Солтүстік және Батыс Қазақстанның тайпалары.

Қ ола дә уірінде Солтү стік жә не Батыс Қ азақ стандағ ы тайпалардың тарихи тағ дырлары бір- бірімен тығ ыз байланысты дамыды. Б.з.б. 2 мың жылдық та бұ л аумақ та Андроновтық тайпалар мекендеді. Олардың шаруашылығ ының негізі мал ө сіру мен кетпенмен ө ң дейтіни егіншілік болды. Сол дә уірдегі шаруашылық тың талаптарына сай келетін қ олайлы жер кө лемінің шектеулі болуы қ ұ нарлы шү йгін жерлердегі тұ рғ ын алаң дарының бос тұ рмау себептерінің бірі еді.

Қ орымдар қ оныстарына жақ ын, айналаның бә рі кө рініп тұ ратын қ ыратты жерге салынды. Олардың кө бі ө зен жағ асын бойлай жатқ ан енсіз ө ң ірге салынғ ан ондағ ан қ ұ рылыстардан тұ рды. Батыс Сібір мен Солтү стік Қ азақ станның орманды далалы аудандарында топырақ тан ү йілген обалар кө п кездеседі. Ақ тө бе далаларында жә не іргелес аудандарында бейіттік қ ұ рылыстардың екі тү рі- дө ң гелете қ оршағ ан тас қ оршаулар мен обалар табылды. Батыс Сібір ойпатының Есіл ө зенінің орта ағ ысы бойындағ ы ө ң ірінде жер ү стіне тұ рғ ызылғ ан ү йінді бейіттер бар. Қ абірлердің орналасуына қ арағ анда, онда қ ұ рылыстардың болғ аны кү мә нсіз, бірақ олардың ешқ андай қ алдығ ы сақ талмағ ан.

Солтү стік жә не Батыс Қ азақ станда қ ола ғ асырларындағ ы 150- ден аса қ оныс пен 200- ге жуық қ орым ашылды. Тұ рақ ты зерттеулер жү ргізулер арқ ылы 300- ге жуық қ абір ашылды.

Алдың ғ ы қ ола мә дениеті. Бұ л аймақ та алдың ғ ы қ ола дә уірінің ескерткіштері онша кө п шық қ ан жоқ. Неғ ұ рлым кө п зерттелгені Вишневка- 1 шағ ын қ онысы болды. Ондасақ талғ ан конструкциялар алдың ғ ы қ ола дә уіріндегі тұ рғ ын ү й туралы тү сінік береді. Бұ л- жер бетіне салынғ ан, едені қ ұ майт жердің топырағ ы.ол тік бұ рыш сияқ ты созыла орналасқ ан аумағ ы 126 шаршы метр. Ү йдің тө бесі ұ зынынан салынғ ан бө ренелерден қ иылғ ан қ абырғ аларғ а жә не ү йдің ұ зына бойындағ ы бағ андарғ а тірелген.

Алдың ғ ы қ ола ескерткіштерінің материалдары неолит дә уірімен салыстырғ анда халық тың кө бірек отырық шы болғ анын кө рсетеді. Балық аулау мен аң аулау екінші қ атарғ а ығ ысқ ан. Қ оладан жасалғ ан бұ йымдар ә зірше байқ алғ ан жоқ, бірақ олардың таралғ андығ ына тастан жасалғ ан заттардың кү рт азаюы жә не бір кезде кү рделі болғ ан тас дә уірі техникасының қ ұ лдырап тө мендеуі жанама дә лел болып табылады.

