Семинар. Психологиялық-педагогикалық зерттеудің және дипломдық жұмыстың ғылыми аппаратын жасау әдістемесі.

Кез келген ғ ылыми - зерттеудің нә тижелі аяқ талуы проблеманы дұ рыс таң дап, оғ ан негіздеме жасай білумен тығ ыз байланысты. Кө птеген ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарында зерттеу проблемасы дұ рыс анық талмағ андық тан, зерттеулерде кө бінесе тек жаң а фактіні айтып кө рсету орын алады да, ғ ылымғ а ешқ андай жаң алық қ осылмайды. Ғ ылыми - зерттеудегі қ ойылғ ан проблеманың нә тижелі шешілуі, ғ ылымғ а жаң алық қ осып, оны жетілдіреді.

Ғ ылыми-зерттеу проблемасын таң дау жә не оны негіздеу ө те кү рделі мә селе екені белгілі. Ғ ылыми-зерттеу проблемасының табиғ аты ө те кү рделі, сондық тан зерттелетін танымдық проблема ескі білімді жаң а білімге алмастыруы тиіс, ал жаң а білім ө зінің кемелденген қ алпына ә лі жете қ оймағ андық тан, осы қ айшылық танымдық процесті дамытып, жаң а ғ ылыми нә тиженің пайда болуына ә келеді. Зерттеу проблемасы ғ ылым мен практика арасындағ ы қ айшылық ты кө рсетеді.

Ғ ылыми білімнің даму барысында қ айшылық ты тенденция пайда болады:

- біріншіден – ескі тү сінікті жаң а болжам негізінде ө згертіп, бұ рынғ ы теорияның фундаментальды, яғ ни іргелі негіздерін сақ тап қ алу керек;

- екіншіден, педагогикалық ғ ылыми-зерттеу жұ мыстары – оқ ыту мен тә рбиенің жаң а тиімді мақ саттарын жү зеге асыруды кө здеуі шарт.

Зерттеу проблемасын таң дауда басты тө рт мә селені ескеру керек:

- оқ у-тә рбие жұ мысына қ ажеттiлiгi;

- адам тә рбиелеудегi қ оғ амның перспективалық талабы;

- педагогика ғ ылымының жалпы жә не жеке салаларының дамуы;

- зерттелмеген тың мә селелердi ескеру.

Педагогика ғ ылым саласының жеке зерттеулеріндегі ғ ылыми-зерттеу жұ мыстары келешекпен сабақ тастық заң дылық тарын сақ тауы тиiс. Сонымен, проблеманы нақ ты анық тай білу - зерттеу логикасын iске асырады. Зерттелетiн проблема нә тижелi болу ү шiн педагогикада жә не оғ ан ық пал ететін басқ а ғ ылым салаларында зерттеу нысанасына алынатын мә селелер, зерттелген болуы тиiс.

Егер зерттелетін проблема дұ рыс белгіленсе, онда зерттеудің жетекшi идеясының басты бағ ыты белгiлі болады. Проблеманың шешім табуы, оның идеясының нақ ты белгіленуімен жә не зерттелуiмен анық талады. Жетекшi идея – зерттеу жұ мысының ең басты мә селесi болып саналады.

Кейде жетекшi идея тек бiр қ ырынан ғ ана зерттелiп, оғ ан қ айшы қ ұ былыстар мен процестер ескерiлмей қ алады. Осығ ан орай, жетекшi идеяны қ ойылғ ан мақ сатқ а байланысты жан - жақ ты талдау қ ажет.

Жетекшi идея мен зерттеудiң жалпы бағ ыты – зерттеудiң басты координатын, оның «ө згешелігін» сипаттайды. Ғ ылымның дамуына ық пал ететiндер - iргелi ғ ылыми-зерттеулер мен маң ызды идеялар екені белгілі. Идеяларды ғ ылымның алтын қ оры деуге болады.

Ғ ылыми-зерттеу проблемасын анық тауда ізденуші практика мен ө мiрдiң қ ажеттiлiгiн ескеріп, бұ рынғ ы зерттеушiлердiң ғ ылыми-зерттеулерiн талдап, ө зінің нақ ты зерттеу мақ сатын белгілеу керек. Зерттеу проблемасының қ ұ ндылығ ын міндетті тү рде практика анық тайды.

Қ азiргi кезең де педагогикалық проблемалардағ ы болжамның рө лiн нақ ты анық таудың маң ызы ерекше.

Педагогикалық ғ ылыми-зерттеудің нә тижесінде ақ иқ атқ а жету ү шін, болатын нә рсенi ойда тү йiндеп, оны iске асыру жолдары мен алынатын нә тижелері алдын ала болжанады. Болжау - ғ ылыми зерттеудiң тiрек кө зi саналады. Болжам қ ұ ра бiлу ө те кү рделi мә селе. Болжам жетекшi идеямен бiрге туындап, проблеманың мә нiн тү сiну барысында дамиды. Болжамның екі тү рі болады:

- біріншісі, жұ мыс болжамы, уақ ытша бар фактiнi жү йеге келтiру ү шiн қ олданылады;

- екіншісі, ғ ылыми немесе шынайы болжам - ауқ ымды материал жинақ талғ аннан кейiн, оны қ исынмен қ орытып, оғ ан кейбiр тү зетулер енгізіп, оны ғ ылыми теорияғ а айналдырыуғ а кө мектеседі.

