі жеті тә уліктен кешіктірмей бұ л жө ніндн қ амауды жү зеге асырғ ан прокурорғ а хабарлауғ а міндеттенеді.

Қ амалғ ан адамды оны ұ стап беру ү шін босату ә деттен тыс қ амауды жү зеге асырғ ан прокурордың қ аулысы негізінде, соның ішінде Қ Р Қ ПК 589 – бабына аталғ ан мерзім ө ткенннен кейін де, бұ л мерзімде адам ұ стап берілмеген болса, жү зеге асырылып, бұ л жө нінде дереу Қ азақ стан Республикасының Бас Прокуроры немесе уә кілетті прокурорғ а хабарланады.

Шетел мемлекеті мекемесінің осы мекемеге ү шінші бір мемлекеттің ұ стап берген адамын Қ азақ стан Республикасының аумағ ы бойынша транзиттік тасымалдау жө ніндегі ө тініші оны ұ стап беру туралы талап қ аралғ ан тә ртіппен қ аралады, Транзиттік тасымалдаудың тә сілін тиісті ведомстволардың келісімі бойынша Қ азақ стан Республикасының Бас Прокуроры айқ ындайды. Ұ стап беру кезіндегі ұ сталғ ан немесе сотталғ ан адамдарды транзиттік тасымалдау шағ ындарын келісім беріп тасымалдау жө нінде ө тініш жасағ ан мемлекет ө тейді.