Алдың ғ ы қ ола ескерткіштеріндегі ыдыстар қ ұ ты сияқ ты, тү бі жайпақ. Суреттердің композициялық қ ұ рылымы жә не ө рнек тұ рпаттарының ара- қ атынасы ә ртү рлі ыдыстарда ә ркелкі. Сол заманғ а жататын ыдыстардың бірінші тобына, Бескө л-1, -5, Вишневка- 2, Пестрое қ оныстарынан жә не кө мбе бейіттерден табылғ ан ыдыстарғ а тұ қ ыма шұ ң ғ ырша керамика тә н. Оның ең кө п таралғ ан элементтері- ү шбұ рышты, тө ртбұ рышты, сопақ ша келген алуан тү рлі шұ ң қ ырша ойық тар. Ө рнек ыдыстардың бү йірі мен тү біне салынғ ан. Сурет тү сіру ү шін ә детте бір элемент пайдаланылады. Керамиканың басым кө пшілігінде дө рекі матаның ізі бар. Ыдыстардың екінші тобында- Вишневка- 1, Петровка-1, Алтын кү з, Қ арлығ а-1 қ оныстарынан шық қ ан ыдыстарда тарақ тә різді қ алыппен жә не таяқ шамен тү сірілген суреттер басым. Ө рнектер тік, кө лденең, ирек сызық тардың, бойлай сызылғ ан бұ ралаң сызық тардың, шимақ талғ ан ү шбұ рыштардың қ иылысуынан қ ұ ралады. Ыдыстардың бү йірі ғ ана ө рнекпен қ апталғ ан, ал тү бінің сә нденуі сирек кездеседі. Ыдыстардың екі тобының арасындағ ы бұ л айтылғ ан ө згешеліктер олардың ә р заманғ а жататындығ ынан туындайды.

Ортаң ғ ы қ ола мә дениеті. Б. з. б. ІІ мың жылдық тың екінші ширегінде ө ндіруші ү лгідегі шаруашылық біржола орнық ты. Ал қ ола ғ асырының металлургиясы ә бден гү лденген шағ ына жетеді. Ортаң ғ ы қ ола дә уірінде бірінен кейін бірі келетін ү ш кезең аң ғ арылды. Оның бірі- алдың ғ ы кезең осы мә дениеттің қ алыптасуы тарихына жатады; бұ л кезде алдың ғ ы қ оланың жергілікті тұ рғ ындары арасына басқ а бір мә дениеттің - Арал маң ы арқ ылы егіншіліктің ежелгі орталық тарымен байланысты мә дениеттің элементтері белсенді тү рде енеді. Бұ л заманның ең айқ ын ескерткіштері Есіл материалдарында жақ сы бейнеленген; ол материалдар- Петровка- 2 жә не Новоникольское- 144 қ оныстарының тө менгі белдеулері, Петровка селосы жанындағ ы қ орым мен ғ ұ рып орны. Тобыл ө зенінің аң ғ арында бір қ абатты Жетікө л қ онысы зерттелді; Батыс Қ азақ станда Қ арғ алы ө зені бойында, Актө бе маң ында кейбір заттар табылды.

Кө п қ абатты қ оныстарды (Алексеевское, Садчиковское, Новоникольское- 1, Явленка-1, Петровка- 2) жә не Солтү стік Қ азақ стандағ ы Алексеевкое, Семипалатное қ орымдарын, Ақ тө бе облысындағ ы Тастыбұ тақ қ орымы мен қ онысын зерттегенде одан кейінгі кезең ді сипаттайтын кешендер алынды.

Соң ғ ы кезең андровтық - қ ималық ортақ мә дениеттің белсенді ө зара ық палымен сипатталады. Батыс Қ азақ станның мә дениетіне Еділ бойының қ има мә дениеті, ал Солтү стік мә дениетінің Орталық жә не Шығ ыс Қ азақ станның андронов мә дениеті кү шті ық пал жасайды. Осындай ө зара ық палдың іздері Бурабай, Бү йреккө л, Борлық, Петропавл қ орымдарында жақ сы байқ алады. Бір қ абатты- Бескө л-4 қ онысын қ азғ анда соң ғ ы кезең дегі ө зінше бір ү лгідегі керамикалық кешендер табылды.

