ШАРУАШЫЛЫҚ,МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ ҚАТЫНАСТАР

Мал шаруашылығ ы мен егіншіліктің дамуы. Жабайы жануарларды қ олғ а ү йретуге кө шу адам қ оғ амы дамуының заң ды кезең і болды. Қ олғ а ү йретілген жә не қ олда ө сірілген жануарлар аң шылық сә тсіз болғ ан кү нде, ә сіресе қ ыс кезінде, тамақ қ оры болуын қ амтамасыз етті. Жабайы жануарларды қ олғ а ү йрету сонау неолит дә уірінде басталды. Солтү стік Арал ө ң іріндегі, Қ азақ станның батыс, орталық жә не шығ ыс аудандарындағ ы неолиттік тұ рақ тарда жабайы жануарлардың сү йектерімен қ атар қ олғ а ү йретілген сиырдың, жылқ ының, қ ойдың жә не сірә, ешкінің де болар, сү йектері табылды. Неолиттен кейінгі қ ола дә уірінде қ олғ а ү йретілген жануарлардың саны кө бейді, малдың тү р қ ұ рамы да кө бейді. Қ ола дә уірі шаруашылық нысаны ретіндегі мал шаруашылығ ының ү здіксіз дамығ ан уақ ыты болды.

Қ ола дә уірінің алдың ғ ы кезең індегі қ оныстарда жиналғ ан сү йек материал бұ л уақ ытта Қ азақ стан аумағ ындағ ы адамның негізгі кә сібі ү й маң ында мал ө сіру болды деуге мү мкіндік береді. Малдың кө бі ірі қ ара болды; оны жаю ү шін жайылымдағ ы шалғ ын пайдаланылды. Қ ой мен жылқ ы аз болды. Кә рі малдар мен ә р жылғ ы тө л қ ысқ а ет дайындауғ а арналды, ал тө лдің бір бө легі табында қ алдырылды.

Ү й маң ында мал бағ у бірте-бірте жайлауда мал бағ уғ а ұ ласты. Малды жайлауда бақ қ анда бақ ташылар малмен біре бір жайылымнан екінші жайылымғ а жылжи кө шіп отырды. Табын қ ұ рамында ұ сақ малдың жә не жылқ ының ү лесі кө бейді. Мә селен, Атасу қ онысынан табылғ ан сү йектердің дені жылқ ының сү йегі болып шық ты.

Ботай қ онысынан алынғ ан материалдың кө рсеткенің дей, жылқ ыны қ олғ а ү йрету мен оны салт мініп жү руге пайдалану энеолит дә уірінде орын алғ ан.

Дамығ ан қ ола дә уірінде жылқ ы неғ ұ рлым кең кө лемде; кү ш кө лігі ретінде жә не салт мініп жү ру ү шін пайдаланылды.Мұ ны Степняктағ ы, Айдаболдағ ы, Тасбұ лақ тағ ы қ оныстардан табылғ ан, сү йектен жасалғ ан жұ мсақ ауыздық тардың айшық тары дә лелдейді. Жылқ ыны кө лік ретінде пайдалану даладағ ы жә не биік таудағ ы жайылымдарды игеру мү мкіншілігін молайтты. Орталық Қ азақ станның далаларында жабайы тү йе қ олғ а ү йретілді. Ақ су-Аюлы-2 кешендерінің бірін қ азғ анда ботаның сү йегі шық ты. Алексеевка қ онысында да тү йенің кейбір сү йегі табылды.

Ежелгі замандағ ы мал шаруашылығ ы экстенсивті шаруашылық болды. Жайылымдарды игеріп, кө лемін кең ейту, тө зімді, тебінге жарайтын (қ ыста қ ар астынан аяғ ымен шө п аршып алуғ а жә не ұ зақ жер жү руге қ абілетті) жылқ ы, қ ой сияқ ты мал тү рлерін ө сіріп, ө ндіру малдың кө беюіне жеткізді. Қ ола дә уірінің соң ғ ы кезең інде Қ азақ станның далалық аудандарында мал ө сіру шаруашылық тың негізгі саласына айналды жә не кө шпелі мал шаруашылығ ына жақ ын тү рге ие болды.

Сірә, ол кезде Қ азақ станның кең -байтақ аумағ ындағ ы халық тың бә рі бірдей шаруашылық жү ргізудің осы жаң а тү рлеріне кө ше қ оймағ ан болу керек. Мә селен; соң ғ ы қ ола дә уіріндегі Шығ ыс Қ азақ стандағ ы (Трушинково, Мало-Красноярка), Батыс Қ азақ стандағ ы (Алексеевка) жә не Солтү стік Қ азақ стандағ ы (Явленко-1) қ оныстарда малдың дені ә лі де ірі қ ара болғ ан; мұ ның ө зі Орталық Қ азақ станның тайпаларымен салыстырғ анда бұ л жерлерді мекендеушілердің кө шіп-қ онуы аз аз болғ андығ ын кө рсетеді.

Ө німді мал шаруашылығ ына кө шу ілгері басқ ан қ ұ былыс болды. Жаң а ең бек қ ұ ралы, ө ндіріс қ ұ рал-жабдығ ы ретінде бақ ташы тайпаларғ а мал материалдық игіліктер ө ндіруде кө п артық шылық тар берді. Ет-сү т ө німдерінің қ оры молайлы, олардың жаң а тү рлері (ірімшік, сү збе) пайда болды, ү й кә сібі (теріден, жү ннен бұ йым жасау) ұ лғ айды.

Қ азақ стан аумағ ында мал шаруашылығ ымен қ атар неолит дә ірінен бастап егіншілік дами бастады. Қ ола дә уіріндегі тайпалардың шаруашылығ ында мал шаруашылығ ы мен егіншілік бірін-бірі толық тырып, ө зара байланысты болды. Мә селен, Усть-Нарым қ онысында (Шығ ыс Қ азақ стан) табылғ ан қ ыстырма орақ тар егіншіліктің болғ анын кө рсетеді. Ол уақ ыттағ ы адам кездейсоқ, ұ сақ егістен ө зендердің жайылмаларындағ ы шағ ын алқ аптарғ а тұ рақ ты егін егуге кө шті.

