Ежелгі палеолит

Ежелгі палеолит ірі-ірі ү ш кезкң ге (мә дениетке); олдувай (бұ дан бұ рынғ ы 2, 6 млн жыл-700 мың жыл), ашель (бұ дан бұ рынғ ы 700 мың -150-120 мың жыл) жә не мустье (бұ дан бұ рынғ ы 150-120 мың -35-30 мың жыл) кезең деріне бө лінеді. Ол кездің адамдары тастың қ асиеттерін жақ сы білген, ө йткені оның оң ай жарылатын шақ пақ тасты бә рінен де кө бірек қ олданғ аны, ал оғ ан ұ қ сас тас тү рлерін кей жерлерде қ олданбағ аны тегін емес. Материал таң дау кө бінесе қ ұ ралдың қ олданылатын мақ сатына байланысты болды. Қ ұ ралдардың мынадай тү рлері; шапқ ылар, қ ырғ ыштар, ү шкір тастар, шой балғ алар, піспектер, пышақ тар тескіштер, жә не т.б. бө лініп шық қ ан.

Ауыр салмақ ты, тік бұ рышты ұ сақ шақ пақ тастар ең ежелгі ең бек қ ұ ралдарына жатқ ызылады, олар Кең ірдек елді мекені жанынан, Қ аратау жотасының оң тү стік-батыс беткейіндегі Арыстанды ө зенінің ең жоғ арғ ы жайылмасынан, қ атып қ алғ ан тө менгі тө рттік кезең нің қ алың конгломераты арасынан табылғ ан. «Клектон тұ рпаттас» деп аталатын бұ л ежелгі қ ұ ралдардың одан анағ ұ рлым кейінгілерден айырмасы-олардың соғ атын қ ыры тым ү лкен, ол тіпті бү кіл сынық кө лемінің жартысынан кө бірек.Олармен бірге ү лкен шақ пақ тастар, дө ң ес нуклеустер де табылды; ә лгі сынық тар солардан сындырылып алынғ ан.Ашельдік Бө ріқ азғ ан жә не Тә ң ірқ азғ ан тұ рақ тары мейлінше назар аударуғ а лайық. Бұ л тұ рақ тардағ ы қ ұ ралдардың таралу шегі айқ ын жә не ө ң делген ө ң делген шақ пақ тас бұ йымдар белгілі бір шектен тыс жерлерде сирек кездеседі. Бө ріқ азғ ан мен Тә ң ірқ азғ аннан табылғ ан ежелгі палеолиттік саймандар тө рт топқ а; екі қ ырлы жә не бір қ ырлы шапқ ы қ ұ ралдар, шапқ ылар; ауыр тас сынақ тар; ірі ұ ра тастар-нуклеустер болып бө лінеді. Бірінші тобы кө бірек кездеседі.Шапқ ы қ ұ ралдардың Оң тү стік-Шығ ыс Азия мен Африканың шель-ашель кең іштерінен табылғ ан дө рекі тас саймандардан елеулі айырмашылығ ы жоқ, олардың барлық жағ дайда да малтатас сияқ ты тү рде болуы айқ ын аң ғ арылады, тас қ ұ ралдардың бір шеті ө ң делген, екі жағ ынан мол сындырылып жұ қ артылғ ан, ө ткірленген имек жү зі бар, ал қ арсы жағ ы ө ң делмеген. Тө менгі палеолитте адам тасты сындыру ү шін басқ а тасты пайдаланып, біріне-бірін ұ рғ ан. Мұ ндай техника «соқ қ ылау техникасы» немесе «малтатас мә дениеті» деп аталып кеткен, ө йткені оғ ан кө пшілік жағ дайда ө зендерде кездесетін кә дімгі малтатастар шикізат болғ ан. Кейіннен шой балалар пайда болып, олар жақ сырақ нә тижелерге жетуге мү мкіндік берді. Олар кө бінесе цилиндр немесе дө ң гелек тү рде болып, кө п жерінде кемірілген жә не соғ ылғ ан із қ алғ ан. Мысалы; Ғ.А. Алпысбаевтің Қ аратау жотасы ауданынан тапқ ан қ ұ ралдары жоғ арыда аталғ ан тә сілмен ө ң делген. Қ ұ ралдар дайындау ү шін негізгі шикізат малтатастар болғ ан. Қ ұ ралдарды ө ідеу кезінде тасты екі жақ шетінен ортасына қ арай шеттері мол сындырылып, жұ қ артылғ анда кесетін имек жү з шығ арылғ ан. Қ ұ рал кейіннен алғ ашқ ы рет пайдалынғ ан. Қ аратау жотасының тас қ ұ ралдарын зерттеудің нә тижелері негізгі қ ағ аздарына қ айшы келеді. Ол тө менгі палеолит дә уірінде шектеулі екі аймақ болғ аны туралы болжам ұ сынғ ан еді. Олардың біріне мекендеушілеріне қ олдан жасалғ ан шапқ ыларды пайдалану ғ ана тә н болғ ан. Ү ндістан, Оң тү стік жә не Батыс Еуропа, Алдың ғ ы Азия мен Африка жатқ ызылды. Екінші аймақ Солтү стік Батыс Тү ркістан, Жоғ арғ ы Бирма, Қ ытай, Ява болып табылады, олардың қ ұ ралдарды жасау техникасында екі жә не бір жағ ы ө ткір шапқ ы қ ұ ралдар тә н. Оң тү стік Қ азақ станда табылғ ан тас қ ұ ралдар негізінде мынандай қ орытынды жасауғ а болады «Екі немесе бір шеті шабатын қ ұ ралдар мен қ ол шапқ ыларының бір жерден табылуы азиялық тө менгі палеолиттік мү лде ерекше мә дениеттің болуы туралы жә не тө менгі палеолит дә уірінде азияның даму жолының ерекше екендігі туралы пайымдаулармен келісуімізге мү міндік бермейді.»

