Сталған күдіктіге жеке тінту жүргізу шаралары

Тінту іс ү шін маң ызы бар заттарды немесе қ ұ жаттарды табу жә не алу мақ матында жү ргізіледі. Тінту жү ргізуге аталғ ан заттардың немесе қ ұ жаттардың белгілі бір ү й – жайда немесе ө зге орында, не нақ ты адамда болуы мү мкін деп болжауғ а жеткілікті деректердің болуы негіз болып табылады. Тінту іздестіріліп жатқ ан адамдарды немесе мә йттерді табу ү шін де жү ргізілуі мү мкін.

Тінту тергеуші дә лелді қ аулы бойынша жү ргізеді. Тінту жү ргізу туралы, сондай – ақ мемлекеттік немесе заң мен қ орғ алатын ө зге қ ұ пияны қ амтитын қ ұ жаттарды алу туралы қ аулығ а прокурор немесе оның орынбасары санкция беруге тиіс.

Айрық ша жағ дайларда, іздестіріліп жатқ ан жә не алып қ оюғ а жататын обьект оны табуды ұ зақ қ а созудан жоғ алуы, бү лінуі немесе қ ылмыстық мақ сатта пайдалануы мү мкін болғ анда тінту прокурордың санкциясынсыз, бірақ жү ргізілген тінту туралы кейін жиырма тө рт сағ ат ішінде оғ ан хабарлау арқ ылы жү зеге асырылуы мү мкін. Аталғ ан хабарламаны алғ аннан кейін прокурор жү ргізілген тінтудің заң дылығ ын тексереді жә не оның заң ды немесе заң сыз екені туралы қ аулы шығ арады. Жү ргізілген тінтудің заң сыз екені туралы шешім қ абылданғ ан жағ дайда бұ л ә рекет іс бойынша дә лел ретінде жіберілмейді.

Тінту куә герлердің қ атысуымен, ал қ ажет болғ ан жағ дайда маманның жә не аудармашының қ атысуымен жү ргізіледі.

Тә жірибеде ұ стау кө п жағ дайларда ұ сталғ андығ ы жеке тінтумен қ атар жү ргізіледі. Яғ ни, ұ стауды жү зеге асырғ ан адам ұ сталғ ан адамда қ ару бар деп ұ йғ аруғ а негіз болғ ан не ол ө зінің қ ылмыс жасағ андығ ын айғ ақ тайтын дә лелдемелерден қ ұ тылуғ а тырысқ ан жағ дайларда немесе ө зге де қ ажетті жағ дайларда ұ сталғ ан адамғ а дереу жеке тінту жү ргізуге қ ұ қ ылы жеке адамды тінту ережелерін негізге ала отырып (Қ Р Қ ПК 254 – бабы). Кү діктіні жеке тінту ү шін арнайы қ аулы шығ арылмайды жә не ол прокурордың санкциясынсыз жү ргізіліп, жеке тінтудің нә тижелері жеке тінту хаттамасына толтырылады. Сонымен қ атар кү діктіні ұ стау кезінде жү ргізілетін жеке тінтудің ерекшелігі бұ л тергеу ә рекет куә лердің қ атысуымен жү ргізілуі мү мкін жү ргізілген ұ стау туралы анық таушы мен тергеуші ұ стау хаттамасы жасалғ ан сә ттен бастап он екі сағ аттың ішінде прокурорғ а жазбаша хабарлауғ а міндетті. Прокурор жү ргізілген ұ стау туралы жазбаша хабарламаны алғ аннан кейін ұ стаудың заң дылығ ымен негізділігін немесе оны қ амаудан босату туралы санкция беруге міндетті.

Тінту жү ргізу басталар алдында тергеуші кү діктіге оларды жү ргізу таралы қ аулыны кө рсетуге міндетті. Тінтуге кіріскенде тергеуші іс ү шін маң ызды болуы мү мкін, алынуғ а жататын заттар мен қ ұ жаттарды ерікті тү рде беруді ұ сынады. Егер олар ерікті берілсе жә не алынуғ а жататын заттар мен қ ұ жаттардың жасырылғ анына кү мандануғ а негіздер болмаса, тергеуші одан ә рі іздеу жү ргізбеуге қ ұ қ ылы. Егер жабық ү й – жайларда мен қ оймалардың иесі оларды ерікті тү рде ашудан бас тартса, тінту жү ргізген кезде олар ашылуы мү мкін. Бұ л ретте есік қ ұ лыптарын жә не басқ а заттарлы қ ажетсіз білдіруге жол берілмеуге тиіс. Тергеуші сол ү й – жайда тұ рып жатқ ан адамның немесе басқ а адамдардың жеке ө мірінің тінту кезінде анық талғ ан мә н – жайлардың жария етілмеуіне шаралар қ олдануғ а міндетті. Тергеуші тінту жү ргізіліп жатқ ан ү й – жайды немесе орында тұ рғ ан адамдарғ а жә не осы ү й – жайғ а немесе орынғ а келген адамдарғ а тінту аяқ талғ анна дейін ол жерден кетуге, сондай – ақ бір- бірімен немесе ө зге адамдармен сө йлесуге тыйым салуғ а қ ұ қ ылы. Тінту жү ргізілген кезде тергеуші іске қ атысты болуы мү мкін заттар мен қ ұ жаттарды олардың іске қ атыстылығ ына қ арамастан алынуғ а тиіс.

Алынатын заттар мен қ ұ жаттар куә герлерге жә не қ атысып отырғ ан басқ а да адамдарғ а кө рсетіледі, буып тү йіледі жә не тінту жү ргізілген жерде мө рмен бекітіледі жә не куә герлер мен бұ ғ ан қ атысып отырғ ан басқ а адамдардың қ ол қ олюымен куә ландырады.

Тінтудің тактикалық ә дістері тергеу ә рекетінің кенеттен, тосынан жү ргізілуіне негізделеді. Сондық тан тінтуге керекті деректер жиналысымен жә не дайындық жұ мыстары бітісімен, кешіктірілмей дер кезінде жү ргізілуі тиіс. Тосынан, кү тпеген жерден жү ргізілетін тінту арқ ылы ғ ана іс бойынша пайдалы жә не маң ызды деректер, дә лелдемелер тауып алуғ а болады.

