Стау тактикасының түсінігі және оның негіздері

Қ ылмыстық істерді тергеу заң да кө рсетілген тергеу ә рекеттерін жү ргізу арқ ылы жү зеге асырылады. Бірақ, қ ылмысты дер кезінде ашып, керекті дә лелдемелерді кідіртпей жинап алу ү шін тергеуші заң да кө рсетілген тергеу ә рекеттерін жү ргізу ережелерімен шектелмейді. Қ ай тергеу ә рекетін жү ргізгенде де ол осы арқ ылы неғ ұ рлым кө п жә не қ ұ нды дә лелдемелер жинап алу ү шін қ олайлы, ұ тымды тергеу ә рекетінің нә тижелілігін арттыруғ а бағ ытталып, заң ғ а қ айшы келмейтін ә дістер мен тә сілдерді қ олдана отырып жү зеге асыруғ а болады.

Мұ ндай ә дістерді қ олданудың негізгі мақ саты, ол қ ылмыскердің қ ылмыстың ашылуына кедергі жасау ү шін қ олданылып отырғ ан айла – ә рекеттерін ә шкерлеп, іс бойынша обьективті дә лелдемелер жинау.

Криминалистикалық тактика дегеніміз – тергеу ә рекеттерінің тиімділігін, нә тижелігін арттырып, іс бойынша керекті дә лелдемелерді дер кезінде жинауғ а, мұ нымен қ атар тергеуді ұ йымды жә не жоспарлы тү рде жү ргізуге бағ ытталғ ан, заң шең берінде қ олданылатын тиімді де, қ олайлы тә сілдер жө ніндегі ғ ылыми ережелердің жиынтығ ы.

Криминалистикалық тактиканың осы келтірілген жалпы ережелерін жә не тү сінігін тұ жырымдап, нақ тылайтын болсақ, оны қ амтитын тергеушінің тергеу ә рекеттерін жү ргізу ү стінде осы сә тте ситуациясына байланысты дұ рыс, ық шамды позиция ұ стауы, ситуацияғ а байланысты нә тижелі жә не тиімді тә сілдерді қ олдану, тергеуді ұ тымды жү ргізу ү шін ө з жұ мыстарын дұ рыс жоспарлау.

Тактикалық ә діске қ ойылатын талаптардың тағ ы бірі – тактикалық ә дістің обьективтігінің ғ ылыми тұ рғ ыдан дә лелденгендігі, оның ғ ылымның бір саласына немесе логика, психология т.б. ғ ылымдардың белгілі бір қ ағ идаларына негізделуі (тактикалық ә дістің ғ ылымилық қ ағ идасы). Осы айтылғ андығ ы тұ жырымдайтын болсақ, тактикалық ә діс дегеніміз ол – заң ғ а, этикалық талаптарғ а қ айшы келмейтін, белгілі ситуациялық жағ дайда, тергеу ә рекетінің нә тижелігін арттыру ү шін тергеушінің қ олданылатын арнайы айла – ә дістері. Тергеу ә рекетінің шең берінде қ олданылатын тактикалық ә дістердің бірнеше тү рі болады. Тергеу ә рекеттерін жү ргізу ү стінде туындағ ан ситуациялық жағ дайғ а байланысты тиімді жә не ың ғ айлы ә діс қ олданылады.