Ашель уақ ытының ескерткіштері Орталық Қ азақ станнан да табылады. Мұ нда қ ұ ралдар қ ара мен сұ рғ ылт-жасыл тү сті шақ пақ тас жыныстарынан дайындалғ ан. Осындай тұ рақ тарынң бірі-Сарыарқ аның солтү стік шығ ыс шетінде орналасқ ан Қ ұ дай кө л. Қ ұ ралдар арасына бифастарды, яғ ни тастан екі жақ беті ө ң деліп жасалғ ан қ ұ ралдарды, жанурлардың терісін ө ң деуге жә не ағ ашты ұ қ сатуғ а арналғ ан қ ырғ ыштарды, сондай-ақ кө птеген нуклеустерді-жоң қ алар мен жалпақ тіліктер сындырылып алатын қ ұ рал ретінде пайдалынғ ан ауыр тастарды атап ө туге болады. Оң тү стік Қ азақ стандағ ы басқ а да ашельдік ескерткіштер арасынан Жезқ азғ ан қ аласынан 150 шақ ырым қ ашық тық та орналасқ ан Жаман Айбат жә не Қ арағ анды облысының Жезді ауданынан табылғ ан. Тас бұ йымддар жиынтығ ы арасында шапқ ы қ ұ ралдар ерекше кө зге тү седі. 60-70-жылдары Балқ аш ө ң ірі мен Маң ғ ыстау даласында интенсивті жү ргізілген зерттеулер арххеолог А.Г. Медоевтің Қ азақ станнан алғ ашқ ы заман тарихы проблемаларына жә не тас ғ асыр индустриясының ө зіндік дамуына дә стү рлі емес кө зқ арастарының қ алыптасуын анық тады.Зерттелген ескерткіштерді кө збен шолып байқ ау оның ертеде ө ткен кездің археологиялық қ ырларын бірегей тү сінуге жетууіне мү мкіндік берді. Жалпы алғ анда, оның кө зқ арастары сол кезге қ арай дү ниежү зілікен археологиялық ғ ылымда жинақ талғ ан деректемелерм жақ сы ұ штасты.

Осы уақ ытқ а қ арай жинақ талғ ан материалдар қ айтадан ой елегінен ө ткізуліде жә не Қ азақ стан сияқ ты қ уаң аймақ тағ ы палеолит ескерткіштерінің ө зіндік ерекшеліктерін анық тау ө те маң ызды болып отыр. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда алғ ашқ ы адамдардын «ашық ү лгідегі» Семізбұ ғ ы.Бө ріқ азғ ан, Шақ пақ ата, Ө нежеқ тұ рақ тары мен басқ алары зор рө л атқ арды. Мә селе мынада: шө гінділердің сары топырақ ты немесе жайылма қ атпарларында кө міліп қ алғ ан археологиялық қ алдық тар алғ ашқ ы адамдардың ө мірі туралы, олардың тас саймандары туралы бірегей, егжейтегжейлі ақ парат береді. Бірақ мұ ндай ескерткіштер біршама қ ысқ а уақ ыт аралығ ын ғ ана қ амтиды. «Ашық ү лгідегі» ескерткіштер керісінше, едә уір ұ зақ уақ ыт аралығ ын қ амтиды, сондық тан оларды зерттей келіп, тас бұ йымдарды ө ң деу дә стү рлерінің эволюциясын қ адағ алауғ а болады.