Жеке басты тінтудің ө зі екі кезең ге бө лінеді. Ә уелі, жалпылай тінтіліп, бойында қ ару бар ма, жоқ па соны қ арап, содан кейін басынан тө мен қ арай киімін, денесін ұ қ ыпты тексеріп шығ у қ ажет. Қ алтасынан табылғ ан қ ұ жаттар, заттар арнайы алдын ала дайындалғ ан жерге қ ойылып, кейін хаттамағ а енгізіледі. Тінтуді, ә рине сол тінтілген адаммен денесінде бинттелген, байланғ ан жер болса оны шешіп кө ру ү шін медицина мамандары қ арастырылып, бинтті шешу соларғ а жү ктеледі.

Жалпылай шолудан кейін жеке обьектілерді қ арау кезең і басталады. Тінтудің ойдағ ыдай табысты аяқ талуы, оның белгілі бір тә ртіппен, бағ ытпен жү ргізілуіне, обьектілерді қ арау кезегін сақ тауғ а, тағ ы басқ а да тактикалық ә дістердің толық жә не дұ рыс қ олданылуына байланысты.

Ұ стауды жү зеге асырғ ан адам ұ сталғ ан адамда қ ару бар деп ұ йғ аруғ а негіз болғ ан не ол ө зінің қ ылмыс жасағ андығ ын айғ ақ тайтын дә лелдемелерден қ ұ тылуғ а тырысқ ан жағ дайларда немесе ө зге де қ ажетті жағ дайларда ұ сталғ ан адамғ а дереу жеке тінту жү ргізілуге қ ұ қ ылы.

Тергеуші тінтілетін адамның денесінен, оның киімінен жә не бойындағ ы заттардан заттар мен қ ұ жаттарды табу мақ сатында жеке адамды тінтуге қ ұ қ ылы. Жеке адамды тінтуді тінту жү ргізілетін адаммен жынысы бір адам жә не сол жыныстығ ы куә герлер мен мамандардың қ атысуымен жү ргізеді.

Жеке тінту арнайы шығ армай жә не прокурордың санкциясынсыз, мынадай жағ дайларда, егер:

-ү й жайдағ ы немесе тінту жү ргізіліп жатқ ан ө зге орындағ ы адам іс ү шін маң ызы болуы мү мкін қ ұ жаттарды немесе заттарды ө з бойында жасырып отыр деп пайымдауғ а жеткілікті негіздер болса;

-ол адам ұ сталса немесе кү зетпен қ амауғ а алынса жү ргізіледі.

Бұ л жағ дайда жеке адамды тінту куә герлер жоқ болса да жү ргізіледі.

Тінту жү ргізетін адам хаттама жасайды. Хаттамада заттар немесе қ ұ жаттар қ ай жерде жә не қ андай жағ дайда табылғ аны, олардың ерікті тү рде берілгені немесе мә жбү рлеп алынғ аны кө рсетілуге тиіс. Барлық алынғ ан заттар хаттаманы саны, мө лшері, салмағ ы, ө зіндік белгілері жә не мү мкіндігінше бағ асы дә л кө рсетіле отырып жазылуғ а тиіс. Егер тінту жү ргізген кезде алынуғ а жататын заттарды немесе қ ұ жаттарды жою немесе жасыру еріктері жасалғ ан болса, бұ л хаттамада қ олданғ ан шаралар кө рсетіле отырып жазылуғ а тиіс.

Тінту хаттамасының кө шірмесі олар жү ргізілген адамғ а не оның кә мелетке толғ ан отбасы мү шесіне, ал олар болмағ ан жағ дайда тұ рғ ын ү й пайдалану ұ йымының немесе жергілікті атқ арушы органның ө кіліне 1 олардан қ олхат алынып тапсырылады.

Кү діктіні жеке тінту жү ргізіліп, дә лелді қ аулы шық аннан кейін арнайы уақ ытша ұ стау изоляторының ішкі тә ртіп ережелеріне, «Қ ылмыс жасағ аны ү шін кү дікті деп танылғ ан тұ лғ алар мен айыпталушыларды қ амауда ұ стау туралы» заң ғ а сә йкес кү діктінің заттарын қ арау жә не жеке тінту жү ргізу қ арастырылғ ан. Жеке тінту жә не кү діктінің заттарын қ арау уақ ытша ұ стау изоляторының кіргізу алдында кезекшімен жү зеге асырылады. Аталғ ан ә рекеттер қ амауда ұ стау орындарында режимді қ амтамасыз ету мақ сатында жә не сақ тауғ а тыйым салынатын заттар мен қ ұ жаттарды алу мақ сатында жү зеге асырылады. Сонымен қ атар, тінту барысында қ ылмыстық жолмен табылғ ан заттар, қ ылмыс қ ұ ралдары жә не ө зге де іс ү шін маң ызы бар заттар мен қ ұ жаттар алынуы мү мкін.

Кү діктіні жеке тінту толық жә не жартылай болуы мү мкін. Уақ ытша ұ стау изоляторына кіргізуде толық тінту жү ргізіледі.

Тінту куә герлердің қ атысуымен жекеленген, жылы, жақ сы жарық танғ ан жерде жү ргізіледі. Тінтуді жү ргізуші жә не куә герлер бір жынысты болуы тиіс. Тінтуге медицина қ ызметкері жә не ө зге де мамандар қ атыстырылуы мү мкін.

Тінту кү діктінің денесін, киімін жә не аяқ киімін қ араудан тұ рады. Тінтілушіге алдымен жоғ арғ ы сырт киімін, аяқ киімін, ішкі киімін, (денесіндегі ө зге) шешу ұ сынылады, содан соң қ олдың жә не аяқ тың екі бө лігі, саусақ тарының арасы, терісі, қ ұ лағ ы, ауыз қ уысы, қ олтығ ы, хирургиялық дақ тары (кесілген орны) сонымен бірге протездері қ аралып, бірнеше рет тұ рып отыру ұ сынылады. Басындағ ы шаштары таралады. Пластарь жабыстырмалары, гипс жә не ө зге де таң ылғ ан жаралары медицина қ ызметкерінің рұ қ сатымен шешіледі. Кү діктінің киімі, тігістері толық жә не мұ қ ият тексеріліп қ абатты – қ атты орындары инемен шаншылып тексеріледі. Киімге тігілген заттар табылғ ан жағ дайда ол орындауғ а мата сө гіледі. Киімнің қ алталары, жең дері, шалбар, шұ лық носки сыртқ ы бетіне аударылады. Аяқ киім ішкі жә не сыртқ ы сипатынан қ аралады, ә сірессе ө кше бө лімі мұ қ ият тексеріледі.