Алдың ғ ы қ ола дә уірінің қ оныстарында тастан жә не бұ ғ ы мү йізінен жасалғ ан теселер табылды. Жер қ опсытатын таяқ тармен жә не мү йіз теселермен салыстырғ анда тас кетпендер ө німдірек болды; бұ лармен жерді жақ сырақ қ опсытуғ а болатын еді. Тастан астық ү гетін қ ұ ралдар да; астық тү йгіштер, тоқ пақ шалар, тү йгіштер, келілер, келсаптар пайдаланылғ ан болса керек, ал соң ғ ы қ ола дә уірінде бітімі ә р тү рлі қ ола жә не мыс орақ тар, қ ола шалғ ылар пайдаланылды (Шағ алалы қ онысы). Олар, сондай-ақ мал ү шін қ ысқ а пішен дайындауда, қ амыс дайындауда қ олданылғ ан болуы мү мкін.

Неғ ұ рлым жетілген қ ұ ралдардың пайда болуына байланысты егіс те біраз ө сті. Негізінде бидай, қ арабидай, тары егілді. Дә нді дақ ылдардың бұ л тү рлерінің бә рі қ оныстарда салынғ ан ү йлер мен қ ора-қ опсыларда айқ ын кө рінеді. Егіншілік ө зінің сипаты жағ ынан қ арапайым болып қ ала берді жә не мал ө сірумен салыстырғ анда кө мекші рө л атқ арды, бірақ ол тамақ ө німдерін алудың маң ызды кө зі болды.

Мұ нан басқ а кейбір қ оныстардың шаруашылық ұ раларын толтырғ ан қ абатында тү з қ ұ старының -қ аз бен сұ р тырнаның сү йектері (Қ анай), шортанның бекіренің сү йектері мен қ абыршақ тары табылды. Балық аумен ауланғ ан; мұ ны табылғ ан қ ыш жә не тас батырғ ылардан аң ғ аруғ а болады. Алайда қ ола дә уірінде аң жә не балық аулау ө зінің бұ рынғ ы маң ызынан айырылады. Жабайы жануарлардың (елік, марал, солтү стік бұ ғ ысы, арқ ар, қ абан, қ ұ ндыз, ақ қ оян, тү лкі) сү йектерінің ү лесі алдың ғ ы қ ола дә уірінің қ оныстарында 3, 6%, соң ғ ы қ ола дә уірінде Шығ ыс Қ азақ станның қ оныстарында 4 пайызғ а дейін (Трушниково), ал Солтү стік Қ азақ станның қ оныстарында 1 пайызғ а дейін (Алексеевка) болады.

Қ азақ стан аумағ ында тарағ ан аудандардың бә рінде қ ола дә уірі мә дениетінің даму сатыларын сипаттайтын материал шаруашылық тұ рпатының ө згергенін кө рсетеді; қ ола дә іріндегі тайпалар ү й маң ында мал ө сіруден жайлауда мал бағ уғ а, одан кейін кө шпелі мал шаруашылығ ына кө шті. Нақ осы жағ дай материалдық мә дениеттегі ө згерістерді туғ ызды, дегенмен бұ л ө згерістер барлық жерде бірдей болғ ан жоқ. Географиялық жә не басқ а факторларғ а байланысты бір аудандарда ә уелі жабайы хайуандарды қ олғ а ү йрету басталды, ал екінші бір аудандарда ә уелі қ арапайым кетпендік егіншілік шығ ып, тарады.

Соң ғ ы онжылдық тарда (1976-1994 жылдары) мыс балқ ыту ө ндірісі мен қ ыш-қ ұ мыра жасаудың, кен кә сібінің жә не металл ө ң деудің, сондай-ақ мал шаруашылығ ы мен аң аулаудың, егіншілік пен ү й кә сібінің ежелгі тарихын толық тырғ ан, Сарыарқ аның оң тү стік бө лігіндегі дамығ ан жә не соң ғ ы қ ола кезең дері ескерткіштерінің кезең дерге бө лінуі мен хронолгиясын нақ тылай тү суге мү мкіндік берген жаң а деректемелер мә лім болды.

Кен ісі, металлургия. Қ ола дә уірінде адам қ оғ амының ө ндіргіш кү штерінің дамуында мал шаруашылығ ымен жә не егіншілікпен қ атар ә р тү рлі рудаларды ө ндіру, тас пен сү йекті ұ қ сату аса маң ызды рө л атқ арды.

Қ азақ стан аумағ ында мыстың, қ алайының жә не алтынның бай кендері бар екендігі ежелгі уақ ыттан белгілі болатын. Кө птеген кө не кен орындары- мыс (Жезқ азғ ан, Зыряновск, Қ аршығ а, Жалтыр, Ащылы, Ұ ратө бе, Кү шікбай), қ алайы (Атасу тауы, Қ алба жә не Нарым жоталары), алтын (Степняк, Қ азаншұ ң қ ыр, Балажал, Ақ жал, Дайбай, Майқ апшағ ай, Ақ абек) кен орындары бұ л аймақ тың ежелгі металлургия орталық тарының бірі болғ анын кө рсетеді.

Геологиялық зерттеулер ежелгі заманда тоттанғ ан мыс рудаларын ө ндіріп, балқ ыту ісінің зо мө лшерге жеткенін аң ғ артады. Ең жұ пыны есептің ө зі Жезқ азғ ан ө ң ірінде балқ ытылғ ан мыстың кө лемі шамамен 100 мың тонна болғ анын кө рсетеді. Успенск мыс руднигінен 200 мың тонна руда шығ арылғ ан, ал Имантау кен орнынан ежелгі заманда 48 мың тонна мыс рудасы қ азылып алынғ ан. Ежелгі заманда касситерит шығ арылғ ан кеніштерінің барлық зерттелген орындары бойынша жү ргізілген есептің кө рсетуінше, мұ нда 130 тонна қ алайы ө ндірілген. Кені қ азылып алынғ ан орындардың аумағ ы мен шығ арылғ ан руданың кө лемі мыс, қ алайы жә не алтын кеніштерінің талай ғ асырлар бойы пайдаланылып келгенін кө рсетеді.