Қ ылмыстық процестік кодексінің талабы бойынша тергеуші заң да кө рсетілген тергеу ә рекеттерін жү ргізу арқ ылы ә р қ озғ алғ ан іс бойынша қ ылмыстың мә н – жайын анық тап, жасалғ ан қ ылмысты дер кезінде ашуғ а тиіс. Бірақ тергеуші ө зінің кү шімен ғ ана бұ л заң да кө рсетілген міндетті орындай алмайды. Сондық тан тергеушінің жедел – іздестіру жұ мыстарын орындайтын, анық тама жү ргізетін органдардың қ ызметкерлерін кө мекке алуғ а, оларғ а тергеу ү стінде жасалғ ан қ ылмыстың кейбір мә нжайларын анық тау жө нінде бұ л органдардың қ ызметкерлеріне арнайы нұ сқ аулар беру жайындағ ы ө кілетті заң да кө рсетіліп, бекітілген. Жедел – іздестіру жұ мыстарын жү ргізу ү стінде анық талғ ан мә ліметтерді жә не осы органның басқ а да мү мкіншіліктерін толық пайдаланғ ан жағ дайда ғ ана тергеуші тергеп отырғ ан қ ылмысты дер кезінде аша алады. Тергеуші мен жедел – іздестіру органдарының бірлесіп істеуі арқ ылы қ ылмысты тез арада ашуғ а, қ ылмыскерді дер кезінде ұ стауғ а, керекті айғ ақ тарды толық жинап алуғ а болады. Қ андай қ ылмысты тергегенде болсын бұ л екі органынның алдында тұ рғ ан тағ ы бір міндет – олқ ылмыстың алдын алу, қ ылмысқ а ә келетін себептер мен жағ дайларды анық тап, оларды жоюғ а арнайы жедел шаралар қ олдану. Осындай ортақ міндеттері бар екі органның бір тергеу комитетінде шоғ ырлануы, атап айтқ анда, бір мекеме шең берінде болуы олардың қ ылмысқ а қ арсы кү рес саласындағ ы ұ йымдық тактикалық жұ мыстарын, ә рине сө зсіз арттырады.

Сонымен тергеу жә не анық тама жү ргізуші органдардың тергеу ү стінде қ алыптасатын қ арым – қ атынасының тү сінігі – қ ылмыстық істі тергегенде бір – біріне ә кімшілік тұ рғ ыдан тә уелсіз тергеу жә не жедел – іздестіру органдарының қ ылмысты ашуғ а, оны сапалы тергеуге, қ ылмыстың алдын алуғ а бірлесіп, іскерлікпен істейтін жқ мыстары. Бірақ мақ саттары мен міндеттері бірдей, ортақ болғ анмен аталғ ан органдардың қ ызметтерінде ө зіндік ерекшеліктері бар. Бұ дан бұ рынғ ы жедел – іздестіру жұ мыстары жө нінде заң да ө те қ ысқ а, мә лімдеме есебінде ғ ана айтылғ ан болатын. Қ азір арнайы жедел – іздестіру жұ мыстары жө ніндегі заң қ абылданғ андық тан бұ л органның ө кілеттігі заң жү зінде толық бекітіліп кө рсетілген. Заң ғ а байланысты жедел – іздестіру органдарына жоғ арыда айтылғ ан жалпы міндеттермен қ атар ө зіне нақ тылы жү ктелетін міндеттері де бар. Оның ішінде негізгісі – қ ылмыстың белгілерін, іздерін тауып, оғ ан қ атысқ ан қ ылмыскерді анық тап, оларды дер кезінде ұ стау. Бұ л ө зінің алдына заң жү зінде қ ойылғ ан міндеттерді анық тама жү ргізуші органдар ө зінің ө кілеттігіне тә н ә дістермен, тә сілдермен жедел – іздестіру жұ мыстарын жү ргізу арқ ылы анық тап орындайды. Тергеуші істің кейбір мә н – жайларын анық тау жө нінде бұ л органдарғ а нұ сқ ау бере отырып оны қ андай ә дістермен, қ андай – жедел –іздестіру жұ мыстарын жү ргізу арқ ылы шешетіндігіне араласып кіріспейді.