Камерада сақ тауғ а рұ қ сат етілген заттар жә не кезекшіге тапсырылуғ а жататын заттар мұ қ ият қ аралады. Чемодан жә не сө мкелерді екі тү птіге, ал қ аптардың ішкі жасырын қ алталары қ арастырылады.

Кү діктіні жеке тінту жә не заттарын қ арау барысында алынады:

- қ ару, пышақ, алмас, білезік, табак ө німдері, сірің ке, тұ тандырғ ыш (зажигалка), портсинар, запанки, жү зік, сырғ а, сағ ат, орден, медаль жә не ө зге де металл заттар мен қ ұ ндылық тар;

-шыны ыдыс, алкогольді сусындар, ойын карталар;

-белбеу, резең ке баулар, галстук, бау, шарф, есірткі заттар дә рі – дә рмек жә не медициналық тағ айындалушы заттар, яғ ни медициналық қ ызметкермен камерада сақ тауғ а рұ қ сат етілмейтін заттар: бұ рыш, тұ з жә не белгіленген шамадан тыс азық – тү лік ө німдері, ақ ша бағ алы қ ағ аздар, камерада сақ тауғ а тиым салынғ ан қ ұ жаттар мен жазбалар.

Кү діктіден алынғ ан тыйым салынбағ ан заттар, киімдер жә не тағ амдар сақ тауғ а беріледі немесе уақ ытша ұ стау изоляторының бастығ ының қ аулысы бойынша жойылады жә не акт бойынша бекітіледі.

Анық тау жү ргізіп жатқ ан тергеушінің немесе соттың келісімімен кү діктінің жеке тінту кезінде алынғ ан ақ шалары, асыл бұ йымдары, киімдері, тағ амдары туғ ан туысқ андарына беріледі.

Тергеуші немесе анық таушы жеке басына тінту жү ргізу туралы хаттама толтырылады. Бұ л хаттамағ а тінту жү ргізу барысында қ атысқ ан мамандар, куә герлер қ ол қ ояды. Кү діктінің қ ол қ оюдан жә не де басқ а қ арсылық тары хаттамада кө рсетіледі.

Хаттама бекітілген ү лгіден ү ш данадан қ ұ ралады:

-қ ылмытық іске тігіледі;

-кү діктінің жеке ісіне;

-кү діктіден сақ тауғ а алынғ ан заттармен, киімдермен, қ ұ жаттармен бірге сақ талады.

Жеке тінту кү діктінің қ ылмысқ а қ атысты заттарын жә не қ ұ жаттарын табу мақ сатымен жү ргізіледі жә не не ү шін ұ сталғ анын тү сіндіру ү шін. Бұ л ә рекеттер басып алғ ан жерде жә не полиция бө ліміне жеткізілгеннен кейін де жасауғ а болады. Мұ ндай жағ дай, тұ лғ аны тінту, бө лек қ аулысыз жә не прокурордың санкциясыз да жү ргізіледі, тек қ ылмыс жасағ аны ү шін кү дік келтірген адамды ұ стау рұ қ сат қ ағ азымен ғ ана жү ргізіледі. Бірақ мұ ндай жағ дайлар тә жірибеде кө бінесе дұ рыс болмай жатады.

Жеке тінту жасағ ан кезде жә не уақ ытша ұ стау изоляторына апарғ ан кезде бір жынысты адамдармен жә не куә герлердің қ атысуымен болады. Тексеруге кү діктінің киімдері, аяқ киімдері, жә не денесі қ аралады. Керек жағ дайларда оның шешінуін сұ райды. Тінту техникалық қ ұ ралдармен тез жә не ө те мұ қ ият жү ргізілуі қ ажет, кү діктіні басынан аяғ ына дейін, бас киімінен, сыртқ ы киімінен қ оса аяқ киімге дейін жү ргізіледі.

Кү діктінің уақ ытша ұ сталатын жері. Қ ылмыс жасады деген кү дік бойынша уақ ытша ұ стау изоляторында ұ сталады. Қ ылмыс жасады деген кү дікпен ұ сталғ ан ә скери қ ызметшілер мен жазасын бас бостандығ ынан айыру тү рінде ө теп жү рген адамдар тиісінше абақ тыларда жә не Қ азақ стан Республикасының Ішкі істер Министрлігінің бас бостандығ ынан айыру тү ріндегі жазаны орындайтын қ ылмыстық – атқ ару жү йесінің мекемелерінде де ұ сталуы мү мкін. Қ ылмыс жасады деген кү дікпен, кү дікпен ұ сталғ андар анық тау органының бастығ ы ұ йғ арғ ан арнайы бейімделген ү й – жайларда ұ сталады. Қ ылмыс жасады деген кү дік бойынша ұ сталғ ан адамдарды қ амауда ұ стаудың тә ртібі мен шарттары заң дармен белгіленеді.

Анық таушы, тергеуші он екі сағ аттың ішінде оның отбасының кә мелетке толғ ан мү шелерінің біреуіне, ал олар болмағ ан жағ дайларда – басқ а туыстарына немесе жақ ын адамдарына кү діктінің ұ сталғ андығ ы жә не оның қ ай жерде екендігі туралы хабарлауғ а немесе мұ ндай хабарлау мү мкіндігін кү діктінің немесе айыпталушының ө зіне беруге міндетті.

Егер ұ сталғ ан адам басқ а мемлекеттің азаматы болыып табылса, онда аталғ ан мерзімде ол мемлекеттің елшілігіне, консулдағ ы немесе ө зге де ө кілдігіне хабардар етілуге тиіс.

Істің ерекше сипаты талап ететін айрық ша жағ дайлар кезінде тергеудің бастапқ ы кезең нің қ ұ пиясын сақ тауды тиісінше қ амтамасыз ету мақ сатында прокурордың, оның орынбасарының санкциясымен кө рсетілген адамдарғ а хабарлау, кү дікті кә мелетке толмағ ан болып табылғ ан жағ дайларды қ оспағ анда ұ стау кезінен бастап жетпіс екі сағ ат бойы жү ргізілмеуі мү мкін.