Петровка- 2, Новоникольское-1, Семиозерное қ оныстарындағ ы алдың ғ ы алакө лдік тұ рғ ын ү йлер, ә детте ү лкен емес; едендері 15- 20 см ғ ана қ азылып жасалғ ан. Сондық тан оларды жер ү стіндегі қ ұ рылыс деп атауғ а ә бден болады. Ү йлердің бейнесі тікбұ рышты; тө бесін ұ стап тұ рғ ан тіреуіщтердің шұ ң қ ырлары жақ сы сақ талыпты. Қ абырғ аларын долбарлай қ иылғ ан бө ренелерден салынғ ан. Едені ө зеннің қ иыршығ ын араластырғ ан. Балшық пен сыланғ ан. Ү йлер тығ ыз орналасқ ан. Тұ рғ ын алаң дар қ орғ аныс қ ұ рылыстарымен қ оршалғ ан.

Алакө л заманындағ ы тұ рғ ын ү й қ ұ рылысы алдың ғ ы алакө лдік (петровтық) қ ұ рылымнан ө згеше. Бұ л- Явленко-1, Петровка- 2 жә не Тастыбұ тақ қ оныстарындағ ы сияқ ты жартылай жертө ле тұ рпатындағ ы бірқ атар тұ рғ ын ү йлер. Олар тікбұ рышты сипатта болып келеді. Ү йлердің аумағ ы 143 шаршы метрден 200 шаршы метрге дейін барады. Ә детте шығ атын жердегі бұ рышта, дә ліз тә різді. Ү йлер екі бө лімге бө лінеді; оларда 1- ден 8- ге дейін ошақ бар.

Қ азақ станның орманды аймағ ындағ ы қ оныстарда тұ рғ ын ү йлер, негізінен қ айын бө ренелерден салынды. Ү йдің негізгі салмақ тү сетін қ аң қ асы ордың қ абырғ асын бойлай қ атарластыра кө міп орнатылғ ан тіреуіштер жә не ү йді шамалас ү ш бө лімге бө летін ұ зын қ абырғ аларағ а қ атарластыра екі қ атар етіп орнатылғ ан ортаң ғ ы тіреуіштер болғ ан.

Батыс Қ азақ стан даласында ағ аштардың болмауына себепті Тастыбұ тақ қ онысындағ ы тұ рғ ын ү йлердің кейбір ерекшеліктері бар. Тіреуішті қ ұ рылыстар ө те аз пайдаланылды, оның есесіне тас кең інен қ олданылды. Тастан ішкі қ абырғ алар қ аланды, жер ошақ тар таспен қ оршалды. Ә ртү рлі шаруашылық қ ажеттеріне тас қ оршамалар жасалды. Тұ рғ ын ү йлерде қ абырғ алары сексеуілмен шегенделген қ ұ дық тар болды.

Тұ рғ ын ү йдің немесе оның ә рбір бө лігінің неге арналғ андығ ы, ү йлердің орналасуы, ошақ тардың, шаруашылық ұ раларының саны мен орны дә лме- дә л белгіленген. Металл қ орыту, қ ұ рал жасау ісі арнаулы орындарда жү ргізілді. Кейбір ү йлер қ оғ амдық жиындар ө ткізуге, табыну ғ ұ рыптарын атқ аруғ а арналды. Тұ рғ ын ү йлерді бұ лай мұ қ ият саралап пайдалану тек отырық шылық тұ сында жә не адамдар ұ жымының тұ рмысы барлық жағ ынан тұ рақ ты жағ дайда ғ ана мү мкіндік болады. Дамығ ан қ ола дә уірінің қ оныс мекендері ө згешелігі- олар ө те жинақ ы. Бұ л ә сіресе алдың ғ ы алакө лдік заманғ а тә н; ол кезде тұ рғ ын алаң дар алакө олдік ескерткіштердің бә рінде байқ алды (Боголюбово- 1, Петровка- 2, Новоникольское-1, Семиозерное), ал мұ ның себебі- бұ л тайпалар арасындағ ы қ ақ тығ ыстар заманы еді. Қ орғ аныс бекіністерінің ү лгілері ә ртү рлі болды- айнала топырақ ү йіліп, басқ а жақ тардан табиғ и қ орғ аныштар- тік жарлар пайдаланылғ ан бекіністер кездеседі.

