СОҢҒЫ ПАЛЕОЛИТ

Соң ғ ы палеолит б.з.б. 40-35 мың жылдан басталып, 10 мың жылмен анық талады. Бұ л Жер шарының барлық климаттық аймақ тарына адамның кең інен тарай қ оныстанғ ан жә не нә сілдер мен нә сілдік топтардың қ алыптасу уақ ыты.

Ақ ыл-ойды адамның материалдық жә не рухани мә дениетінің одан ә рі дамуы арасында тікелей байланыс бар. Бұ л қ ұ былыс қ оғ амдық қ атынастардың прогрестік дамуымен, рулық қ ауымның қ алыптасу ү рдісімен, адам ұ жымының қ оғ амдық ұ йымдасуының ө зіне тә н алғ ашқ ы нышаны ретіндегі рудың шығ уымен тікелей байланысты. Рулық ұ йым барлыұ жерлерде ана тектес жә не шеше жағ ынан топтасты, ал ә йелдер қ ауымы ү стем жағ дайда болды деп топшыланады. Сонымен, аналық ру ө зара қ андас туыстығ ы арқ ылы біріккен жә не шешелері жағ ынан шық қ ан тегі бір адамдардың экзогамиялық тобы болды.Сондай-ақ ә йелдердің қ оғ амдық ө міріндегі жоғ ары дә режеі де қ ауымдық ү й шаруашылығ ының ө згешелігінен, руды ө рбітушы ретіндегі ә йелдің отбасындағ ы рө лінен туындады. Ежелгі адамдардың идеологиялық ұ ғ ымдарында ру бастығ ы жә не ошақ иесі ретіндегі ә йелге табынушылық тың пайда болуы кездейсоқ емес.

Соң ғ ы палеолит дә уіріндегі адамның дү ниетанымы кү рделене тү сті.Аң шылар магиясына табыну кең тарады: мұ ның негізінде хайуанның бейнесін-символын бағ ындыру арқ ылы оғ ан ө ктемдік етуге болады деп сену болды. Магияның ә мбебап қ ұ ралы сол кезде пайда болғ ан алғ ашқ ы ө нер болды деп топшыланады. Оның басты тақ ырыбы-ә р тү рлі жануарлардың суретін салып, бітім-тұ рпатын, мү сінін жасап бейнелеу болды. Сү йектен ойып немесе жұ мсақ тастан қ ашап жасалғ ан ә йел мү сіндері жердің қ ұ нарлығ ын, аналық қ асиетті бейнеледі.

Адамның жаны туралы, жердегі тіршіліктің жалғ асы сияқ ты о дү ниедегі ө мір туралы ұ ғ ымдар кү рделі ә дет-ғ ұ рыптық рә сімдердің пайда болуына ә келді. Ө лген адамның денесіне қ ызыл жоса себілді, оның кеудесіне тесілген қ абыршық тардан, жыртқ ыш аң дардың тістерінен жасалғ ан білезік кигізілді, киіміне моншақ тізбесі тігілді. Ө ліктің қ асына шақ пақ тастан, мү йізден жасалғ ан заттар қ ойылды.

Соң ғ ы палеолиттік мә дениет ареалы Қ азақ стан аумағ ы ү шін ә лі де айқ ындала жоқ, солай бола тұ рса да алдын ала жасалғ ан тұ жырымдар санының аз болғ анына қ арамастан, ескерткіштерді географиялық жағ ынан кең таралғ ан деп ү міттенуге мү мкіндік береді. Біздің ше, олардың саны аз болуы палеогеографиялық жағ дайларғ а байланысты. Нақ сол кезде кү н салқ ындап, қ уаң шылық туғ ан, мұ ның ө зі адамдардың мекең деуіне қ олайсыз жағ дай туғ ызды.

Алдың дағ ы кезең нің ескерткіштерімен салыстырғ анда бұ л уақ ыт тұ рақ тарының аз табылғ анын атап ө теміз.Шығ ыс Қ азақ станда Канай, Свинчатка, Пещера, Ново-Никольское жә не Шү лбі тү рақ тары мә лім.

Пещера тұ рағ ы Бұ қ тырманың оң жағ асында ү ң гірте кіреберісте орналасқ ан. Кө мбенің шығ ыс жағ ындағ ы 30-50 см жә не батыс жағ ындағ ы 60-170 см терең дікте қ азба жұ мысы барысында палеолиттік бұ йымдар табылды, олардың арасында айналдыра ө ң деп жасалғ ан қ ырғ ыш, қ айшы сияқ ты қ алақ шаның сынығ ы, қ айшы тә різді қ ұ рал, сынық ізді пирамид тү ріндегі нуклеус, шой балғ а жә не қ ара шақ пақ тас пен жасыл кварцит жынысы ө ндірісінің қ алдық тары бар. Барлық қ ұ ралдардың бет жағ ы ө ң езденіп, ә к рең ді болып келеді, жануарлар: мү йізтү мсық, бизон, ү ң гір арыстаны жә не басқ алар сү йектерінің кө мірі, сынық тары табылды.Қ ұ ралдардың сипаты тұ рақ ты мерзімнің жоғ арғ ы палеолит деп шамалауғ а мү мкіндік береді.