Қ ылмыс жасады деп кү дік тудырғ ан кү діктіні қ ылмыстық істер жү ргізу заң ында бекітілген тә ртіптер мен негіздерде тиісті ұ стау жө ніндегі рә сімделу жү ргізілгеннен кейін осы кү діктінің тиісті уақ ытша ұ стау мекемелеріне жіберу кезең і жү ргізіледі. Бұ л процесті тергеуші немесе анық тау бө лімінің қ ызметкері қ ылмыс жасады деп кү дік келтірілген тұ лғ аны ұ стау туралы шешім шығ арғ аннан кейін, ол қ амауғ а алынғ андарды ұ стау орнына орналастырады. Кү діктіні қ амауғ а алынғ ан тұ лғ аларды ұ стау орнына орналастыру тергеуші бө лмесінде (кабинетінде) немесе ө зге де Ішкі Істер Органдарының қ ызметтік бө лімдерінде немесе тікелей қ амауғ а алынғ андарды ұ стау орындарында жү зеге асырылатын іс шаралар жиынтығ ынан тұ рады.

Сә йкесінше, бірінші кезеің де заң да кө рсетілген тә ртіптер бойынша мынадай ә рекеттер:

1)ұ стау хаттамасын толтыру;

2)қ орғ аушының қ атысуын қ амтамасыз ету;

3)ұ стау туралы прокурорғ а хабарлау;

4)кү діктінің туғ ан туыстарына оның қ амауғ а алынғ ан орны жайында хабарлау жү ргізіледі.

Аталғ ан ә рекеттерді жү ргізген соң, сә йкесінше қ ылмыстық процесті жү ргізуші тергеуші, анық таушы немесе олардың тапсырмасы бойынша Ішкі Істер Органдарының кезекшісі кү діктінің уақ ытша ұ стау изоляторына жеткізілуін қ амтамасыз етуге тиіс. Ә детте, бұ л жұ мыс Ішкі Істер Органдары бойынша кезекшіге тапсырылады. Кезекші ө з қ арауындағ ы қ ұ ралдар мен кү штерді қ олдана отырып тапсырманы орындайды.

Кү діктіні қ амауда ұ стау орнына жеткізілгеннен кейін заң да кө рсетілген тә ртіптерді негізінде ә рекеттердің екінші бө лігі жү зеге асырылады, оларғ а:

-ұ сталғ ан тұ лғ аны Уақ ытша Ұ стау Изоляторына қ абылдау;

-кү діктіні суретке тү сіру, дактилоскопия ә рекеттерді жү ргізу;

-кү діктіні санитарлық тазалық тан ө ткізу;

-кү діктіден сұ рау жү ргізу;

-кү діктілерді камерағ а орналастыру. Аталғ ан қ ызмет элементтерін талдауғ а кө шпес бұ рын қ амауғ а алынғ андарды ұ стау орнына сипаттама берейік.

Ең бастысы келесі жағ дайды ескеру керек. Жоғ арыда аталғ ан бірінші ә рекеттер жиынтығ ы орындалғ ан соң, кү діктіні Уақ ытша Ұ стау Изоляторына жібермес бұ рын тергеуші немесе анық тау органының қ ызметкері заң да кө рсетілген талаптармен сә йкес кү діктіден жауап алу туралы норманың орындалу тә ртібін қ адағ алау, анық талу тиіс.

Егер кү дікті қ амауғ а алынғ ан болса, онда сұ рау алу дереу жү ргізіледі, кү діктіден қ амауғ а алынғ ан сә тінен жетпіс екі сағ аттан кешіктірілмей сұ рау алынуы тиіс. Сә йкесінше, егер кү діктіден қ амауғ а алынғ ан сә тінен жетпіс екі сағ аттан кешіктірілмей сұ рау алынуы тиіс. Сә йкесінше, егер кү діктіден дереу жауап алу туралы шешім қ абылданса, ол ә рекетті кү діктіні Уақ ытша Ұ стау Изоляторына жіберілгенге дейін жү ргізген дұ рыс. Болмаса, тергеуші ө зі Уақ ытша Ұ стау Изоляторына барып жауап алуды жү ргізуге немесе кү діктіні айдаумен тергеу бө ліміне алып келу іс шараларын жү ргізуге мә жбү р болады.

Ә р тү рлі жағ дайларда тұ лғ аны ұ стаса: мысалғ а, тергеуші таң ата магазинде тергеу жү ргізіп жатқ анда, тү нде қ ылмыскердің магазинге кіріп, конфет коробкалары мен консервалар жә не ішімдіктер ұ рлағ аны белгілі болады. Тергеуші жаң а тү скен қ ардағ ы іздің артымен жү ріп тұ рады, із оны ұ рлық шының ү йіне ә келеді. Ұ рлық шы қ ашпақ шы болып біраз қ арсылық тар кө рсетеді, бірақ куә герлердің, кө ршілердің кө мегігің арқ асында қ ылмыскер ұ сталынады. Ү йдің ішінен ұ рланғ ан заттар табылады, тұ лғ аның бұ л іске қ атысы барекеніне кү мә н болмағ ан соң, тергеуші тұ лғ аның қ ылмыс жасағ андығ ы туралы хаттама толтырылып, оны уақ ытша ұ стау изоляторына жеткізеді. Кү діктіні қ ылмыс жасады деп кү діктену негізінде де тергеуші хаттама жасауы керек. Осы хаттама тұ лғ аның қ амауда болғ андығ ын, тұ лғ аның қ ылмыс жасағ андығ ы жө нінде кү дік келтіргендігін айқ ындайтын, қ ұ жат болып саналады. Тергеуші қ аулысымен тұ лғ аны толтырып ұ сталғ аны жайында жеткізсе оралымды кезекші оғ ан ұ стау хаттамасымен, сосын уақ ытша ұ стау изоляторына баруын кө рсетеді.

Ә рине, осы уақ ыттан бастап кү дікті қ орғ аушының кө мегін қ олдануғ а қ ұ қ ығ ы бар. Бұ л қ ұ қ ық оғ ан бө лек қ ұ жатпен тү сіндіріледі. Азаматтардың қ ұ қ ық тары мен міндеттерін тү сіндіріп берілгеннен кейін жеке хаттама толтырылады. Хаттаманың бұ л ү лгісінде кү діктінің арызы кө рсетіледі, онда қ орғ аушының кө мегі керек екені, кү ні, сағ аты жә не минуты кө рсетіледі.