Жұ мыс болжамы мен ғ ылыми болжам арасындағ ы ерекшелiк салыстырмалы тү рде ғ ана болады.

Практикалық болжам нақ ты сипатта болады. Жинақ талғ ан материалдардың молдығ ына қ арай, практикалық болжам зерттелген материалдардан қ орытынды жасайды. Мұ ндай болжамдар индуктивті тә сілмен пайда болады; бір фактінің ү йлесімді қ оланылуына қ арай, белгілі бір оқ ыту жү йесінде немесе кейбір педагогикалық ситуацияларда дә леденсе жә не осы тә сіл ұ тымды кө рінсе, болжам педагогикалық қ ызмет барысында дамып жетілдіріледі. Сондық тан практикалық болжамның мынадай тізбегі пайда болады:

Проблема. Сә тті шешілген тә жірибе фактілері - Жетекші идея - Болжам, шығ армашылық тә жірибеде жетіледі – Анық талғ ан болжам – Тә жірибеде тексеріп, практикалық ұ сыныстар жасау.

Абстрактілі – теориялық болжам жасау ө те кү рделі. Бұ л жағ дайда ғ ылыми пайымдау ретінде абстрактілі – теориялық болжам шынайы қ ұ былыстар мен процестердің себебін білдіреді.

Педагогикалық зерттеулердегі болжам алдын - ала анық талады. Болжамның мә ні мен рө лі туралы Ш.И.Ганелиннің пікіріне тоқ талсақ, ол былай дейді: “ Болжам – кез келген зерттеудің ө зегі болады. Онда зерттелетін мә селе анық кө рсетіліп, оның теориялық негіздері мен оның шешімін табу жолдары кө рсетіледі… Онан кейін, оны зерттеу ә дістері айқ ындалады: ол қ ажетті фактілер мен кө п жағ дайда эксперименттік материалдарды жинақ тап, тексеруді, оны талдауды қ ажет етеді. Болжам - ол зерттеу кезең індегі белгілі бір зерттеу мә селесін ғ ылыми пайымдау. Болжам мә селені шешудің жобасын кө рсетеді. Ондағ ы теориялық қ ағ идалардан, белгілі мә селені шешу тә сілі кө рінеді. Болжам зерттеу барысында зерттеудің бағ ытын анық таумен бірге, ө зі де толығ ып дамиды”.

Мысалы, “Тә рбие жү йесін моделдеудегі педагогиалық жағ дайлар” атты ғ ылыми-зерттеу тақ ырыбын қ арастырайық. Тә рбие жү йесін зерттеген ғ алымдардың ең бектері талданғ аннан кейін, осы мә селенің теория мен практикада толық тай шешім таппауының салдарынан, гуманистік тә рбие жү йелерін жү зеге асырудың тиімді шарттарын қ амтамасыз ету қ ажеттігі туындайды.

Сонымен, тә рбие жү йесін моделдеу процесі - қ ұ былыс жә не қ азіргі кезең дегі педагогикалық практиканың қ ажеттілігі ретінде қ арастырылғ анымен, оның теориялық негіздері мен тә рбие жү йесін моделдеу технологиялары арасындағ ы қ айшылық жә не оның педагогика теориясында жеткілікті зерттелмеуі, нақ тырақ айтқ анда, оны қ ұ рудың педагогикалық шарттарының бірлігін жә не ә р тү рлі білім ұ йымдарында гуманистік тә рбие жү йелерін тиімді жү зеге асыру, ғ ылыми-зерттеу тақ ырыбын анық тады.

Зерттеу нысаны. Тә рбие жү йесін моделдеу болса, онда зерттеу пә ні – тә рбие жү йесін моделдеудің педагогикалық шарттары болады.

Зерттеудің мақ саты – білім ұ йымдарындағ ы тә рбие жү йесін моделдеудің педагогикалық шарттарының жинақ талуын анық тап, негіздеп, оны эксперименттік зерттеуден ө ткізу.

Зерттеу болжамы. Егер де тә рбие жү йесін моделдеу, педагогикалық шарттарды толық тай пайдалануды талап ететін, педагогикалық жағ дайдың қ ұ рамына кіретін алғ ашқ ы дайындық процесін, тә рбие жү йесінің тұ жырымдамасы мен нормативті моделін анық таса; практикада моделді іске қ осып, дамытса; тә рбие жү йесінің бастапқ ы моделін толық тырып жетілдірсе; ә р тү рлі типтегі білім беру ұ йымдарында тә рбие жұ мысын қ ұ ру жалпы (кез келген білім беру ұ йымдарында моделді жасау, оны іске қ осу жә не жү зеге асыру) жә не арнайы білім беру мекемелерінде (оны жү зеге асыру) қ амтамасыз етілсе ғ ана, тә рбие жү йесін моделдеудің педагогикалық шарттары анық талады.