Петровка-2 қ онысының жанындағ ы бейіттік қ ұ рылыстар алдың ғ ы алакө лдік заманның ескерткіштері болып табылады. Олар сопақ жә не тік бұ рышты етіп қ азылғ ан шұ ң қ ырлар болып келеді, бұ ларда бейіт ү стіндегі қ ұ рылыстардың ізі жоқ. Екі шұ ң қ ырда ғ ана кө мілген адамдардың қ алдық тары шық ты; біреуінде ө лік ө ртенбей, екіншісінде ө ртеніп жерленген. Шұ ң қ ырлардың кө пшілігінде бірден ү шке дейін ыдыс жатты, бұ лардың қ асында кейде қ ой сү йектері кездесті. Сіра, бұ л ескерткіш ә рі бейіт, ә рі табыну орны болса керек.

Тастыбұ тақ -1 қ орымының бетіндегі қ ұ рылыстар дө ң гелек, сопақ қ исық қ аланғ ан тас қ оршаулар болып келеді. Бұ л қ оршаулар тігінен қ азылып орнатылғ ан тастардан, кейде ешқ андай байланыстыратын материалдарсыз жай қ аланғ ан тастардан жасалғ ан. Молалардың салынуы ә ртү рлі- қ азылғ ан таяз шұ ң қ ырлар не тас жә шіктер.

Қ орымнан жалғ ыз жә не қ осарлап қ ойылғ ан мү рделер табылды. Сү йектері сақ талғ ан қ ос қ аң қ алардың ішінде еркек пен ә йел, балалар қ аң қ алары басым, ә йелдің баламен бірге жерленуі кездеседі. Негізінен алынғ анда ө ліктер ө ртелмей жатқ ызылып жерленген, бірақ ө лікті ө ртегендері де бар.ө ліктер молағ а солжақ немесе оң жақ қ ырынан салынғ ан, аяқ тары бү гулі, қ олдары бетінің алдына қ ойылып жатқ ызылғ ан.

Сү йек қ алдық тарына қ арағ анда ө лікті жерлерде міндетті тү рде ү й жануарлары, ә детте қ ой қ ұ рбандық қ а шалынады. Ө лген кісіге қ ойдың омыртқ алары мен сирақ тары қ алдырылыпты, мұ нда оба тү біндегі алаң да, екіден тоғ ызғ а дейін ыдыс қ ойыпты.

Тамақ салынғ ан ыдысты тамағ ымен жерге кө муге байланысты табыну ғ ұ рыптарының болғ андығ ына Алексеевка селосының маң ынан табылғ ан заттар айқ ын дә лел бола алады. Бұ л қ орым қ оныспен жә не қ ұ рбан шалу орнымен бірге Тобыл ө зенімен сол жақ жағ асында Қ останай қ аласына жақ ын жерде орналасқ ан. Қ абірлер сопақ ша етіп қ азылғ ан. Олардың ұ зын жағ ы ендік бағ ытына бағ дарланғ ан. Ө ліктердің басы шығ ыс жағ ына қ аратылып жатқ ызылғ ан. Қ аң қ алар лақ аттарда бү ктетіліп қ ырынан жатыр. Қ ол- аяқ тары барынша бү ктетілген, омыртқ а жотасы тым кө п иіліпті- осының бә рі ө ліктердің кө бі байланып немесе қ атты оранып салынғ аны кө рсетеді.

Ересектер мен балалардың лақ аттарынан, ә детте лақ аттың шығ ыс шетіне, ө ліктің бас жағ ына қ ойылғ ан екі- екіден қ ұ мыра шық ты, заттай қ ұ рал- саймандар ішінде қ ола жә не ұ нтақ тан қ атырылып жасалғ ан моншақ тар самайғ а тағ ылатын бұ ранда ілмешектер, білезіктер, ромб тә різді қ аптырмалар бар.