Алдындағ ы кезең дерге қ арағ анда жоғ арғ ы палеолитте тас қ ұ ралдарды ө ң деу неғ ұ рлым кү рделі болды. Сү йек жә не ағ аш жақ тауларғ а сына ретінде пайдалануғ а арналғ ан жұ қ а қ алақ шалар жонылып, сонан соң бұ л қ ұ ралдар пышақ жә не қ ырғ ыш ретінде пайдаланылғ ан. Қ ыспа ретушь техникасы да кең қ олданылды, ол жү зі жұ қ а қ ұ ралдар-найзалардың, сү ң гілердің ұ штарын алуғ а мү мкіндік берді.

Ертістегі Шү лбі тұ рағ ында 5000 тас бұ йымдар арасында сынық тастар мен қ алақ шалар, қ ырғ ыштар, ө ткір ұ штар, кескіштер, тү йрегіштер, алуан тү рлі нуклеустер мен ө ндіріс қ алдық тары кездеседі. Тас бұ йымдардан басқ а жұ мыр тастардан қ аланғ ан, кү л қ абаты бар ошақ тар табылды, ал ошақ тардың айналасынд едә уір қ ашық жерде диаметрі шағ ын жә не дө ң гелек тү рдегі қ ара дақ тар жатыр. Бұ лар тұ рғ ын жайдың негізгі болғ ан ағ аш дің гектердің қ алдық тары болуы ық тимыл. Жердің қ олайлы орналасуы, биік жарқ абақ, ө зен, орман-осылардың бә рі адамдарғ а пана болғ ан, ал жаз кезінде кү йдірген кү н мен жаң бырдан бас сауғ алап, ол ө зіне уақ ытша тұ рғ ын жай салғ ан, мұ ны қ ара дақ тар мен ошақ тар дә лелдейді. Мә дени-тұ рмыстық қ алдық тармен қ оса адам қ абірі табылды, онда адам тік кү йінде сол бү йірінен жатқ ызылып, басы батысқ а қ аратылғ ан.Қ аң қ а ө те нашар сақ талғ ан, ө йткені тайызда жатыр, бірақ оның табылуының ө зі назар аударуғ а лайық. Шү лбі тұ рағ ындағ ы қ ұ ралдарды дайындауғ а пайдаланылғ ан негізгі шикізат материалы-халцедон, яшма, шақ пақ тас жә не тау хрусталі. Бұ дан кө рініп отырғ анындай, тас ғ асырының алдың ғ ы дә уірлерімен салыстырғ анда, алуан тү рлі тас тү рлері жә не жергілікті жерден шық пағ андары да пайдаланылғ пн. Алтай мен Сібір тұ рақ тарынан да осығ ан ұ қ сас жиынтық тар табылғ ан, мұ ның ө зі олардың мерзімін 30-25 мың жыл деп белгілеуге мү мкіндік береді.

Қ зақ стан аумағ ында соң ғ ы палеолиттің толық зерттелген ескерткіштері кө п емес, бірақ қ олда бар материалдар ежелгі тас ғ асыры адамдарының материалдық мә дениеті дамуының, сондай-ақ Қ азақ стан аумағ ын мекендеу ү рдісінің ү здіксіз жү ренін аң ғ аруғ а мү мкіндік туғ ызады. Жоғ арғ ы палеолит-адамның одан ә рі дамып, тас қ ұ ралдар дайындайтын жаң а техникасы пайда болғ ан жә не олар жетілдірілген кез. Бұ рынғ ысынша, ұ сақ малтатастардан жасалғ ан шапқ ыш кө не қ ұ ралдар, ауыр салмақ ты қ ырғ ыштар, ү ш бұ рышты қ алақ шалар кө п, олар дө ң гелектү рдегі нуклеустерден омырылып алынғ ан. Омыру техникасының жетілдірілуі соқ қ ы жасалатын беті жару сызығ ына тұ ра бұ рыш жасап тұ ратындай етіп алдын ала дайындалғ ан призмалы нуклеустердің пайда болуынан кө рінеді. Соның нә тижесінде омырылғ аннан кейін нуклеус кө п қ ырлы призма тү рін алғ ан.

Жоғ арғ ы палеолит адамының ө мір жағ дайларын сипаттау ү шін Оң тү стік Қ азақ стандағ ы Қ аратау жотасы ауданында, Шығ ыс Қ азақ стандағ ы Ертісте, Сарысу ө зені ө ң ірі мен Солтү стікБалқ аш ө ң ірінде табылғ ан тас бұ йымдар мейлінше толық материал береді.