Тағ ы да бір мысал келтірейік: «Кредиттік оқ ыту жү йесі бойынша болашақ экономистердің ө здік жұ мысын ұ йымдастырудың педагогикалық шарттары» деген тақ ырып.

Зерттеудің мақ саты: кредиттік оқ ыту жү йесі бойынша болашақ экономистердің ө здік жұ мысын ұ йымдастырудың педагогикалық шарттарын теориялық тұ рғ ыдан негіздеу жә не практикалық тү рде жү зеге асыру.

Зерттеудің нысаны: жоғ ары оқ у орнындағ ы оқ у ү дерісі.

Зерттеудің пә ні: жоғ ары оқ у орнында кредиттік жү йе бойынша оқ ытуда экономика мамандық тарының студенттерінің ө здік жұ мысын ұ йымдастыру ү дерісі.

Зерттеудің болжамы: егер жоғ ары оқ у орындарында кредиттік оқ ыту жү йесіндегі студенттердің ө здік жұ мысын ұ йымдастырудың педагогикалық шарттары анық талып жә не сол шарттарғ а сә йкес ұ йымдастырылса, онда кредиттік оқ ыту жү йесі жағ дайында мамандарды кә сіби даярлаудың сапасы артады, ө йткені ө здік жұ мыс студенттердің ө з бетімен жұ мыс істеу жә не шығ армашылық белсенділігін арттырып, оқ у материалын терең игеріп бекітуге, жаң а кә сіби білім алуғ а, практикалық білік, дағ дыларды қ алыптастыруғ а жағ дай жасайды.

Зерттеудің қ ойылғ ан мақ саты мен пә ні, жасалынғ ан болжамына сә йкес зерттеудің міндеттері анық талды.

Педагогикалық болжамғ а қ ойылатын ә діснамалық талаптар:

- ұ сынылғ ан болжамның фактiге сә йкес келуi;

- оны тексеруге болатындығ ы;

- ауқ ымды қ ұ былыстарғ а қ олдануғ а болатындығ ы жә не мү мкiндiгiнше қ арапайым болуында.

Болжам екi қ ұ рамнан тұ рады: бiрiншісі - кейбiр қ ағ идаларды ұ сыну, екіншісі - оны логикалық жә не практикалық жағ ынан дә лелдеу.

Ұ сынылғ ан болжамды дә лелдеу ү шін зерттеу міндеттері анық талады.

Зерттеудiң негiзгi кезең дерi.

Ғ ылыми-зерттеу жұ мысы ө те кү рделi, ә р жағ дайда ө з қ исынымен, ә дiсiмен, ұ йымдастырылуымен ерекшеленедi.

1. Зерттеудiң нақ ты мiндеттерiн анық тау.

Ол ү шiн негiзгi ғ ылыми ә дебиеттердi оқ ып, оның зерттелу жә йiн анық тау шарт. Зерттеудiң теориялық, практикалық жақ тары жан-жақ ты ескерiлуi тиiс.

2. Бар материалдарды жинау жә не оларды есепке алу. Олар:

а) проблеманың тарихы мен теориялық жағ дайын сипаттайтын ә дебиеттерді талдау;

ә) мектеп жә не мұ ғ алiм тә жiрибесiн ескеру;

б) педагогикалық нормативті қ ұ жаттармен танысу, оны ескеру;

в) оқ ушылардың шығ армашылық жә не оқ у-тә рбие iстерiн талдап қ орыту;

д) тә жiрибелiк жұ мыс пен педагогикалық экспериментті жү знгн асыру.

Осы жұ мыстардың барлығ ы педагогикалық процестiң бiр-бiрiмен байланысын жә не оқ ушылардың даму заң дылық тарын анық тауғ а кө мектеседi.

Барлық материалдарды жинақ тап, оларды есепке алып, талдап, қ орытындылау.

1. Фактiлерден идеяларғ а қ адам жасау.

2. Фактiлер дә лелдi жә не шынайы болулары тиiс. Фактiлер теорияғ а негiз болу ү шiн ғ ылыми танымдық жағ ынан ескерiлу қ ажет.

3. Эксперименттiк тексеру жә не ұ жымдық талқ ылау жү ргізу.

4. Ғ ылыми нә тижелердi реттеп, жү йелеу, жазу. Зерттеу нә тижесi тү йiн мен қ орытындыда берiледi. Зерттеудiң тү йiнi, теорияны байытатын ең маң ызды нә рсе. Оны нақ ты, негiзделген тү рде жазу қ ажет.

5. Ғ ылыми-зерттеуді практикағ а ендiру, ол екi тү рлi болады: тiкелей нұ сқ ау арқ ылы жә не ғ ылыми эксперимент арқ ылы.