Қ абірлердің біріндегі материалдар бойынша бір дә улетті ә йелдің киіміндегі сә дік заттар қ алпына келтірілді.Бү кіл киіміне қ ола немесе ұ нтақ тан қ атырылып жасалғ ан моншақ тар, жарты шар тә різді қ ола қ аптырмалар, қ ырлы тізбектер тігіліпті.Аяғ ының ү стінде жіліншік тұ сында тізілген моншақ тар болса керек.Аяқ киімі жарты шар мен ромб тә різді қ аптырмалармен сә нделіпті. «Мойнында шетінде тесіктері бар, дө ң гелете иілген қ ола ө ң іржиек, одан біраз жоғ арырақ та ү лкен сақ ина тә різді кү міс сырғ алар бар.Шетінде тесіктері бар сегіз дө ң гелек сопақ ша қ аптырма иығ ы мен басының маң ында шашлып жатыр.Осы жерде омырауғ а тағ атын жалпақ таспағ а қ ола қ аптырмалар қ апталғ ан ө згеше бір сә ндік заттың қ алдық тары мен ұ нтақ тан қ атырғ ан кө птеген моншақ тар болды.Білектеріне жә не қ арына шеті бұ ранда тү рінде қ айырылғ ан екі қ ола жү зік, олардың жанынан қ ола тізбектердің қ атарлары табылды.Арқ асынан бұ рымдарына ілінген тө рт қ ола жапырақ ша ілінген тө рт қ ола жапырақ ша шолпы табылды.

Алексеевскоедағ ы табыну кешенінің қ ұ рбан шалу орны тө бенің басында болғ ан.Оның батыс жағ ынан қ орым жасады, ал оң тү стік шығ ыс жағ ынан қ оныстың тұ рғ ын ү йлері басталады.Тө бенің ең биік жерінде қ асиетті орын болғ ан; бұ ларғ а керамиканың ірі фрагменттерінен жасалғ ан қ ақ пақ жабылғ ан бір немесе екі ыдыс қ ойылыпты.Қ ұ рбан шалу орнындағ ы материалдарда ата-бабаларына табынумен ұ штасатын, малшылық пен егіншілікке тә н табынушылық байқ алады.
Зерттелген аймақ тың қ ола дә іріндегі мә дениетінің дамуындағ ы бұ дан кейінгі кезең бұ л жерге андроновтық тұ рғ ындардың келуіне байланысты.Егер Батыс Қ азақ станда андроновтық ық палдың іздерін керамиканы ө рнектеудегі кейбір жаң а ә уендер негізінде байқ ау мү мкін болса, Солтү стік Қ азақ станда нағ ыз андроновтық тұ рпаттағ ы ескерткіштер пайда болады; бұ лардың ішіндегі ең кө ріктісі-Бурабай селосы жанындағ ы қ орым.

Қ орым жерге тігінен кө міп орнатылғ ан гранит немесе жалпақ тақ татастары жер бетінде кө рініп тұ рғ ан қ оршаулардан тұ рады.Кө бі тік бұ рышты қ оршаулар, оның ү стіне кейде оларғ а жапсырыла басқ а қ ұ рылыстар салынғ ан немесе ішінен дуалдармен бө лінген.Осында қ оладан жасалғ ан ең бек қ ұ ралдары мен сә ндік заттар: пышақ тар, біздер, инелер, сырғ алар, ә р тү рлі қ аптырмалармен ілмешектері табылды.

Батыс Қ азақ стандағ ы алакө лдік ескерткіштердің қ абір ү стіндегі қ ұ рылыстары тігінен кө міліп орнатылғ ан немесе жалпағ ынан қ аланғ ан тастардан салынғ ан; осы тастардан дө ң гелек, ә жептә уір биік қ оршаулар жасалып, бұ лардың ішіне топырақ толтырылғ ан.

Тереклі мен Қ ыркелді ө зендерінің бойындағ ы қ орымдарда қ оршаулардан басқ а жер обалар да кездесті; бұ лардың ү сті айналдыра аумақ ты тас қ аланып жабылыпты.Батыс Сібір ойпатында жә не онымен іргелес ө ң ірлерде жер обалар кө бірек тарағ ан.