Мысы мен қ алайысы мол, тотық танғ ан руда ғ ана (малахит, азурит, касситерит) ө ндірілді. Ө ндірудің тү рі мен ә дісі рудалы қ абаттың орналасу жағ дайына байланысты болды. Ұ ң ғ ып алу жұ мысы тек рудалы ө зектердің юойымен жү ргізілді, ал бос топырақ қ озғ алмай қ ала берді.Қ опсырма рудалар босаң қ ұ рама тастардан, кварциттерден жасалғ ан тоқ пақ шалармен, балталармен қ арапайым «қ айлалау» арқ ылы ө ндірілді. Қ айлалауғ а келмейтін тығ ыз рудаларғ а отпен уату ә дісі қ олданылды. Ө зектің ү стіне немесе забойдың алдындағ ы қ уысқ а от жағ ылды, ал тас ә бден қ ызғ ан кезде оғ ан су қ ұ йылды. Босағ ан қ абат тас шотпен, қ айламен уатылып, ағ аш кү рекпен тері қ апқ а салынды, сө йтіп сыртқ а шығ арылды.

Отпен уатумен қ атар ү ң гіме де пайдаланылды; оның ізі Жезқ азғ ан маң ында сақ талғ ан (Орталық Қ азақ стан). Ежелгі руда қ азушылар ірі рудалы тастың астын ү ң гіп қ азатын болғ ан, содан кейін кварциттік балғ амен соқ қ ылап, асты ү ң гіленген руданы тү сірген. Терең қ азылғ анда тө бесі опырылып тү спеу ү шін ә р жерде тіреме қ абат қ алдырылғ ан, кейде ағ аш тіреуіштер қ олданылғ ан. Алайда шахталар талай рет қ ұ лап, руда қ азушыларды басып қ алып отырғ ан. Ү ң гімелерде табылғ ан адам қ аң қ алары жә не олардың жанындағ ы рудағ а толы шірімей сақ талғ ан тері қ аптар осыны кө рсетеді.

Жер бетінде кен орнынан сыртқ ары жерде, ә детте кө ктемде су ағ атын жырада немесе су жинау ү шін арнайы қ азылғ ан орда руда тас балғ амен жә не руда уатқ ышпен уатылып, кейін жуылатын болғ ан. Су руданы «сулап» байыту ү шін-оны алғ ашқ ы рет кен-тастан айырып алу ү шін қ ажет болды. Ә бден уатылғ ан руда ағ аш кү рекпен немесе ірі жануардың жауырынымен жиналып алынып, тері қ ақ па салынып, қ оныстағ ы қ орытатын жерге тасылды. Кү рек ретінде пайдаланылғ ан жануарлар сү йектері Милық ұ дық, Сорқ ұ дық, Кресто (Орталық Қ азақ стан) ежелгі кен орындарынан кездесті; олар ә бден мү жіліп, бетін мыстың жасыл тоты басқ ан.

Руда ө ндіріліп, уатылғ ан жерлерде металдан, тастан, сү йектен жасалғ ан кө птеген кен қ ұ ралдары-тө рт қ ырлы қ ола балғ а шоттар, тас қ ұ ралдардан-ауыр қ айлалар, балғ а шоттар, балғ алар, сыналар, руданы ү гетін келсаптар, келілер, сондай-ақ сү йек, ағ аш қ ұ ралдардан-марал мү йізінен жасалғ ан балғ алар, киік мү йізінен жасалғ ан сыналар, руданы қ апқ а салатын жануар жауырындары, ағ аш кү ректер табылды. Руда тікелей қ оныста немесе қ онысқ а жақ ын жерде қ орытылды. Қ орыту ү шін кө рік тә різді қ орыту пештері салынды; бұ лардың іздері Милық ұ дық та, Жезқ азғ анда, Шү лбі ө зенінің Ертіске қ ұ йр жерінде, Қ анай ауылының маң ында табылды.Қ анай ауылының қ онысы жанында, сайдың жарында, кө мір араласқ ан кө п мыс кү лі жиналды. Мыс рудасының кү лі Атасу, Суық бұ лақ қ оныстарында, кесек-кесек рудалар, шлактар, мыс қ ұ ймалары Былқ ылдақ -1, Бұ ғ ылы-1 қ орымдарында, Бескө л-1, Алексеевка, Трушниково, Қ анай, Петровка-2 қ оныстарында табылды.

Мыс рудасы мен қ алайы рудасы жеке-жеке балқ ытылды, ал кейінірек белгілі бір затты қ ұ йғ анда, мысқ а қ ажетті мө лшерде қ алайы қ осылды. Мұ ны Г.Н. Щерба Саясу учаскесінің тө менгі жағ ынан тапқ ан металды қ алайының домалақ кесектері бар қ ұ ймалар дә лелдейді. Қ ола заттарғ а жасалғ ан химиялық жә не спектрлік талдау ежелгі металлургтердің қ ара дү рсін технологиясымен ә р тү рлі қ ұ ралдарғ а қ алайы мен мысты ө здерінің қ алауынша қ осқ аның кө рсетеді. Олар қ орытпада қ алайының ү лесі кө бірек болса, металдың қ атты, бірақ омырылғ ыш болатынын, ал оның ү лесі азырақ болса, онда, керісінше, металл неғ ұ рлым жұ мсақ жә не иілгіш болатынын білген. Сондық тан соқ қ ыш қ ұ ралдар жасау ү шін 5 пайызғ а 9 пайызғ а дейін, тескіш қ ұ ралдар ү шін жә не қ ұ рылыс қ ұ ралдарының кейбір тү рлері ү шін 9 пайыздан 12 пайыздан дейін жә не одан да кө п қ алайы қ осатын болғ ан. Сә ндік заттарда да қ алайының пайызы кө п болады. Ал орақ тарда қ алайының пайызы аз болады, ө йткені қ алайысы кө бірек болса, орақ тың жұ қ а жү зі сынғ ыш келеді жә не тез істен шығ ып қ алады.