Кү діктінің қ алауы бойынша қ орғ аушысын шақ ыртады, заң ды ө кілмен, жә не басқ а да адамдардың келуін қ амтамасыз етеді. Кү діктінің қ алауы, сұ рауы бойынша бұ л адамдарды тергеуші шақ ыртады. Егер кү діктінің қ орғ аушысы ұ сталғ аннан бастап жиырма тө рт сағ аттың ішінде келмесе, онда тергеу жү ргізіп отырғ ан тергеуші кү діктіге басқ а қ орғ аушыны шақ ыртуғ а рұ қ сат бере алады немесе ө зі заң кең есі (консультация) арқ ылы басқ а қ орғ аушымен қ амтамасыз етеді.

Қ ылмыстық істерді жасө спірімдер, сақ аулар жә не басқ а да тұ лғ алар ө зінің физикалық жә не психикалық кү шімен ө зін ө зі қ орғ ауғ а шамасы жетпейтіндерге жә не тіл білмейтін тұ лғ аларғ а байланысты қ ылмыстық істер бойынша қ ылмыстық процестік қ ұ қ ығ ындағ ы заң дарда бекітілген негіздер бойынша оларғ а міндетті тү рде қ орғ аушысы тағ айындалуы тиіс. Бұ л жағ дайларда кү діктінің қ алауы бойынша шақ ыртылғ ан қ орғ аушы немесе заң ды ө кілі келе алмағ ан жағ дайда, онда істі жү ргізіп жатқ ан тергеуші ө зі қ орғ аушымен қ амтамасыз етеді.

Қ орғ аушы қ ылмыстық процестік заң дарында кө рсетілген тә ртіптерде ө з қ орғ ауындағ ы тұ лғ ағ а жеке дара сұ рақ тар қ ойып істің мә н – жайымен толық хабардар болуғ а қ ұ қ ылы. Сонымен қ атар осы іс бойынша толтырылғ ан хаттамағ а ө зінің бастамашылығ ы бойынша келіспейтін мә н – жағ дайларды кө рсетуге, заң сыз негіздерін айқ ындауғ а қ ұ қ ылы. Қ орғ аушы істі жү ргізіп отырғ ан тергеушіге істің мә н – жайы бойынша ө з бастамашылығ ымен сұ рақ тар қ ойып нақ тылауғ а қ ұ қ ылы. Осындай қ орғ аушының ә рекеттері хаттамағ а кө рсетіліп қ ол қ ойылады.

Жоғ арыда кө рсетілген негіздер мен тә ртіптерді жү зеге асыру барысында тағ ы бір ескеретін мә н – жағ дай осы кү діктінің қ ылмыстық іс бойынша кү мә нді екендігін немесе кү мә нді екендігін немесе кү мә нді емес екендігін дә лелдейтін мә н – жағ дайларды жан – жақ ты айқ ындап алуымыз қ ажет. Бұ ндай ә рекетті қ ылмыс істер бойынша жұ мыс жү ргізіп отырғ ан тергеуші немесе анық таушы қ ылмыстық істер жү ргізу заң ын басшылық қ а ала отырып мынадай ә рекеттерді жү ргізеді. Ол ә рекет қ ылмыстық процестік заң ында тікелей бекітілген кү дік бойынша ұ сталғ ан адамды босату мә селесін қ арастырудан басталады. Бұ л жердегі қ ылмыс жасады деген кү дік бойынша ұ сталғ ан адамды босатудың негіздері тө мендегідей. Қ ылмыс жасады деген кү дік бойынша ұ сталғ ан адам, егер:

-қ ылмыс жасады деген кү дік расталмаса;

-ұ сталғ ан адамғ а қ амауғ а алу тү ріндегі бұ лтартпау шарасын қ олдануғ а негіз болмаса;

-ұ стау заң да кө рсетілген талаптарын бұ зу арқ ылы жү ргізілсе, анық таушының, тергеушінің, прокурордың қ аулысы бойынша босатылуғ а жатады.

Ұ сталу кезінен бастап екі сағ аттың ішінде кү діктіге қ атысты тә ркіленген тә ртіппен қ амауғ а алу тү ріндегі бұ лтартпау шарасы таң далуғ а тиіс немесе ол босатуғ а жатады.

Егер ұ сталғ ан кезден бастап жетпіс екі сағ аттың ішінде ұ сталушыны ұ стау орнының бастығ ына анық таушының, тергеушінің ұ сталғ ан адамғ а бұ лтартпау шарасы ретінде қ амауғ а алуды қ олдану туралы прокурор санкцияландырылғ ан қ аулысы келіп тү спесе, ұ стау орнының бастығ ы ұ сталушыны ө зінің қ аулысымен бірден босатады жә не прокурорғ а хабарлайды.

Ұ сталғ ан адамды ұ стау орны ә кімшілігінің жоғ арыда кө рсетілген талаптарын орындамағ ан жағ дайда заң мен белгіленгендей жауапты болады.

Ұ сталғ ан адамды босату кезінде соң ғ ысына оны кім ұ сталғ андығ ы, ұ стаудың негізі, орны жә не уақ ыты, босатудың негізі мен уақ ыты кө рсетілген анық тама беріледі.

Жоғ арыда кө рсетілген барлық негіздерді, тә ртіптерді басшылық қ а ала отырып қ ылмыстық істі қ озғ ап тергеуші немесе анық таушы тергеу ә рекеттерін жү ргізуді бастайды. Сонымен қ атар, ең алдымен кү діктінің қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын заң тұ рғ ысынан қ амтамасыз ету мә селесін жү ргізеді.

Нақ ты адамғ а келетін кез келген хат – хабарда тергелетін іс ү шін маң ызы бар мә ліметтер, заттар мен қ ұ жаттар болуы мү мкін деп ойлауғ а жеткілікті негіздер болғ анда оларғ а тыйым салынуы мү мкін.

Тергеу іс – ә рекеттерін жү ргізу барысында алынғ ан мағ лұ маттар, сондай – ақ жедел іздестіру шараларының материалдары пошта – телеграф хабарламалары туралы мә ліметтердің кө здері болуы мү мкін.