Тергеуші мен анық тама жү ргізуші органдардың арасында екі тү рлі қ арым – қ атынас қ алыптасуы мү мкін: тұ рақ ты жә не бір жолғ ы. Тұ рақ ты қ атынас жағ дайында тергеуші мен жедел – іздестіру органдарының қ ызметкерлері бір істі басынан аяғ ына дейін бірлесіп, бір жедел топ қ ұ рылып тергейді. Қ арым – қ атынас қ ылмыс осы органдарғ а белгілі болғ ан кезең нен, тіпті іс қ озғ алмай тұ рып – ақ қ алыптасады. Мұ ндай жағ дайда жедел – іздестіру органдары іс қ озғ ауғ а негіз бола алатын фактілерді, мә ліметтерді, жинап, оны тергеушіге береді. Бұ л мә ліметтер тергеушінің қ ылмысты қ озғ ау кезең інде дұ рыс шешім қ абылдануына кө мектеседі. Қ ылмыстық іс қ озғ алғ аннан кейін жедел топ қ ұ рылып, оғ ан тергеуші жә не қ ылмыстың тү ріне байланысты бірнеше жедел – іздестіру органдарының қ ызметкерлері кіреді. Жедел топқ а кірген тергеуші жә не жедел – іздестіру органдарының қ ызметкерлері жалпы тергеу жоспарын жасап, онда кө рсетілген іс – ә рекеттерді нақ тылы кім орындайтын кө рсетеді. Кей жағ дайда тергеуші ө з алдына жоспар жасап, жедел – іздестіру органдарынның қ ызметкерлері ө зінше жоспар жасаулары мү мкін. Мұ ндай жағ дайда жедел топтың кең есінде екі жоспарда кө рсетілген іс – ә рекеттер салыстырылып, екі жоспарғ а да белгілі бір дә режеде ө згерістер енгізілуі керек. Анық тама жү ргізуші органдар жедел – іздестіру жұ мысын ө ткізгенде алынғ ан мә ліметтерді дереу тергеушіге хабарлап отыруы тиіс. Тергеу ә рекетін жү ргізу ү стінде алынғ ан дә лелдеме фактілерді тергеуші анық тама жұ ргізуші органдардың қ ызметкерлеріне хабарлап отыруы қ ажет. Бір – біріне осындай мә лімет беріп, іскерік қ арым – қ атынаста болғ анда ғ ана тергеу дұ рыс бағ ыт алып, жедел топтың жұ мысы нә тижелі аяқ талып, қ ылмыс дер кезінде ашылады. Мұ ң ы осы екі орган да ө з – ө зімен жеке жұ мыс жасайды деген мағ ынада тү сінбеу керек. Бір тергеу ә рекетін бірігіп ө ткізетін де жағ дай болады. Айталық, оқ иғ а болғ ан жерді қ арау ү стінде тергеуші оқ иғ а болғ ан жерді қ арап жатқ анда, анық тама жү ргізуші органдарының қ ызметкерлері қ ылмыскердің кім екенін анық тап, оны ұ стауғ а, осы болғ ан қ ылмысты кө рген адамдарды табуғ а жә не басқ а да қ ылмыстың мә н – жайы жө ніндегі мә ліметтерді біліп, анық тауғ а бағ ытталғ ан жедел – іздестіру жұ мыстарын жү ргізеді. Жедел топқ а кіретін жедел – іздестіру органның қ ызметкерлеріне тергеуші кейбір жең іл тергеу ә рекетін ө зі жеке ө ткізуді де жү ктеуі мү мкін. Сонымен, тергеуші мен жедел – іздестіру органдарының тергеу ү стіндегі тұ рақ ты қ арым – қ атынасы жедел топты, сондай – ақ, жалпы тергеу жоспарын қ ұ румен жә не кейбір тергеу ә рекеттерін бірігіп ө ткізумен сипатталады.

Тергеу ү стінде осындай тұ рақ ты қ атынаспен бірге, кө бінесе жең іл қ ылмыстарды тергегенде, эпизодтық, былайша айтқ анда, бір жолғ ы қ арым – қ атынас та қ алыптасуы мү мкін. Мысалы, қ ылмыстық заң ғ а сү йеніп тергеуші істің кейбір мә н – жайларын жедел – іздестіру жұ мыстарын жү ргізу арқ ылы анық тап беру жө нінде осы органғ а нұ сқ ау береді. Айталық, қ ылмысқ а сезікті адамның тұ рмыс жағ дайын, кіммен қ арым – қ атынаста екендігін, кімнің ү йіне жә не қ ай жерлерге жиі баратындығ ын, тағ ы да басқ а мә ліметтерді жинап беру жедел – іздестіру органдарының қ ызметкерлеріне тапсырылады. Осымен қ атар тергеуші кейбір кү рделі тергеу ә рекеттерін ө ткізуге кө мек беру ү шін жедел – іздестіруші органның қ ызметкерлерін шақ ырып, тергеу ә рекетін ө ткізу ү стінде оларғ а арнайы тапсырмалар береді.