Қ азақ станның палеолиттік мә дениеті аймағ ында Солтү стік Балқ аш ө ң ірі ө зекті орындардың бірін алады. Бұ л ауданда тү рлі уақ ыттардағ ы тұ рақ тар ө німі алынғ ан шұ ң қ ырлар тізбектерінің ү стіне, ө зен жә не кө л қ абақ тарына, шикізат шығ атын шоқ ылардың ұ шар басы мен беткейлеріне орналасқ ан. Ұ сақ шоқ ылы Семізбұ ғ ы алқ абы Жезқ азғ ан облысындағ ы Саяқ поселкесінің шығ ыс жағ ында 60 шақ ырым жерде жатыр.

Солтү стік Балқ аш ө ң ірінің тек бір ғ ана-аумағ ы 2500х300 м ұ сақ шоқ ырлы Семізбұ ғ ы мекенінен барлығ ы 1611 тас қ ұ ралдар табылды. Оларды дайындағ ан негізгі шикізат қ ара тұ сті шақ пақ тас девон алевролиттері болғ ан. Тас бұ йымдары арасында нуклеустер, клектон сынық тары, тісті қ ұ ралдар, қ ырғ ыштар, бифастар, пышақ тар, жаң қ алар мен пластиналар бар. Жалпы алғ анда, Семізбұ ғ ы индустрия кешендерінің эволюциясын бағ алай келіп, жетекші технологиясы леваллуғ а дә стү рі болып табылатын мойындау керек.

Бү гінгі таң да Шығ ыс Қ азақ стан жеріндегі ең ежелгі ескерткіш Қ озыбай тұ рағ ы саналады. Бұ л тұ рақ Кү ршім ауданындағ ы Қ аратоғ ай ауылына жақ ын жерге, Қ алғ ұ тты ө зенінің жағ асына орналасқ ан. Алғ ашқ ы адамның қ олымен дайындалғ ан тас бұ йымдар, соның ішінде шапқ ы қ ұ рал, екі жағ ы ө ң делген қ ұ ралдар мен қ ара тү сті шақ пақ тас жыныстарынан жасалғ ан ү шкір сынық тар биік қ абаттардың беткейінен табылғ ан.

Кейінгі кезең -мустьелік кезең де тас ө ң деудің жаң а техникасы ойлап табылды, бірақ ұ сақ малтатас та қ олданыла берді. Оң тү стік жә не Орталық Қ азақ стан жерінде мұ ндай ескерткіштер кө п кездеседі. Олардың бірі 1958 жылы Х.А. Алпысбаев тауып, кейіннен Ш.Ш. Уә лихановтың есімімен аталғ ан кө п қ абатты тұ рақ болып табылады.

Қ азіргі кезге қ арай тұ рақ тан 6 мә дениет қ абаты анық талып, олардың тас бұ йымдар, от жағ ылғ ан орын мен ошақ тар, жылқ ы, бизон, киік, асыл тұ қ ымды бұ ғ ы сияқ ты жануарлардың сү йектері табылды, Оның қ абаттары Арыстанды ө зенінің оң жағ асынан қ азіргі бетінен ә р тү рлі терең дікте кө лбей орналасқ ан. Ә зірше бұ л-Қ азақ стан жеріндегі тас бұ йымдар мен басқ а да мә дени-тұ рмыстық қ алдық тар бастапқ ы кү йінде, яғ ни оны мустьелік уақ ытта адам қ алай қ алдырса, сол кү йінде жатқ ан бірден-бір тұ рақ. Қ азудың қ иындығ ы мә дени қ абаттардың 2, 30 метрден 7, 20 метрге дейінгі терең дікте жатқ андығ ында болып табылады. Х.А. Алпысбаевтың мә ліметтеріне қ оса, алғ ашқ ы аң шылрдың ө мірі туралы жаң а мағ лұ маттар алу, ең бек қ ұ ралдарын дайындайтын шеберхананы ашу жә не соның негізінде тұ рақ ты адамдардың ұ зақ уақ ыт бойы, іс жү зінде мустьеден бастап, жоғ арғ ы палеолит дә уіріне дейін ү здіксіз мекендегендігі туралы тұ жырым жасау мү мкін болды.