Бұ л тергеу іс – ә рекетіне Р.Х. Якупов мынадай анық тама береді: «Пошта телеграф хат хабарына тыйым салу – іс ү шін маң ызы бар мә н жайлар жө нінде дә лелдер алу мақ сатында айыпталушығ а, сезіктіге жә не басқ а адамдарғ а арналғ ан хат хабарды ұ стау, қ арап тексеру жә не алу ү шін олардың хат – хабар, пошта, телеграф жә не басқ а хабарламалар алысу қ ұ пиясын сақ тау жө ніндегі конституциялық қ ұ қ ығ ын шектейтін дербес тергеу іс – ә рекеті.

Конституцияның 18-бабына сә йкес ә ркімнің хат жазысу, телефон арқ ылы сө йлесу, пошта, телеграф арқ ылы жә не басқ а жолдармен алысқ ан хабарларының қ ұ пиялылығ ы сақ талуына қ ұ қ ығ ы бар. Бұ л қ ұ қ ық ты заң да тікелей белгіленген жағ дайлар мен реььерде ғ ана шектеуге болады. Кө рсетілген тә ртіп Қ ПК 246-бабы 30 тарауында баянды етілген.

«Пошта-телеграф жө нелтілімдеріне тыйым салу, оларды қ арап тексеру жә не алу» деген атауының ө зінен бұ л тергеу іс ә рекетінің жинақ тау сипаты бар екені жіне ә дістемелік мақ саттарда мынадай 3 кезең ге бө лінеді:

-тыйым салу;

-қ арап тексеру;

-алу.

Бұ л кезең дердің ә рқ айсысы ө здерінің атауы бойынша дербес тергеу іс – ә рекетінің атауларына сә йкес келеді. Алайда олардың тең бе – тең дігі туралы сө з етуге болмайды. Егер дербес тергеу іс – ә рекеті ретіндегі тыйым салудың, қ арап тексеру мен алудың мә нін талдайтын болсақ, олардың бә рінің ө здеріне тә н мақ саттары, рә сімдік нұ сқ аулары болатыны, бірін – бірі алмастыра алмайтыны тү сінікті болады.

Б.Т. Безлепкин атап кө рсеткендей, пошта телеграф хат хабарына тыйым салудың мақ саттары мыналар болып табылады:

а)іс ү шін маң ызы бар мә ліметтерді алу;

ә)мү дделі адамдардың тергеудің барысына қ атысы бар жә не оғ ан нұ қ сан келтіруі мү мкін ақ паратты бір – біріне беруіне кедергі жасау;

б)жасырынып жү рген айыпталушының немесе кү діктінің, тұ рғ ан жері басқ а себептерге байланысты белгісіз айыпталушының тұ рғ ан жерін анық тау.

Тыйым салу ү немі қ арап тексеру жә не алуғ а ұ ласа бермейді. Мысалы, хат хабардың мү лде болмауы немесе тыйым салынғ ан хат – хабарда тергеуді қ ызық тыратын мә ліметтердің болмауы қ арастыруғ а мү мкіндік бермейді. Міне, сондық тан да осы тергеу іс ә рекетінде ү ш дербес ә рекет бар деп айту орынсыз. Шынында, дербес жү ргізілетін алу процесінде ненің қ айда жатқ аны, сондай – ақ алынатын заттар мен қ ұ жаттардың жеке белгілері уә кілетті адамғ а мә лім болуы тиіс. Ал Қ ПК 246-бабы тә ртібімен алуда алынатын заттар мен қ ұ жаттардың тізбесі тыйым салынғ ан хат – хабарлар мен басқ а да пошта телеграф жө нелтілімдерін қ арап тексеру барысында – ақ анық талады. Оның ү стіне, мысалы, қ ұ жаттарды таза кү йіндеалу жү зеге аспауы мү мкін, ө йткені олардың кө шірмесін алу жеткілікті болады. Одан ә рі, тыйым салынғ ан хат – хабарды қ арап тексеруде жасырынып жү рген кү діктінің (айыпталушының) тұ ратын жері туралы ақ парат алынуы мү мкін. Уә кілетті алам алу процесін жү ргізбей – ақ кейін кү діктіні ұ стау немесе айыпталушыны қ амауғ а алу мақ сатында тінту жү ргізу туралы шешім қ абылдауы мү мкін. Қ ПК –нің 246 – бабы тә ртібінде «адамды ұ стауғ а» болмайтыны тү сінікті.

Сонымен, Қ ПК – нің 246 – бабымен реттелетін тергеу іс –ә рекеті 3 тергеу ә рекетімен емес, мынадай 3 кезең нен тұ рады:

а) пошта телеграф жө нелтілімдеріне тыйым салу;

ә) оларды қ арап тексеру;

б) алу.

Қ ПК – нің 246 –бабының 1 – бө лігінің мағ ынасы бойынша пошта – телеграф жө нелтілімдеріне мыналар жатады: хаттар, жеделхаттар, радиограмалар, бандерольдер, сә лемдемелер жә не басқ алары. Мә тіндерінің асты сызылғ ан жә не басқ а қ осымша белгілері бар бандероль тү рінде жіберілетін пошта ашық хаттарын, газеттер мен журналдарды іске қ атысы бар шартты белгілері бар мағ лұ маттар кездесетін ө зге де бө где белгілерді басқ а жө нелтілімдерге жатқ ызуғ а болады.

Қ Р Конституциясы (18-бап) пошта – телеграф жө нелтілімдеріне тыйым салу ү шін арнайы заң дық кепілдіктер беруді кө здейді, ө йткені олар азаматталдың жеке ө міріне, ө з басының жә не отбасының қ ұ пияларына қ ол сұ ғ ылмауын қ амтамасыз етуден тұ ратын негізгі қ ұ қ ық тарын шектеумен байланысты. Сондық тан заң ешқ андай алу процесі мен ерекшелікті қ олданбастан, мұ ндай тергеу іс – ә рекетін жү ргізу ү шін тергеушінің қ аулысы ғ ана емес, сондай – ақ оны жү ргізуге жол беретін прокурордың рұ қ саты немесе соттың шешімі қ ажет деп белгілейді.

Тергеушінің қ аулысы дә лелді болуғ а тиіс, онда пошта – телеграф жө нелтілімдеріне тыйым салынатын оларды қ арап тексеру мен алудың негіздері, нақ қ андай хат хабарды, кімнің атына, қ ай мекен жайғ а немесе қ андай адамдардан келетін хат – хабарғ а тыйым салуғ а жататыны, қ аулыны орындаудың қ андай байланысмекемесіне жү ктелетіні, тыйым салу мерзімі, тергеушіні қ ызық тыратын хат хабар тү скенде кімне, қ ай мекен – жайғ а немесе қ андай телефон арқ ылы хабарлауғ а болатыны келтіріледі.