Қ ұ йма шеберханаларының қ алдық тары Мало-Красноярка, Алексеевское, Новоникольское -1, Петровка-2 қ оныстарынан табылды. Бұ ларда бітімі ә р тү рлі тас жә не балшық қ ұ йма қ алыптарда шаруашылық қ а жә не тұ рмысқ а қ ажетті қ ұ ралдардың кө пшілігі-орақ тар мен дү мі шығ ың қ ы балталар, қ анжарлар мен пышақ тар, найзалар мен жебелердің ұ штары қ ұ йылды. Сә ндік заттар кө бінесе соғ у, қ ақ тау, ойып ө рнектеу арқ ылы жасалды. Олар киімге тағ уғ а арналғ ан дө ң гелек, қ ыспа ө рнекті ілгектер, тізбектер, білезіктер, моншақ тар, ө ң іржиектер жә не т.б.

Қ ола дә уіріндегі Қ азақ стан аумағ ында мекендеген тайпалардың зергерлік ө нерінің тамаша бұ йымдары-алтынмен апталғ ан қ ола ә шекейлер, самайғ а тағ ылатын ә р тү рлі сырғ алар, кү рекше тә різді тү йреуіштер, ромб тә різді тармақ ты жә не сопақ ша ілгектер. Сол уақ ыттың ө зінде-ақ адамдар ә йнек тә різді ұ нтақ ала білген, одан моншақ, тізбек жасағ ан.

Қ азақ стан аумағ ында қ ола дә уіріндегі руда ө ндіру ісінің кең інен жү ргізілуі шикізат жө ніндегі ө з қ ажетін қ анағ аттандыруғ а ғ ана емес, сонымен қ атар металдың бірсыпырасын қ ұ йма кү йінде жә не бұ йым тү рінде тайпалар арасындағ ы айырбас ү шін пайдалануғ а да мү мкіндік берді.

Қ азақ станның жер қ ойнауында қ алайы, мыс кендерінің кө птігі, сондай-ақ олардың қ ола дә уірінде кең інен пайдалануы нә тижесінде тас қ ұ ралдар мен қ арулардың кө бінің орнына қ ұ ралдар мен қ арулар пайдаланылатын болды. Кен кә сібінде тас қ ұ ралдардың рө лі (балғ алар, сыналар, қ айлалар, т.б.) сақ талды, дегенмен мұ нда да қ ола шоттар, балғ алар қ олданыла бастады. Енді тас негізінен кейінгі тарихи замандарда да тастан жасалғ ан астық тү йгіш, тоқ пақ ша, келі, келсап, ү ккіш, жү кше, ұ ршық бас, жосатү йгіш секілді қ ұ ралдар мен бұ йымдарды жасауғ а пайдаланылды.

Металдан, тастан жасалғ ан қ ұ ралдармен қ атар тұ рмыста сү йек заттар да қ олданылды. Оларды жасау ү шін ірі малдардың жіліктері, қ абырғ алары, жауырындары пайдаланылды. Ә уелі сү йек балшық ыдыста қ айнатылып, жұ мсартылды, бұ дан кейін майы жоқ, иілгіш, жұ мсарғ ан сү йек оң ай ұ қ сатылды. Ұ қ сатылғ ан сү йек кепкен соң ө зіне тә н қ атты, берік қ алпына қ айта келетін болды.

Сү йектен мынадай алуан тү рлі бұ йымдар жасалды; пышақ тар, жебелердің ұ штары, біздер, тү йреуіштер, ыдытарғ а ө рнек салатын тарақ тә різді тегіс қ алыптар; терінің майын сылу жә не ө сімдік талшығ ын таспалап алу ү шін қ олданылатын жылқ ының немесе ө гіздің жақ сү йегінен жасалғ ан тегістегіштер мен лө кет пышақ тар: жылқ ының немесе сиырдың жіліншік жә не бақ айшақ сү йектерінен конькилер; сулық тар, ұ ршық бастар, тоғ алар, сү йек моншақ тар мен тізбектер, тү ймелер; бұ лан мен бұ ғ ының мү йізінен кетпендер жасалатын болды. Жыртқ ыш аң дар мен ү й жануарларының тістерінен жә не қ абыршақ тардан алқ а-тұ маршалар жасалды.

Ә р тү рлі материалдан (металдан, тастан, сү йектен, қ абыршақ тан) жасалғ ан ә р тү рлі заттар қ ола дә уіріндегі Қ азақ стан аумағ ында мекендеген тайпалардың ең бек қ ұ ралдарын, қ арулар, сә ндік заттар, тұ рмыстық бұ йымдар жасауда жоғ ары шеберлікке жеткенін дә лілдейді; олар қ ұ ю, қ ақ тау, қ ысып ө рнектеу, тегістеп жылтырату техникасын жақ сы мең герді, қ атты материалдан жасалғ ан заттарғ а ө рнек сала білді.

Қ оныстар мен тұ рғ ын ү йлер. Қ азақ стан аумағ ында қ ола дә уірі қ оныстарының кө п екені мә лім, олардың алпысында археологиялық қ азба жұ мыстары жү ргізілді.

Ә детте, қ оныстар ө зендерінің жайпақ жағ асында, кең жайылмада, мү йісте, кейде кө л маң ында орналасты; бірақ мұ нда да олар ойпан жерлерде, жылғ алардың немесе дала ө зендерінің қ ұ яр жерінде жайғ асты, ө йткені мұ ндай жерлерде шө п кө п, ал топырағ ы кетпенмен ұ сатуғ а ың ғ айлы болды. Қ оныстар ә детте 6-10 ү йден, ү лкендері 20 ү йден қ ұ ралды; олар ө зен жағ асына бір немесе екі қ атар болып орналасты. Мү йістегі ү йлер ортада ашық алаң қ аалдырып айнала салынды; бұ л алаң қ оғ амдық жиындар орны ретінде немесе мал қ амау ү шін пайдаланылды. Тұ рғ ын ү йлер жартылай жертө лелер мен жер бетіндегі ү йлер болып бө лінеді. Жартылай жертө лелердің негізгі ү ш тү рін атап ө туге болады, олар; тік бұ рышты, сопақ жә не сегіздік тә різді жертө лелер; бә рінің де дә ліз сияқ ты шығ ар аузы болды. Қ абырғ аларды бойлай тік бағ андар орнатылды, олардың арасына ортасынан жарылғ ан ағ аштар немесе шарбақ ұ сталып, балшық пен сыланатын, сыртына кү л себіліп, шым қ аланатын болды. Тұ рғ ын ү йлердің аумағ ы 100 шаршы метрден 300-400 шаршы метрге дейін жетіп отырды. Орталық жә не Батыс Қ азақ стан аудандарда ағ аштың болмауы себепті мұ нда тұ рғ ын ү йлер салғ анда тас кө п қ олданылды. Қ абырғ алардың ішкі жағ ынан тас қ аланды, тастан қ алап бө лме-бө лме етіп бө лінді (Атасу, Бұ ғ ылы-1, 2, Ақ бауыр, Тастыбұ тақ).Ал жер ү стіндегі ү йлердің қ абырғ алары бө ренелерден жасалғ ан тұ рпайы қ има ү йлер болды. Ортаң ғ ы қ ола дә уірінің соң ғ ы кезең інде тұ рғ ын ү йлері аумағ ы шағ ын, шаршы етіліп, жер ү стіне, қ арқ ас негізді, тө бесі шаршылы пирамида сияқ ты етіліп салынды. Қ абырғ алар қ азылып орнатылғ ан бө ренелерден емес, қ атарластыра қ ойылғ ан бө ренелерден жасалды, сондық тан оларды тігу де, жығ у да оң ай болды.