Кү рделі тергеу ә рекеттерін тергеуші жедел – іздестіру органдарының қ ызметкерлерімен бірлесіп, іскерлікпен ө ткізуі бұ л тергеу ә рекетінің нә тижелігін сө зсіз арттырады.

Ұ стау дегеніміз – қ ылмысты жасауы мү мкін деген кү дікті адамды, оның кінә сі анық талып, айып жариялағ анша тұ тқ ынғ а алуғ а байланысты кідіртпей жү ргізілетін, заң да кө рсетілген тергеу ә рекеті.

Қ ылмыс ү стінде немесе кейін қ ылмысқ а тікелей қ атысты қ олғ а тү скен, кө зімен кө ргендер, оның ішінде жә бірленушілер, жаң ағ ы адамды қ ылмыскер ретінде кө рсеткен, сезік келтірген адамның денесінен не киімінен немесе оның тұ рғ ан ү йінен жасалғ ан қ ылмыстың іздері табылғ ан жағ дайда ол адам тұ тқ ынғ а алынады.

Заң бойынша егер қ ылмыс жасады деуге негіз болатындай басқ а да деректер кездескен, ол адам қ ашуғ а ә рекет еткен немесе оның тұ рақ ты мекені болмағ ан, сондай – ақ сезік келтірушінің аты – жө ні анық талмағ ан жағ дайда ғ ана ұ сталуы тиіс. Сондай – ақ егер анық тау органдары жедел – іздестіру немесе қ ылмыстық іс жү ргізу заң ына сә йкес басқ а да шараларды жү зеге жағ дайларда қ ылмыс жасады деп сезік тудырғ ан адамды ұ стау ү шін прокурордың рұ қ саты талап етілмейді. Анық тау органы тек сезіктелушінің қ андай негізде ұ сталғ аның кө рсетіп хаттама жазуғ а жә не бұ л жө нінде заң да кө рсетілген мерзім ішінде прокурорғ а хабарлауғ а міндетті.

Негізсіз ұ стау заң дылық ты ө рескел бұ зғ андық болып есептеледі. Сондық тан бұ ғ ан мейлінше сақ болу керек. Егер қ ылмыстық іс тергеу ү стінде болса, онда қ ылмыс жасағ аны туралы сезік тудырғ ан адамды ұ стау мә селесін ең алдымен тергеуші шешеді.

Ұ стаудың тактикалық ә дістері криминалистика ғ ылымында тә жірибеге негізделіп жасалады. Тактикалық жағ ынан, кү дік тудырушылар жеке – жеке жә не тобымен ұ сталуы мү мкін.

Тобымен ұ стау кө п жағ дайда қ иынғ а тү седі. Ұ стаудың мұ ндай тү рінде сезіктелуші жә не оның сыбайластары тобымен немесе жалпы қ ылмыстық іске қ атысты жоқ, дегенмен, ә р тү рлі себептермен қ ылмыс жасалғ ан жерде бірге болғ ан бірнеше сезік тудырушылар бір мезгілде кү зетке алынады. Сондық тан оларды тобымен емес жеке – жеке, яғ ни олар ә р жерде бө лек жү рген кезде ұ стау тактикалық жағ ынан тиімді. Бұ л мақ сатта алдын ала қ ажетті жедел – іздестіру шаралары жү ргізілуі мү мкін.

Ұ стауғ а ә зірлік. Ол ұ сталуғ а тиісті сезіктелушінің жеке басын, оны ұ стау кө зделген жердің жағ дайын зерттеу, ұ стаудың жоспарын жасау, жедел топты жасақ тау, жабдық тау жә не оғ ан нұ сқ ау беру.