Тергеуші пошта – телеграф жө нелтілімдеріне тыйым салу туралы прокурордың рұ қ саты бар қ аулыны онда кө рсетілген хат – хабарды ұ стап, оның тү скендігі туралы ө зіне хабарлау жө ніндегі қ сыныспен қ оса тиісті байланыс мекесінің басшысына жібереді.

Тергеуші хат – хабарды ашып, қ арап тексеруді, байланыс мекемесі қ ызметкерлерінің ішінен алынғ ан айғ ақ адамдар қ атысуымен пошта мекемесінде жү ргізіледі. Қ ажет болғ ан жағ дайларда, мысалы, егер бандерольде немесе сә лемдемеде саусақ тардың таң басы, жарылғ ыш қ ұ рылғ ы жә не басқ а нә рселер бар деген жорамал туса, оларды ашу ү шін мамандарды шақ ыру қ ажет. Сонымен қ атар, егер тергеуші пошта – телеграф жө нелтілімдері баяндалғ ан тілді білмейтін болса, хат – хабарды қ арап тексеруді аудармашының қ атысуымен жү ргізуге болады.

Барлық жағ дайда да пошта – телеграф жө нелтілімдерін қ арап тексеру жә не алу хаттамамен рә сімделуі тиіс, онда қ андай хат – хабарды кімнің қ арап тексергені, кө шірмесін алғ аны жә не иесіне жібергені немесе қ андай мерзімге алынғ аны кө рсетіледі.

Хат – хабарлар оларды ашу ә рекеттерінің іздері қ алмайтындай болып ашылуы тиіс. Тергеудің мү дделері ү шін пошта – телеграф жө нелтілімдеріне тыйым салу қ арап қ арап тексеру жә не алу ісі қ ұ пия сақ талуы тиіс. Хаттама жасау кезінде тергеу іс ә рекеттеріне қ атысушыларғ а бұ л жө нінде ескертіледі жә не олардан қ арап тексеру мен алудың нә тижелерін жарияламау жө нінде қ олхат алу қ ажет. Сонымен қ атар, осындай себептерге байланысты осы қ аулының орындалуын жү зеге асыратын адамдардан хат – хабарларғ а тыйым салу туралы мә ліметтерді жарияламау жө нінде қ олхат алу орынды.

Хат – хабарларғ а тыйым салу шарасы қ ажет болмайтын кезде, бірақ кез келген жағ дайда тергеу аяқ талғ аннан кейін бұ л шара тергеушінің немесе прокурордың қ аулысымен тоқ татылады.

Хабарды жол – жө некей ұ стау – бұ л техникалық, оның ішінде компьютерлік байланыс арналары арқ ылы берілетін хабарларды жолдан ұ стау жә не компьютерлік жү йелерден тергеліп отырғ ан іске қ атысты ақ паратты алу тергеушінің прокурор санкциясы берген қ аулысы негізінде жү ргізілетін тергеу іс – ә рекеттері. Бұ ндай жағ дайларда тергеушінің қ аулысы жедел іздестіру қ ызметін жү зеге асырып отырғ ан органғ а орындауғ а жіберіледі.

«Жедел – іздестіру қ ызметі туралы» Қ Р Заң ында (14-бап) былай деп берілген: жедел іздестіру қ ызметі процесінде алынғ ан материалдар тергеу іс ә рекеттері мен дайындағ аны ү шін қ олданылуы мү мкін жә не ол материалдар алдын ала ескертуге қ атысты жедел – іздестіру шараларын ө ткізуде, қ ылмысты бұ лтартпау не жолын кесу, қ ылмысты ашу кезінде қ олданылуы мү мкін. Мынаны білу керек: анық тау қ ызметкерлері (жедел қ ызметкерлер) қ ылмысты тергеуге тергеушіге ү лкен кө мек кө рсетеді жә не нә тижесінде қ ылмысты ашуда, қ ылмыскерді ұ стау оны жауаптылық та тартуда едә уір септігін тигізеді. Жол – жө некей ұ стау нә тижесінде алынғ ан хабарлар мен компьютерлік ақ параттарды маман белгілейді де тергеушіге жеткізеді. Қ ПК – нің 126 – бабының 4 – тармағ ында сә йкес қ ылмыстық процесті жү ргізетін органдардың ғ ылыми – техникалық қ ұ ралдарды қ олдануы іс – жү ргізу хаттамаларында кө рсетілуі тиіс, ол хаттамада міндетті тү рде ғ ылыми – техникалық қ ұ ралдар туралы мә ліметтер, оларды пайдалану шарттары мен тә ртібі, бұ л қ ұ ралдар қ олданылғ ан обьектілер мен одан алынғ ан нә тижелер кө рсетілуі тиіс.

Ескерте кету керек, хабарды жол – жө некей ұ стау нә тижесінде алғ ан ақ параттар қ ылмыстық іс бойынша дә лелдеу ретінде қ олданылуы мү мкін жә не қ ылмыстық іс – жү ргізу заң дарына сә йкес тексеру жү ргізіліп болғ аннан кейін жә не оның жү ргізу формалары, яғ ни хаттама формасына сә йкес келуі сақ талғ аннан кейін оны дә лелдеме деп қ абылдауғ а болады.

Кү діктінің, айыпталушының жә не қ ылмыс туралы, ауыр жә не аса ауыр қ ылмыстар туралы істер жө нінде мә ліметтерді білуі мү мкін басқ а да адамдардың бейне жә не дыбыс жазу техникаларын немесе ө зге де арнаулы техникалық қ ұ ралдарды пайдалану арқ ылы ә ң гімелесулерін жасырын тың дау мен жазу, сондай – ақ телефондар жә не басқ а да сө йлесу қ ұ рылғ ылары арқ ылы сө йлескен сө здерін тың дау мен жазу тың дау нә тижесінде іс ү шін маң ызы бар мә ліметтерді алу мақ сатында жү ргізілетін тергеу ә рекеті.