Ү йлердің тө бесі қ алай жабылғ анын Ақ су-Аюлы, Дә ндібай, Ортау тұ рпатты бейіт қ ұ рылыстарының қ ұ рылымынан аң ғ аруғ а болады. Олардың тө белері қ иыстырылып шығ арылды немесе тақ талар бірінің ү стіне бірі сатылана салынып, сү йірлене кө мкерілді, бірақ тө бесі жайпақ ү йлердің болуы да мү мкін еді.

Солтү стік жә не Шығ ыс Қ азақ станда тіреме бағ анды қ ұ рылымдар тұ рғ ын ү йлер мен қ ора-қ опсылардың негізі болды. Олардың тө бесі жайпақ немесе екі сайлы етіп жабылды. Қ ұ рылыста ағ аш кең інен қ олданылды.

Ү й-қ оралардың жайғ асуы, жерошақ тардың, шаруашылық ұ ралардың саны мен орны ү йдің немесе оның жеке бө лігінің нақ неге арналуына байланысты болды. Арнайы бө лінген жерде металл қ орытылып, қ ұ ралдар жасалды. Кейбір ү йлер қ оғ амдық жұ мыстарғ а, жиындарғ а жә не діни ғ ұ рыптарды орындауғ а арналды.

Қ оныстарғ а жақ ын жерде рулық зираттар орналасты. Қ абірлердің ү сті айнала жалпасынан салынғ ан немесе қ ырынан қ ойылғ ан жә не қ азылып орнатылғ ан тақ татастардан тік бұ рышталып, шаршыланып, дө ң гелектніп қ оршалды, кейде обалар да етегінен тақ татастармен айнала кө мкерілді, осындай тақ татастар лақ ат шығ арғ анда да қ олданылды. Оның ең кө п тарағ ан тү рі тақ татастардан тігінен қ ойып жасалғ ан немесе жалпағ ынан салып, ішке қ арай ұ мсындыра ө ріп жапқ ан тас жә шіктер болды.

Ү йдегі кә сіптер. Мал шаруашылығ ы тамақ ө німдерін ғ ана емес, сонымен қ атар киім мен аяқ киім тігілетін шикізаттар да берді.

Қ ола дә уірінде тоқ ыма кә сібінің болғ анын қ арапайым тоқ ыма станогінің ұ ршық бастарының, сү йектен, тастан, балшық тан жасалғ ан шү йке орағ ыштардың, сондай-ақ қ арапайым тоқ ыма станогінің арқ ауын тартатын сү йек жуалдыздардың табылуы дә лілдейді. Жү н киімдер қ ойдың биязы жү ні мен ешкінің тү бітінен тоқ ылды.

Қ ола дә уіріндегі тайпалар кендірден, қ ара қ урайдан, жабайы зығ ырдан жә не қ алақ айдан иірілген ө сімдік жіптерді де қ олданды. Бұ лардан шаруашылық қ а қ ажетті арқ ан есілді, балық аулайтын ау тоқ ылды, киім тігілді.

Қ абірлерден табылғ ан аяқ киім қ алдық тарына қ арағ анда, олар теріден тігілген, тақ алары болмағ ан, тарамыс жіппен тігіліп, жіліншік тұ сынан баумен тартылып байланғ ан. Теріні ұ қ сату ү шін ірі малдың жақ сү йектерінен жасалғ ан лө кет пышақ тар жә не қ оныстардан жиі кездесетін тегістегіштер қ олданылды.

Еркектер мен ә йелдер басына жү ннен тоқ ылғ ан немесе теріден тігілген қ ұ лақ шын киді. Сыртқ ы киімдер де жү н матадан тігілді. Олар, сірә, қ ос ө ң ірлі немесе мойнында ойығ ы болып, сол жағ ынан бір тү ймемен қ аусырылғ ан болса керек.

Ә йелдердің киімі кө йлек, қ ұ лақ шын, тері аяқ киім болды. Ә детте жү н матадан тігілген кө йлектің етегі тізеден тө менірек тү сіп тұ рғ ан. Жең і ұ зын болғ ан. Жең нің қ айырмасына қ атар-қ атар моншақ тағ ылды. Белдемшенің алды белдігінен етегіне дейін бірнеше қ атар ақ моншақ тар тізбегімен сә нделді. Мата қ ызыл тү стің ә р тү рлі рең імен-алқ ызыл, кү лгін-қ ызыл бояумен боялды.

Қ абірлерден табылғ ан кө птеген ү лкен сырғ алар мен бұ рама самай сырғ а, мойындарына ө ң іржиек немесе моншақ тізілген алқ а тақ қ ан, қ олдарына білезік, жү зік салғ ан деуге болады. Киімнің жағ асына ә йнек моншақ тар тіккене, кеуделеріне дө ң гелек қ апсырма тақ қ ан. Табан із, дө ң гелек ромб тә різді, кейде ө рнектелген салпыншақ тар мен белдік қ ұ рсаушалар кең інен тарағ ан. Еркектер де, ә йелдер де сә ндік зат жә не бойтұ мар есебінде қ абыршақ тарды, жыртқ ыш аң дар мен ү й жануарларының азуларын тағ атын болғ ан. Олардың кейбіреулері қ ызыл жосамен боялғ ан.