Ортаң ғ ы қ ола дә уірінде Батыс жә не Солтү стік Қ азақ станда ө лген кісіні жерлеуінің екі ә дісі-ө лікті жерлеу мен ө ртеу ә дістері болды.Ө лгендер басы Батысқ а қ аратылып жерленді, бірақ ара-тұ ра бұ дан басқ ашща жерлеуде кездеседі.Ө ліктер киімімен кө мілді; бұ л ә сіресе ә йелдердің қ абірлерініен анық кө рінеді.

Ө лік ө ртеу ғ ұ рпы бойынша жерлегенде мә йітті ө ртеу ү рдісі қ абірден сыртқ арырақ, арнайы бө лінген жерде ө ткізілген.Киімді сә ндейтін заттар мен бұ йымдар, киімінің ө зі де, кү лмен, кү йген сү йектермен бірге молағ а қ ойылатын болса керек.Олармен қ атар сү ттен немесе ө сімдіктен, кейде еттен жасалғ ан тамағ ы бар бір-екі ыдыс қ ойылғ ан.

Аймақ ытқ ерекшеліктеріне қ арамастан, Батыс жә не Солтү стік Қ азақ стан тайпаларының материалдық мә дениетінде бү кіл Қ азақ станның жә не кө ршілес елдердің дамығ ан қ ола дә уіріндегі тайпаларының мә дениетімен ортақ, тектес нә псе кө п.

Соң ғ ы қ ола мә дениеті. Солтү стік жә не Батыс Қ азақ станның соң ғ ы қ ола дә уіріндегі тайпаларының мә дениетінде екі кезең болды. Бірінше кезең де, б.з.д. 1мың жылдық тың басында, батыстағ ы тайпалар Еділ бойының, солтү стіктегі тайпалар-Жайық ө ң ірінің соң ғ ы қ има мә дениетінің ық палына тү сті.Тальк қ олданылғ ан жә не геометриялық фигуралармен қ июласатын ойық ө рнегі бар, Жайық ө ң іріне тә н ыдыс Есіл бойындағ ы Явленко- 1, Карьерное, Бескө л-5 қ оныстарда пайда болады. Бұ л ық пал тұ рғ ын ү йлердің ө зінщебір ү лгісінен жә не ең бек қ ұ ралдарының кейбір тү рлерінен кө рінеді. Алайда, Есіл бойының мә дениетіне едә уір ық пал жасай отырып, Жайық ө ң ірінің тайпалары бірте-бірте жергілікті тұ рғ ындардың арасына сің іп кетті.

Соң ғ ы қ ола тайпаларының дамуына екінші кезең мә дениеттердің кү рт ауысуымен байланысты.Шағ алалы ө зенінің бойында осындай ескерткіштердің ү лкен тобы анық талды. Сірә, Обалы қ онысы да сол уақ ытқ а қ атысты болса керек.Степняк қ алас жанында зерттелген руда қ азушылардың қ оныс- жайларындағ ы негізгі қ абаттар да соң ғ ы қ оламен байланысты.

Батыс жә не Солтү стік Қ азақ станның ә р тү рлі қ оныстарында сол уақ ытқ а жататын барлығ ы 60-тан аса тұ рғ ын ү й зерттелді. Олар жартылай жертө лелер жә не жер ү стіндегі қ ұ рылыстар болып бө лінеді.Жартылай жертө лелер қ оныстардың негізгі тұ рғ ын ү йлер болып табылады.