Мұ нда қ ұ ралдар дайындау ү шін негізгі шикізат материалы ашық ренді халшедон болғ ан.Қ ұ ралдар арасында пышақ тә різді қ алақ тар, қ ырғ ыштар басым. Остеологиялық материал жануарлардың, соның ішінде жылқ ының, бизонның, бұ ғ ы мен киіктің сү йектерінің ұ сақ сынық тарынан тұ рады. Аталғ ан аң сү йегінің қ алдық тары ландшафтың далалық сипатын, климаттың қ ұ рғ ақ болғ анын дә лелдейді. Бұ л жағ дайды споралы-тозаң дық талдау деректері де кө рсетеді.

Шымкент облысындағ ы Кө шқ орғ анды қ азғ анда қ ызық ты мә ліметтер алынды. Мұ нда артезиан қ айнар кө зінің биіктігі 1 метрге дейін жететін травертин орамы кө мкерген ежелгі грифоны (ауызы) орналасқ ан. Орамның диаметрі 25 м. Грифонда палеозоологтар ә р жылдарда қ азба жұ мыстарын жү ргізіп, сү тқ оректілердің тө менгі тө рттік фаунасының бай жиынтығ ын жинағ ан, ол «Кө шқ орғ ан кешені» деген атаумен бө ліп кө рсетілген.

Археологиялық қ азба жұ мыстары кө птеген тас сайман тапты, олар ө те ерекше жә не оғ ан ұ қ састарын табу қ иын. Негізіне ақ кварц пен сарғ ылт-сұ р қ ұ мдақ басым шикізат пайдаланғ ан.

Қ ұ ралдардың жетекші ү лгісі кө бінесе жай дө несті жә не тура бү йірлі қ ырғ ыштар болып табылады, сү йір ұ шты сынық тар мен пышақ тар да кездеседі. Алуан тү рлі жануарлар-мү йізтұ мсық, бизон, жылқ ы сү йектері мен тас бұ йымдардың мол болуы палеолит адамының суғ а келген кезінде бұ лақ жанындағ ы батпақ қ а батқ ан жануарлардыаулауының нә тижесі екенін дә лелдейді.

Ескерткіштердің бұ ғ ан ұ қ сас индустриясын Кө лбұ лақ материалдарынан жә не Тә жікістандағ ы «сары топырақ ты» палеолиттен табуғ а болады. Сонымен бірге Кө шқ орғ ан кешенінің бірқ атар белгілері жө нінен Орталық Еуропадағ ы кешендермен: Вертселеш (Венгрия) жә не Бильцинисглебен (Германия) тұ рақ тарымен жақ ындығ ы аң ғ арылды. Бұ л орайда Вергешселештегі тұ рақ тың ө мір сү рген уақ ыты 350-600 мың жылмен белгіленеді. Кө шқ орғ анғ а ұ қ сайтын тұ рақ тарды алыс шығ ыстан да ұ шыратамыз. Мә селен, Қ ытайдың Чжоу-коу-дянь ү нгір тұ рақ тарының кешені. Мұ ның бә рін қ осып алғ анда, Кө шқ орғ анды, сірә, плейстоценнің бас кезіндегі батыс жә не шығ ыс ескерткіштері аралығ ындағ ы байланыстырушы буын болар деп ойлауғ а мә жбү р етеді.

1984 жылы Жезқ азғ ан облысының Ағ адыр ауданында мустьелік заманның жаң а ескерткіштері табылды. Бұ лар-Ө гізтау-1 жә не-2, Ү лкен Ақ мая сияқ ты тұ рақ тар. Мұ нда тас бұ йымдар бұ лақ жанындағ ы аласа тө бенің баурайында жатыр. Шикізат материалдарының жақ ын жә не бұ лақ тың болуы адамдардың мекендеуіне себепті болғ ан.Бір жағ ы жә не екі жағ ы қ ырланғ ан балталар, қ ырғ ыштар, ойық қ алақ тар мен нуклеустер жергілікті шикізат-сұ рғ ылт кварциттен дайындалғ ан. Кө птеген қ ұ ралдар кейінгі кезендердің ө зінде-ақ қ айталап пайдаланылғ ан, мұ ны тас бұ йымдардағ ы «жаң а» сынық тардың болуы кө рсетеді.

Дө ң гелек нуклеустермен қ атар протопризмалы нуклеустердің, сондай-ақ жиектері симметриялы пластиналардың жә не ү ш бұ рыш тү ріндегі сынық тастардың болуы тас ө ң деу техникасындағ ы ілгері басқ андық ты дә лелдейді.Тас сайманғ а типологиялық талдау жасау тұ рақ тардың ө мір сү рген мерзімін алдың ғ ы мустье, бә лкім, ашель заманына да жатқ ызуғ а мү мкіндік береді.