Қ оныстарды мекендеушілерде керамика ыдыстарын жасау ісі едә уір орын алды. Оның бә рі шаруашылық пен тұ рмыста пайдалануғ а арналды. Қ ола дә уіріндегі қ ұ мырашалар кө бінесе ә йелдер болды.

Ыдыс-аяқ қ а қ арап, олардың жасалу техникасы туралы сө з етуге болады.

Балшық ө те мұ қ ият таң дап алынып, кейде ол бірнеше шақ ырым жерден ә келінген, содан соң ұ қ сатылатын, атап айтқ анда; мұ здатылатын немесе жаз бойы кептірілетін, одан кейін жібітіліп, иленетін болғ ан.

Ыдыстар қ олмен жапсырылып жасалды. Ыдыстардың кө пшілігі (қ абырғ алары тік немесе бү йірі сә л шығ ың қ ы қ ұ ты тә різді) таспалық техникамен жасалғ ан. Қ ұ мыраларды қ алыпқ а салып қ алыптастыру ә дісі болды; мұ ндай қ алыптар ретінде жү н матадан тігіліп, ішіне ылғ ал қ ұ м толтырылғ ан дорба пайдаланылды. Дорбатисті формағ а келтірілді, оны айнала балшық жапсырылып, тү бі бекітілді. Мұ ндай кесекке жұ мыр тас тығ ылып, бү йірі шығ арылатын болды. Сө йтіп, ыдыстардың бү йірі де, тү бі де дө ң гелек, мойыны ә детте тік жасалды. Ыдыстардың кө бі су ақ пайтын болу ү шін кү йдіруден бұ рын, қ ызғ ан сү йек тегістеуішпен немесе қ ыздырылғ ан кішкене таспен тегістеген. Ыдыс жылтыратылғ аннан кейін тегіс, тығ ыз болды, ал кү йдірілген соң сұ йық затты жақ сы сақ тайтын қ асиет алды. Ыдыстар ә детте, ө рнектеледі. Ө рнек кү йдіруден бұ рын шикі немесе тобырсығ ан балшық тың бетіне, алдын ала сызылғ ан жобамен емес, кө збен мө лшерленіп салынды.

Ыдыс ашық ауада, кө лең кеде немесе желқ уарлы ү йде кептірілді.Кейде қ абырғ аларының жұ қ алау жерлері (қ олмен жапсырғ анда ондай болмай қ оймайды) қ абырғ алардың қ алың дау жерлері кепкенше ылғ алды сақ тау ү шін уақ ытша сулы шү берекпен немесе шө ппен жабылды. Ыдыстар, сірә, ашық отта кү йдірілген болса керек. Кептіру мен кү йдіру кезінде ыдыстар шытынап кетпеуі ү шін балшық майсыздандырылды, ол ү шін ү гітілген кварц, қ абыршақ, қ ұ м, кейде кү йдірілген балшық қ осылды.

Ыдыстардың тұ рпатын, жасалу техникасын жә не ө рнегін салыстыра зерттеу қ ола дә уіріндегі мә дениеттің ә рбір кезең іне олардың белгілі бір тү рі тә н екенін анық тауғ а мү мкіндік берді.

Алдың ғ ы қ ола дә уірінде бү йірі тік немесе біраз шығ ың қ ы, мойны ішке қ айырылғ ан, тү бі жайпақ ыдыстар басым болды. Тісті немесе тегіс қ алыппен тү сірілген шырша ө рнектері, шаршы, ү ш бұ рышты, сопақ ша ө рнектер, қ исайта батырылғ ан тү тікшемен тү сірілген «орақ тә різді», тырнақ пен тү сірілген ө рнектер кө п тарады. Басқ а ө рнектермен қ атар «меруерттер»-дө ң гелек, томпақ ө рнектері кездеседі. Ыдыстардың бү йірі мен тү бі тү гел ө рнектеледі. Ө рнек тік, кө лденең, ирек сызық тардың, тік ирекшелердің, сызық шалармен толтырылғ ан ү ш бұ рыштардың қ июласуынан тұ рады.

Ортаң ғ ы қ ола дә уіріне тә н қ ұ мыралардың тү бі жайпақ келеді, иіні дө ң гелетіліп немесе иініне мойны мен бү йірін бө ліп тұ ратындай ойық жасалады. Ө рнек тегіс немесе ұ сақ тісті қ алыппен тү сіріледі. Бұ л дә уірдегі ең кө п кездесетін геометриялық ө рнек-ү ш бұ рыш, меандр, сынық, ирек сызық жә не осылардың ә р тү рлі қ июласуы. Тұ рқ ы дө ң гелетіле жасалғ ан ыдыстардың кө бінесе ернеуі, мойны, ү стің гі жағ ы ө рнектеледі, ал иіні ойық ыдыстарда сү рет ү ш жерге-мойнына, ортасынан жоғ арырақ бө лігіне, тү біне жақ ындау жерге салынады. Кейде ыдыстың тү бі ө рнектеледі

Соң ғ ы қ ола дә уірін иіні дө ң гелек, бү йіі азды-кө пті шығ ың қ ы қ ұ мыралар сипаттайды. Олардың ернеуіне қ иғ аш жә не айқ ыш-ұ йқ ыш кертпелері бар балшық таспа жапсырылады. Кейде иініне ө рнектің басқ а тү рлерімен қ атар ирек сызық, қ исық ойық, шырша, ”меруерт” тү рінде суретсалынады. Ү стің гі жағ ы сопақ ша ойық тармен ө рнектелген немесе ешбір ө рнексіз ыдыстар сирек болса да кездесіп қ алады.