Жартылай жертө ле тү ріндегі тікбұ рышты тұ рғ ын ү йлер кө бірек тарағ ан.Ү йдің едені біршама тегіс, бірақ ә детте ү йдің бір жартысы екінші жартысынан терең ірек.Жер ошақ тардың қ асында тас тө селген сопақ ша алаң дар мен еденде қ азылғ анжыралар ездеседі; олар ү йдің ұ зына бойына қ арай қ азылғ ан жыралар кездеседі; олар ү йдің ұ зына бойына қ арай қ азылғ ан жә не кейде жер ошақ, шұ ң қ ұ рларымен жалғ асып жатады.Сопақ ша жартылай жертө лелер мен сегіздік тә різді жартылай жертө лелер Шағ алалы-1 қ онысынан табылды. Сопақ ша ү йдің аумағ ы 20х12м. Едені тегене тә різді, ортасы дө ң естеу. Еденде ү ш шұ ң қ ыр бары байқ алды. Бірі жер ошақ, екіншісі, сірә, астық сақ тайтын ұ ра болса керек. Ү йдің оң тү стік-шығ ыс жағ ындағ ы ү шінші шұ ң қ ыр терең дігі 1, 8 метрдей қ ұ дық болып шық ты. Ү йге іргелес мал қ ора немесе мал қ амайтын қ аша салынғ ан.

Бұ л тұ рғ ын жай бірінен-бірі оқ шау екі ү йден қ ұ ралғ ан - бірі шығ ыс жақ та, екіншісі батыс жақ та.Ү йлердің бітімі сопақ ша, диаметрі 10 метрдей болғ ан жә не бір-бірімен ұ зындығ ы 2 м, ені 1-1, 2 мдә лізбен жалғ асқ ан. Ү йден шығ атын есік жартылай жертө ленің шығ ыс жақ тағ ы жартысында болды. Ол ұ зын, жің ішке дә ліз тә різді; дә ліз ү йге суық ауа кіргізбейтін ауыз ү й сияқ ты болғ ан.

Жартылай жертө ленің батыс жақ бө лігі тұ рғ ын ү й болғ ан. Мұ нда ү лкен жер ошақ тұ рыпты, ал қ абырғ аларының бірінің диаметрі 1, 4 м, терең дігі 2, 7 м қ ұ дық қ азылғ ан. Жартылай жертө ленің шығ ыс жақ тағ ы жартысы тек шаруашылық қ ажетке ғ ана арналыпты; онда астық сақ тайтын ұ ралар мен екі қ ұ дық бар.

Қ оныстардың тұ рғ ындары қ ола шот, лө кет пышақ, ойығ ы бар ауыр шапашот, шеге тә різді біз, ұ ң ғ ысы бар қ ашау, балдақ сапты пышақ, саң ырауқ ұ лақ тә різді немесе дө ң гелек тиекті сабы бар қ анжар сияқ ты қ ару-қ ұ ралдарды қ олданды. Ұ ң ғ ымасы бар ү ш қ ырлы жебе ұ штары да, сірә, алғ аш рет осы дә уірде шық са керек.

Бұ л аймақ тағ ы соң ғ ы қ ола дә уіріне қ атысты табылғ ан заттардың ішінде егіншілікке байланысты ең бек қ ұ ралдары толық дерлік жоғ алады да, мал шаруашылығ ы кә сібінде- тері мен жү нді ұ қ сатуда қ олданылғ ан сү йек, қ ола бұ йымдар, сондай –ақ қ анжарлар, жебелер мен найзалардың қ ола ұ штары кө бейеді.Керамика ө ндірісі одан ә рі ө ркендейді.Жылқ ы ө сірудің маң ызы кү рт артады.

Б.з.б 1мың жылдық тың басында білемді керамика жасаушы тайпалар андроновтық -қ има мә дени қ ауымның бү кіл байтақ жер аумағ ына орналасып қ ана қ оймай, сонымен қ атар онымен іргелес ө ң ірлерге де қ оныстанады.Негізгі су арналарының - Есіл мен Тобылдың жайылмаларын тұ нба балшық басады, жер қ ұ нарлылығ ынан жә не мал ө сіру- екіншілік шаруашылығ ы ү лгісіндегі бұ рынғ ы маң ызынан айырылады. Шө бі шү йгін, ылғ алды дала мал шаруашылығ ының шапшаң дамуын жеделдете тү седі.Қ ола дә уірінің аяқ кезіндегі Солтү стік жә не Батыс Қ азақ стан тайпалары ертедегі темір дә уірінің сақ - сармат мә дениетінің қ алыптасуына қ атысады.