Орталық Қ азақ станның кө птеген палеолиттік тұ рақ тарында тас сайман топырақ бетінде, бастапқ ы орныныда жатады. Жер бетінен табылғ ан материалдар деректемелерімен берілсе де, суреттелген олжалар бұ л аумақ ты алғ ашқ ы адамның мекендегені туралы сұ рақ қ а белгілі бір дә режеде жауап қ айтаруғ а мү мкіндік береді.

Батыс Қ азақ станның Сарыташ шығ анағ ы мағ ында орналасқ ан палеолиттік ескерткіштері (Шақ пақ ата, Ө нежек) ерекше ынта туғ ызады.Қ ұ рал Қ ұ мақ апа аң ғ арынан да табылды.Қ ұ ралдар дайындау ү шін негізгі шикізат материалы ретінде тең іздің қ ұ рғ ап қ алғ ан қ абаттарынан мол кездесетін шақ пақ тас конкрециялары пайдаланылғ ан. Тас индустрияларының жинтығ ын мұ қ ият зерттеу негізінде А.Г. Медоев мынадай мә дениеттерді бө ліп кө рсетеді: протолеваллуа-ашеллеваллуғ а-ашель-1-2, Шақ пақ ата-1 (соң ғ ы палеолит), Шақ пақ ата-2 (эпипалеолит) жә не микролиттрдің неолиттік индустриясы.

Протолеваллуғ а-ашель мә дениеті жиынтығ ының кө пшілігі арасында протолеваллуалық ү лгідегі нуклеустер, тік бұ рыш тү ріндегікө лемі ү лкен сынық тастар, нуклеустерден жасалғ ан ірі ә рі салмақ ты ү шкір тастар, ал қ ұ ралдардан-бифастар басым. Аталғ андарынан басқ а сынық тастардан істелген «тас балталар» бө лініп кө рсетілген, кейбір бұ йымдардың олдувэй мә дениеті қ ұ ралдарымен қ айран қ аларлық тай ұ қ састығ ы бар.

Келесі мә дениет-ортаң ғ ы ашельге сә йкес келетін леваллуа-ашельге-1 мә дениетінде тас балталар мен кливерлер аз кездеседі. Тас бұ йымдар тең із жарқ абақ тарының жағ алауындағ ы ежелгі белдіктерінде, сондай-ақ Тү пқ орғ ан ү стіртінің беткейлерінде жатыр. Осының алдындағ ы индустриямен салыстырғ анда енді қ ұ ралдар мен бұ йымдардың кө лемі кішірейгені байқ алады. Ежелгі ү лгідегі бифастар жоғ алып, жаң а тү рлер пайда болады.

Ақ ырында, леваллуа-ашель-2 мә дениетіне найзалардың ө ң делген тас ұ штары мен екі жағ ы қ ырланғ ан пышақ тар тә н болып келеді. Барлыұ тұ рақ тар Каспий тең ізінің жағ алауындағ ы жарқ абақ аландарына орналасқ ан. Қ ұ рал табылғ ан жеті жерді қ амтитын Ө нежек тобынын тұ рақ тарын сипаттауғ а тоқ талып ө тейік. Тұ рақ тар бір-біріне жақ ын орналасқ ан, бірақ тас қ ұ ралдарда бірқ атар айырмашылық та байқ алады. Олардың (тұ рақ тардың)ә рқ айсысында дерлік қ ұ ралдардың алғ ашқ ы жә не соң ғ ы тү рлері ұ шырасады, сондық тан оларды хронологиялық жағ ынан айыру қ иын.Тас бұ йымдар арасынан нуклеустер, қ ырғ ыштар, бифастар, найзалардың ұ штары жә не кө п мө лшерде сынық тастар бө лек кө рінеді.Соң ғ ыларының ішінде ауқ ымды леваллуа ү шкір тастары да бар.Нуклеустер арасында ұ зындығ ы 30 сантиметрге дейін жететін леваллуа пластиналарын алуғ а арналғ ан ауыр тас сынық тары да ұ шырасады.Ө нежек индустриясына жалпақ алаң ды нуклеустердің, алуан тү рлі (ү ш бұ рышты, тө рт бұ рышты) симметриялы пластиналардың жә не аз мө лшерде болса да, жақ сы ө ң делген қ ұ ралдардың болуы тә н.

Қ азақ станның ежелгі тұ рғ ындары эволюциялық дамуы жө нінен Homo Sapiens сатысына сә йкес келетін замандастары болғ ан. Қ аратау мен Маң ғ ыстаудың алғ ашқ ы мекендеушілері сол кезде-ақ от жағ ып, оны сақ тап білген, ірі жә не ұ сақ жануарларды аулаумен, жиын-терінмен шұ ғ ылданғ ан.