Қ ола дә уіріндегі ежелгі тайпалардың кө ркемдік талғ амы мен мә дениеті туралы сә ндік заттар мен ө нер бұ йымдарына қ арап қ орытынды жасауғ а болады. Ілуде бпр болса да, аң стилінде жасалғ ан заттар кездеседі. Олардың арасында Шағ алалы мен Явленко-1 қ оныстарынан табылғ андарына жылқ ының жақ сү йегінен кесіліп жасалғ ан жануарлар басының бейнелері бар. Шебер сү йектің табиғ и тү рін пайдаланғ ан; ол сү йекті ойып, кө з, қ ұ лақ шығ арғ ан; жақ тың шетін кесіп тастап, тегістеп жылтыратқ ан. Ә сем жануардың басын кө рнекті етіп кө рсету ү шін осының ө зі де жеткілікті болып шық қ ан.

Нұ ра ө зенінің жағ асынан табылғ ан тас келсап барынша назар аударады, онда еркек адам басының мү сіндік бейнесі бар. Беті сопақ, сә л дө ң естеу мұ рны ө те ұ зын, танауы кең. Маң дайы тар жә не қ абақ сү йегі қ алың, шығ ың қ ы болғ андық тан, тым тө мендеу кө рінеді. Мү сіннің стильдік суреттеуі тым ө згеше. Қ асы, кө зі, шық шыты самайдан тарағ ан жатық, шығ ың қ ы қ ырлармен бейнеленген. Ерні жұ қ а, ұ зын, қ ұ лағ ы ірі, кішкене мұ рты да болса керек, сақ алы бетін, шығ ың қ ы сү йір иегін жауып тұ ратын етіп салынғ ан. Мү сіннің сырт жағ ында, шамасы кө здің дең гейінде болар, астымен қ атар шығ ың қ ы қ ыр бар, ол мү сіннің бү кіл желке жағ ын орап тұ р. Қ ыздың ортасынан тө мен қ арай жің ішке кескішпен тігінен қ ысқ а сызық тартылғ ан.

Қ ола дә уіріндегі тайпалар жауынгерлік қ ару жасай білді; ол қ ару ү немі жетілдіріп отырды. Қ ару-жарақ тың кө п жасалуы шаруашылық тың жаң а тү ріне-кө шпелі мал шаруышылығ ына кө ше бастауғ а байланысты ежелгі қ оғ амының ө мірінде соғ ыстардың рө лі кү шейгенің кө рсетеді. Қ ару-жарақ жапырақ сияқ ты, жебеге кигізілетін ұ ң ғ ыма жасалғ ан қ ола ұ шы бар найзалар, кү рзілер, дү мі, шығ ың қ ы балталар, шоттар қ оданылады. Кейбір жауынгерлер қ ола қ анжар асынды; қ анжар жетесінің сү йек немесе ағ аш сапқ а кигізетін ұ шы болды. Қ ола дә уірінің соң ғ ы кезең інде қ алпақ ша тү рінде жасалғ ан немесе айқ ыш-ұ йқ ыш тұ тқ а-тиегі бар, тұ тас қ ола қ анжарлар да пайда болды.

Қ оғ амдық қ атынастар. Қ азақ станда қ ола дә уіріндегі тайпалардың негізгі кә сібі бақ ташылық, мал шаруашылығ ы мен кетпенді егіншілік болды. Мал шаруашылығ ының дамуы қ оғ амның азық -тү лікпен жә не тұ тыну заттарымен кө бірек қ амтамасыз етілуіне, артық азық -тү ліктердің пада болуына, айырбастың одан ә рі ө сіп, ұ лғ аюына, тү птеп келгенде, байлық тың қ орлана бастауына жеткізді.

Мал шаруашылығ ының жедел дамуы ең бірінші ірі қ оғ амдық, ең бек бө лінісінің, халық тың басқ а бұ қ арасынан бақ ташы тайпалардың бө лініп шығ уының негізі болды. Қ ола дә уірінде егіншіліктің дамуында да ө згерістер болып ө тті. Жер бұ рынғ ыша кетпенмен ө ң делсе де, ө ң делетін жердің аумағ ы едә уір ұ лғ айды. Шаруашылық тың тұ рпатындағ ы ө згерістер қ оғ амдық ұ йымдағ ы ө згерістерге сө зсіз жеткізуге тиіс болды. Ә леуметтік жә не ә скери-саяси қ ұ рылымдарда рулық -тайпалық бө лімшелер пайда болады.

Еркек-кө сем, еркек-жауынгер, қ оғ амда, материалдық игіліктерді ө ндіруде ү стем дә реже алды; ол рулық қ ауымның басшысы болды, туыстық ә ке жағ ынан есептеле бастады. Бұ л дә уірде патриархаттық қ атынастардың болғ анын растайтын археологиялық дә лелдердің бірі-андроновтық ескерткіштердегі қ ос табыттар; онда кү йеуінің моласына кейін ә йелін жерлейтін болғ ан. Қ ола дә уіріндегі жерлеу ғ ұ рпына тә н нә рсе-ө ліктің сол жақ немесе оң жақ бү йірінен бү ктетіліп, басын батысқ а қ аратып жатқ ызылуы.

Патриархаттық ә улеттік қ ауым ө зінің дамуында бірнеше кезең нен ө тті. Алғ ашқ ы тү рінде ол ө зінің алдындағ ы матриархаттық ә улеттің кө п белгілерін; ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тары жә не тұ рмыстық мә селелерді шешуде қ оғ амның барлық ересек мү шлерінің тең дігін, қ ауым басшысының беделіне ө з еркімен бағ ынуды мұ ра етіп алғ ан еді. Мұ ндай қ ауымның негізі, бұ рынғ ы сияқ ты, жұ п отбасы болды, мұ ның ө зі ерлі-зайыптылар байланысының берік болмауымен жә не ортақ балаларды иемденуге еркектер мен ә йелдер қ ұ қ ық тарының тең дігімен сипатталады.

Ерте кездегі патриархаттық ә улеттік қ ауымдар ә ке жағ ынан туыс адамдардың тө рт-бес ұ рпағ ынан қ ұ ралды жә не аумағ ы 200 шаршы метрдей немесе одан да кең ү лкен ү йлерде бірге тұ рды. Ә рбір патриархаттық -рулық қ оныс осындай бірнеше ү йлерден қ ұ ралды.

