Энеолит

Археологиялық кезең дерге бө лу ө лшемдеріне сә йкес, адамдар ө міріне мыс қ ұ ралдар енген дә уірді энеолит деп тү сінк керек.Ә детте, бұ л жалпы алғ анда шақ пақ тас индустриясының қ ұ лдырап, тас қ ұ ралдар жиынтығ ының кемуіне ә келіп соғ ады.Мыс қ осылғ ан шақ пақ тас бұ йымдарымен ұ шпасқ ан бұ л ү лгілер жиынтығ ы энеолиттік ү лгідегі археологиялық кешендерді сипаттайды.Энеолиттік кешендер оң тү стік ө ң ірлерде неғ ұ рлым айқ ын кө рінеді, оларда мыс қ ұ ралдардың енгізілуі егінщілер мен малшыларғ а ө ндірісті дамытула елеулі табыстарғ а қ ол жеткізуге мумкіндік берді.

Энеолиттік дә уір мал шарушылығ ы басым дамығ ан далалык ө ң ірде де маң ызды рө л атқ арады.Қ азақ стан даласындағ ы энеолит мү лде басқ аша жә не оны игеру ү шін адам ең оң ай жолмен жү ре отырып, бейімделудің басқ а жолын таң дап алды.Энеолит дә уірінде климат ылғ ал болды.Сол арқ ылы ірі сү т қ оректілер санының белсенді тү рде табиғ и ө суіне, кө беюіне мінсіз жағ дай жасады.Бұ л тү рдің экологиялық, тепе тең дікті бұ збай кү рт кө беюі, аң аулайтын алқ ан кө лемінің бө лінісіне шақ қ анда оның мө лшерінің ұ лғ аюы басқ а ү рдістерді ө мірге келтірді.Аң шылық ұ жымдардың ө здері кө шіп жү ретін аумақ ты қ ысқ арту, ал кейде оны толық тоқ тату есебінен ө з алқ аптарының кө лемін кеміткені былай тұ рсын, сонымен бірге бір жерде ұ зақ уақ ыт бойы шоғ ырлана да білді.Тарылғ ан аң аулау алқ аптарындағ ы тұ тыылатын биомассаның орнын толық тыру ө з тө лінің табиғ и ө су есебінен ғ ана емес, сонымен қ атар аң шылардан босағ ан аумақ тардың табындардың ағ ылыпкелу есебінен де жү зеге асып отырды.

Ботай мә дениеті. Кө кшетау облысындағ ы Ботай бекеті жанындағ ы қ оныстың атымен аталғ ан.Ботай мә дениеті Солтү стік Қ азақ станның далалық энеолитін сипаттайды жә не мерзімі б.з.б 3-2 мың жылдық тармен белгіленеді.

Ботай мә дениетінің қ алыптасуына неолиттік Атбасар жә не Маханжар мә дениетін қ ұ рғ ан тайпалар қ атысты.Оның қ алыптасу барысында Шығ ыс Каспий маң ы ө ң ірі мен Оң тү стік Оралдың сырттай ық пал жасағ ан жө нінде мә ліметтер бар.Ботай мә дениетін В.В.Зайберт ашты.В.Н.Логвин, С.Қ алиева оның батыстық нұ сқ асын, терсек мә дениетін бө ліп кө рсетті.Терсек мә дениетінде басқ а мә дениттің ық палы айқ ын аң ғ арылады ждә не оның кейбір ескерткіштері б.з.б 4 мың жылдық пен белгіленетін алдың ғ ы энеолиттік дә уіріне жатуы ық тимал.Бірқ атар қ оныстар: қ останай жә не Торғ ай облыстарында-Бестамақ, Тұ здыкө л-1, Ливановка, Қ ұ мкешу, Қ ожай, Дү збай -3, Кө кшетау облысында Ботай, Красный Яр, Васильков -4 қ оныстары ашылды; барлығ ы жиырмадан астам қ оныс белгілі.

Қ оныстар ә детте шағ ын дала ө зендері: Торғ айдың, Терісақ қ аның, жоғ арғ ы Тобылдың, Обағ анның, Шағ алалының, Иманбұ рлық тың биік жағ аларындағ ы алаптарды алып жатыр.Олардың кө лемі кейбіреуінде 15 гектарғ а жетеді.

Тұ рғ ын жайлар былайша салынғ ан.Терең дігі 1метрге дейін жә не кө лемі 20шаршы метрден 70 шаршы метрге дейін жететін 4-3 бұ рыш тү рінде шұ ң қ ыр қ азылғ ан.Қ азу кезінде шығ арылғ ан балшық шұ ң қ ыр жиектеріне биіктігі 1 метрдей дуал етіп ү йілген.Осылайша салынғ ан қ абырғ аларғ а ө бесі тарыла беретін шеген тү рінде бағ аналар қ аланғ ан.Жасағ ан кү мбез бұ тақ тармен жә не шым қ абаттармен жабылып, бұ л орайда ортасынан тү тін шығ атын тесік алдырылғ ан.Кіретін есік қ абырғ ада ойық тү рінде қ алдырылып, ның сыртында шағ ын дә ліз болғ ан.Ішінде, ортадағ ы шұ ң қ ырда шақ орналасқ ан.Ошақ пен есік арасы шаруашылық қ а арналғ ан орын, тө рде уйық тауғ а арналғ ан жер. Ә детте қ абырғ аның бү йір жағ ынан азық тү лік сақ тау ү шін шұ ң қ ыр қ азылады.

Ө ндірістік шаруашылық саймандар алуан тү рлі тастардан, сазбалшық тан, сү йектен жасалды.Қ ұ рал саймандар тұ рғ ындардың шаруашылық укладының кү рделі болғ анын кө рстеді.Жү геннің сү йек элементтері, кісенге арналғ ан ілгектер жылқ ының қ олғ а ү йретіле бастағ анын дә лелдейді.тастоқ пақ тар, пышақ тар, боластар, жебелердің, сү ң гілердің, найзалардың ұ штары аң аулаумен байланысты қ ұ ралдар, Шаң ышқ ылар балық аулау кә сіьін кө рсетеді.