Бұ ғ ан қ оса, кү ш қ олдану, қ орқ ытып алу жә не басқ а қ ылмыстық ә рекеттерді жә бірленушіге, куә ғ а немесе олардың отбасы мү шелеріне қ олдану қ аупі болғ ан кезде тергеушінің прокурор санкциясы берген қ аулысы бойынша олардың келісімімен бейне жә не дыбыс жазу техникаларын пайдалану арқ ылы ә ң гімелесулерінің жасырын тың даулы жә не жазылуы, сондай – ақ олардың телефондары немесе басқ а сө йлесу қ ұ рылғ ылары арқ ылы сө йлескен сө здерінің тың далуы жә не жазылуы мү мкін.

Бұ ндай шаралар тергеуші мен анық тау органында тың дау арқ ылы қ ажетті мә ліметтер алуғ а болатынына жеткілікті негіз болғ анда ғ ана жү ргізіледі. Бұ ндай шараны жү зеге асыру ү шін тергеуші уә жделген дә лелді қ аулы шығ арады, ол қ аулы прокурордың санкциясымен ғ ана жү ргізіледі жә не орындалу ү шін сә йкесті органғ а жолданады (Қ ПК – нің 246-бап).

Тергеушінің сө йлесулерді тың дау жә не алу туралы дә лелді қ аулысында мыналар белгіленеді:

1) тергеу ә рекетін жү ргізетін қ ылмыстық іс пен оның негіздемесі;

2) сө йлесулері тың дауғ а жә не жазып алуғ а алынғ ан адамдардың фамилиясы, аты, ә кесінің аты;

3) сө йлесулерді тың дау жә не жазып алуды жү зеге асыру мерзімі.

Прокурордың санкциясынсыз – ақ тергеушінің сө йлесулерді тың дау жә не алу туралы дә лелді қ аулысы бойынша кү ттірмейтін, тосын жағ дайларда тың дау жә не жазып алу ә рекеттері жү ргізіле береді. Алайда жиырма тө рт сағ аттың ішінде тергеу ә рекетін жү ргізгені туралы оғ ан хабар жеткізіп отыруы тиіс. Прокурор бұ л тергеу ә рекетін тексере отырып, оның заң ды не заң сыз екені туралы шешім қ абылдайды. Сө йлесулерді тың дау жә не жазып алу ә рекеті заң сыз жү ргізілсе, іс бойынша ол мә лімет дә лелдеме ретінде іске аспауы мү мкін.

Заң да сө йлескен сө здерді, ә ң гімелесулерді тың дау мен жазып алу алты айдан аспайтын мерзімге белгіленуі мү мкін. Олар бұ л шараларғ а қ ажеттілік жойылғ ан кезде, бірақ кез келген жағ дайда тергеу аяқ талғ ан соң кешіктірмей тергеушінің қ аулысы арқ ылы тоқ татылады.

Тергеуші ол қ аулыда белгіленген бү кіл мерзімнің ішінде кез келген уақ ытта техникалық тың дауды жү зеге асырып отырғ ан органнан тексеру жә не тың дау ү шін фонограмманы таоап етуге қ ұ қ ылы. Фонограмма тергеушіге мө рмен бекітілген тү рінде, тың даудың негізі, қ ұ ралдардың қ ажетті техникалық сипаттамалары мен жазудың сапасы кө рсетілген ілеспе хатпен бірге тапсырылады.

Фонограмманы тексеру мен тың дауды тергеуші куә герлердің жә не қ ажет болғ ан жағ дайда маманның қ атысуымен жү ргізіледі, бұ л туралы хаттама жасалады, онда сө йлесу фонограммасының іске қ атысты бар бө лігі сө збе – сө з жазылып, сө йлесіп отырғ андардың сө здерінің естілу сапасына сипаттама берілуге тиіс. Сө йлескен сө здерді, ә ң гімелесулерді тың дау мен жазуғ а қ атысушы адамдарғ а ө здеріне белгілі болғ ан мә ліметтерді жария еткені ү шін жауапкершілігі туралы ескертіледі.

Фонограмма хаттамағ а қ оса беріледі, бұ л ретте оның іске қ атысы жоқ бө лігі ү кім заң ды кү шіне енген соң немесе қ ылмыстық іс тоқ татылғ аннан кейін жойылады.

Тонау жә не қ арақ шылық шабуылдарын жасағ ан тұ лғ алар анық талса, оларды ұ стау тез арада жү зеге асырылады. Мұ ндай қ ылмыстарды жасайтын қ ылмыскерлер кө бінесе, қ аруланғ ан болып келетін полиция қ ызметкерлері ескеру керек. Қ аруланғ ан қ ылмыскерлерді ұ стауда кинологтердің қ атысуының маң ызы зор.

Ұ сталғ андарғ а тез арада жеке тінту жү ргізіледі. Тінту кезінде қ арулар мен оның макеттері жә бірленушіні қ орқ ыту ү шін немесе оны ұ рып сұ ғ у ү шін қ олданылуы мү мкін ө зге де заттар алынады. Сонымен қ атар, тінту кезінде жә бірленушіден ұ рланғ ан заттар немесе бағ алы заттар (сағ ат, ақ ша, қ ұ жаттар, ә мияндар, қ олғ аптар, шарфтар жә не т.б.) шабуыл жасалғ ан немесе жаң а қ ылмыстың дайындалып жатқ анын кө рсететін ғ имарат, ү йжайдың немесе жолдардың жобалары, жеке қ ұ жаттар алынады. Қ ылмыскерлер жеке басын анық тауды қ иындату мақ сатында немесе қ ұ жаттардан қ ұ тылу ү шін тінту алдында оларды лақ тырып тастауғ а тырысады.

Жеке тінтуден соң кү діктінің киіміне қ арау жү ргізіледі. Мұ нда жә бірленуші киімінің микроталщық тары ізделініп, тө белестің іздері тіркелінеді: киім бө лшектері мен ү зілген тү ймелер, толығ ымен немесе жартылай жұ лынғ ан қ алталар, жағ алар. Киімнен оқ иғ а болғ ан жердің топырақ бө лшектері немесе жә бірленуші киімінің микроталшық тары табылуы мү мкін.

Егер кү дікті қ ылмыс жасалғ аннан кейін ұ сталса, киімін қ араудан кейін куә ландырудан ө туі керек. Куә ландыру кезінде тырнақ тың астындағ ы микрозаттарғ а, денесінде жә не қ олдарындағ ы тырнақ тың, тістің іздеріне кө ң іл бө лу қ ажет. Қ ажетті жағ дайларда кү діктіні куә ландырудан кейін сот – медицина сараптамасына жібереді.