Ұ сталуғ а тиісті сезік тудырушының жеке басын зерттегенде қ ылмыс жасағ ан кездегі оның ә рекетінің қ аншалық ты қ атыгездігі, қ ауіптілігі, оның бойында қ аруының бар – жоқ тығ ы, бұ рын ауыр қ ылмыс жасағ ан не жасамағ андығ ы, сондай – ақ бұ ғ ан дейін «полиция қ ызметкерлеріне қ арулы қ арсылық кө рсеткен жоқ па, дә л қ азір оның осындай ә рекетке баруы мү мкін бе», міне осы мә селелердің бә рі егжей – тегжейлі зерттеледі. Осығ ан, қ оса оның кү нделікті тұ рмыс – тіршілігі, ө мір салты, мінез – қ ұ лқ ы, уақ ытын қ айда, қ алай ө ткізетіні, ә детте, қ айда, қ алай жү ріп баратыны, қ ылмыстық байланысы, т.б. тексеріледі. Аталғ ан ә рекеттер ұ стау кезінде қ ылмыскердің қ алай ә рекет ететінін дә л болжап, соғ ан орай тиімді қ имыл жасау, яғ ни жедел топтың, ә рекет мә нерін дұ рыс жоспарлау, ұ сталатын жер мен ұ стау уақ ытын дұ рыс белгілеу, тиімді тактикалық ә дісті іріктеу, жедел топтың сандық қ ұ рамын дә л анық тау ү шін қ ажет.

Кү дік тудырушыны ұ стау кө зделген жеоді зерттеу арқ ылы жедел топ ұ стау кезінде тө ң іректі еркін болжап, батыл қ имылдай алады. Топ мү шелеріне нақ ты жағ дайғ а орай міндет жү ктеледі, бақ ылау нү ктесі, кө лік қ оятын жер белгіленеді, қ озғ алыстың бағ ыты анық талады. Егер қ ылмыскерді белгілі бір қ ұ рылыс ішінде ұ стау кө зделсе, оның қ ұ тылып кетпеуі ү шін осы қ ұ рылысқ а кіретін не шығ атын барлық жерлерді, бө лмелердің қ алай орналасқ анын, терезелерін, баспалдақ тарын, қ осалқ ы қ ұ рылыстарын алдын ала тексеру, қ ұ рылыс маң ындағ ы жабынды жерлерді, бұ та, ағ аштарды, тығ ылуғ а болатын басқ а да барлық орындарды анық тау керек. Егер қ ылмыскер ашық жерде ұ сталса сол маң дағ ы кө шелерді, жекелеген бұ рылыстарды, аула ішіндегі іргелі қ уыстарды, қ ала кө лігі жү ретін, бұ та арасына, жыра – сайларғ а, тоғ андарғ а апаратын жолдарды алдын ала қ арап шығ ып, есте ұ стау қ ажет. Қ ылмыскерді ұ стайтын жерді жедел топтың жетекшісі тікелей ө зі зерттейді.

Содан соң оның схемалық жоспары жасалды, ол ұ стау тактикасын белгілеу жә не жедел топ мү шелеріне нұ сқ ау берер кезде пайдаланады.

Дайындық барысында қ ажетті мә ліметтер жиналғ ан алғ ашқ ы материалдардан, қ ылмыстық істегі деректерден, жедел – іздестіру деректерінен, қ ылмысты тергеу жү йесінен, архивтерден жә не басқ аларынан алынуы мү мкін. Жиналғ ан осындай мә ліметтердің негізінде қ ылмыскерді ұ стаудың жоспары жасалады. Онда ұ стау мерзімі мен ұ сталатын жер, кімнің қ андай шараларды жү зеге асыратыны, жедел топты кімнің басқ аратындығ ы кө рсетіледі. Тобымен ұ стау қ ажет болғ анда жоспарда жедел топтың нақ ты қ ай мү шесі қ ай қ ай қ ылмыскерді ұ стайтыны дә л белгіленуі тиіс. Кей жағ дайда, ә сірессе ашық жерде қ олғ а тү сіру кө зделген кезде, жедел топтың қ ұ рамына із кесетін иттерді де кіргізген жө н. Із кесетін ит қ ылмыскердің соң ына тү скенде, оны ү й астынан, тө беден, ү й маң ындағ ы қ осалқ ы қ ұ рылыстардан, ашық жерлерден іздегенде, қ ылмыскер қ арулы қ арсылық кө рсеткенде қ ажет.

Кейбір жағ дайларда, мысалы:

-іздеу;

-соң ына тү су;

-кү зетпен айдап жү ру, тағ ы басқ а қ ажеттілікке орай жоспарда қ ылмыскерді кө збе – кө з кө ргендердің, жә бірленушілердің, қ оғ амдық ө кілдердің, лауазымды адамдардың кө мегі де пайдаланылады.Мұ ндайда кө мектесушілерге қ ылмыскердің ешқ андай зақ ым келтірмеуі ү шін полиция қ ызметкерлері барлық қ ажетті шараларды қ олдану керек.

Полиция қ ызметкерлерінің қ ылмыскерді ұ стайтын жерге қ андай кө лікпен, қ андай жолмен жү ріп баратындығ ы да жоспарланады. Жә не мұ ны жоспарлағ анда қ ылмыскердің полиция қ ызметкерлерін жол ү стінде басқ а жолаушылардан айырып, танып қ алмайтынынаайрық ша назар аударады. Кө лік, байланыс қ ұ ралдарды тиісті жерге дер кезінде жеткізіліп, кө зден тасаландырылады. Бұ ғ ан қ оса қ ылмыскерді ұ стағ аннан кейін кө лік тұ рғ ан жерге, одан соң полиция бө лмесіне жеткізетін жол белгіленеді. Ө йткені сыбайластарының жолшыбай қ ылмыскерді туысқ андарымен кездестірмеуі ү шін мұ ның маң ызы зор.

Бір мезгілде ә р жердегі бірнеше адамды қ атар ұ стау қ ажет болғ ан кезде қ ылмыскердің бір – бірімен кездестірмеуі кө зделеді. Олар тергеу орнына ә р тү рлі кө лікпен жеткізіледі жә не алғ ашқ ы тергеу жү ргізілетін камераларғ а жеке – жеке қ амалады. Жоспарда сондай – ақ жедел топтың қ андай техникалық – криминалистикалық қ ұ ралдармен жабдық талынатыны кө рсетіледі. Сонымен бірге, жедел топ мү шелерінің бір бірімен қ алай байланыс жасайтыны анық талуы тиіс. Бұ л мақ сатта жедел топтың автокө лігіндегі, мотоциклдеріндегі радиокондырғ ылар, жақ ын маң дағ ы телефондар жә не басқ алары пайдалынады.

Ұ стауғ а дайындық жедел топқ а нұ сқ ау берумен аяқ талады. Ө йткені топтың барлық мү шелері ө здеріне нақ ты қ андай міндет жү ктелгенін, яғ ни кімді, қ ашан, қ ай жерде ұ стайтынын дә л білуі керек. Ол ү шін оғ ан ұ сталатын адамның барлық белгілері, басқ а да қ ажетті деректер толық айтылады. Егер топ мү шесінің қ олында қ ылмыскердің суреті болса сонымен салыстырады, сондық тан мү мкіндігінше, топтың ә р мү шесінде ұ сталатын адамның суреті болғ аны жө н. Жедел топтың мү шелері кімге, қ ай жерде бақ ылау жасайтынын, қ ылмыскер жасырынғ ан жерге кімнің, қ алай кіретінің, қ ылмыскерді қ арусыздандыру ү шін қ андай қ имыл жасайтынын, қ ылмыскер қ арулы қ арсылық кө рсетсе не істеу керектігін, ұ сталғ аннан кейін қ ылмыскерді қ алай алып жү ру қ ажеттігін мұ қ ият еске тоқ ып алуы тиіс.

Нұ сқ ау кезінде жедел топтың ә р мү шесінің атыс қ аруын қ алай қ олданатыны тексеріледі. Топ мү шелеріне қ ылмыскермен тілдеспеуді, қ ылмыскердің ұ сталғ аны, сондай – ақ ұ стау мен тінтудің нә тижесі туралы қ ұ пияны жария етпеуі ескертіледі.

Жедел топтың мү шелеріне, сонымен бірге, егер ұ стау кезінде бұ рынғ ы белгіленгеннен басқ а жағ дайларғ а тап болса, айталық, ұ сталатын адам кө рсетілген жерде жоқ болып шық са немесе онда бір немесе бірнеше қ ылмыскер қ арсы кездессе қ андай шешім қ абылдау, қ осымша кү шті қ алай шақ ыру қ ажеттілігі тү сіндіріледі. Ө мірде мұ ндай жайттар жиі кездеседі. Сондық тан дайындық кезінде ұ стаудың бірнеше ә дістері жасалады жә не ол алдын ала пысық талып, зерделенеді.