Ә леуметтік қ ауым отбасылық -ө ндірістік ұ жым болды, ал ұ жымдық ең бек тұ сында ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тары мен ө ндіріс ө німдеріне ортақ меншік болғ ан еді. Кейін келе, ә сіресе соң ғ ы қ ола дә уірінде, кейбір кү шейген патриархаттық ә улеттік қ ауымдар барғ ан сайын оқ шаулануғ а тырысты; мұ ның ө зі келе-келе алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыстың ыдырауына, отбасылық меншіктің шығ уына ә келіп соқ ты.

Солтү стік Қ азақ стандағ ы қ оныстарды қ оршай жасалғ ан дуалдар мен орлар тү ріндегі қ орғ аныс бекіністері қ ола дә уірінің ортаң ғ ы кезең інде, тайпалар арасындағ ы қ ақ тығ ыстар кү шейген дә уірде пайда болғ ан. Сондай-ақ қ оныстар мен қ орымдардан табылғ ан жебелердің қ ола жә не сү йек ұ штары да тайпалардың арасындағ ы қ ақ тығ ыстарды кө рсетеді. Жебе ұ шы бір жолы (Шығ ыс Қ азақ стан) тізенің ұ ршығ ына, тағ ы бір жолы (Орталық Қ азақ стан) адам қ аң қ асының жамбас сү йегіне қ адалып тұ рғ ан жерінен табылды.

Қ ола дә уірінің соң ғ ы кезең інде рудың жә не одан жеке отбасы шаруашылық тардың бө лініп шығ уы нә тижесінде ү йлер ө згереді. Олар бітеу қ абырғ алармен дербес отбасыларына арналғ ан бө лімдерге бө лінген. Мә селен, Батыс Қ азақ стандағ ы Алексеевка қ онысында жертө лелердің бірі бір-біріне ұ қ сас екі бө лімге бө лінген; екеуінің де от жағ атын, тамақ пісіретін бө лек жер ошақ тары, жер ошақ жанында қ ойма-ұ ралары бар. Нақ сол жерден кө семнің белгісі жақ сы тегістелген тас кү рзі табылды.

Рулық қ ұ рылыстың ыдырағ анын жә не мү лік тең сіздігінің пайда болғ анын қ орымдардың материалдары да кө рсетеді. Қ азақ станның, қ ола дә уіріндегі қ орымдардың бә рінде қ ауымның қ атардағ ы мү шелерінің жұ пыны қ абірлерімен қ атар бай қ абірлер де кездеседі. Кедейлердің қ абірлері қ абірдің қ арапайым жасалынуымен жә не жерлеу заттарының жұ пылынығ ымен ерекшеленеді. Байлардың қ абірлерінен алтын жә не қ ола заттар, шебер ө рнектелген қ ыш ыдыстар табылды. Мұ ндай молалардағ ы тас жә шіктердің тақ талары шеберлікпен жасалғ ан, бір-бірімен жақ сы қ июластырылғ ан, жә шіктердің кө лемі де ү лкен. Ә улет басшыларының, ру мен тайпа кө семдерінің қ абірлері ү стіне биік етіп топырақ оба ү йілген немесе ү лкен-ү лкен гранит тақ талардан қ оршау жасалғ ан.

Мал санының ө суімен қ атар азық -тү лік ө німдері мен шикізат-сү т, ет, тері, жү н, ешкі тү біті кө бейді. Бірсыпыра артық азық -тү лік болды, олардан қ ор жасауғ а жә не айырбастауғ а жағ дай туды. Қ ола дә уірінің алдың ғ ы сатыларында заттай айырбас бір тайпағ а жататын қ ауымдардың арасында жү ргізілді жә не кездейсоқ сипатта болды.

Айырбас соң ғ ы қ ола дә уірі кезең інде кең ө ріс алды. Кө птеген мыс, қ алайы қ ұ ймалары кен орындары бар жерлерден бұ лар жоқ жерлерге апарылды. Трушниково селосы жанындағ ы қ оныста меруертті қ абыршақ тың табылуы кө ршілерімен ғ ана емес, алыстағ ы тайпалармен де айырбас жасалғ анын кө рсетеді. Айырбастың, ә сіресе жеке тайпалар арасындағ ы айырбастың дамып, ұ лғ аюына жылқ ыны мініске ү йретудің, оны кө лік ретінде пайдаланудың едә уір маң ызы болды.

Діни нанымдар мен табынушылық тар. Қ ола дә уіріндегі тайпалардың тұ рмысы мен ә л-ауқ атты тү гелдей табиғ атқ а тә уелді болды, сондық тан адам табиғ ат кү шін қ ұ дірет деп білді. Бұ л ең алдымен кү н, от, жануарлар мен ө сімдіктер дү ниесі болды. Кү н мен от жылулық береді-мұ ның бә рі қ айырымды, қ ұ діретті рухтармен байланыстырылды. Кү н тә ң ірісінің белгілерін сә ндік заттардан-бір ортадан жан-жақ қ а тарайтын шұ ғ ыла тү ріндегі ө рнегі бар қ аптырмалардан, қ ыш ыдыстардағ ы меандралардан кө руге болады.

Қ ола дә уіріндегі тайпалар отқ а табынғ ан; мұ ны сол дә уірде кең тарағ ан ө лікті ө ртеу ғ ұ рпы кө рсетеді. Қ ола дә уірінің тү рлі кезең деріндегі қ абірлерде ө ртенген сү йектерінің қ алдық тары кездесті. Ежелгі адамдардың ұ ғ ымынша, от денені жамандық тардан тазартады жә не ө лген адамды зұ лым рухтардан қ орғ ады.

Кейде ө лік қ ойылғ ан қ абірлерде кү л мен кө мірдің қ алдық тары кездеседі, мұ ны да отқ а табынушылық пен байланыстыруғ а болады. Қ ола дә уірінде ө лікке қ ызыл жоса себілетін немесе молағ а бір тү йір қ ызыл жоса салынатын жерлеу ғ ұ рпы кең інен қ олданылды. Ежелгі адамдардың санасында қ ызыл тү с отты білдірді жә не кү нмен қ атар оттың қ ұ діретті кү ші, зұ лым рухтардан қ орғ айтын қ асиеті бар деп есептеледі. Сонымен бірге қ ызыл бояу қ анның белгісі болды; қ ан да киелі кү ш деп есептелді.

Қ ола дә уірінің соң ғ ы кезең інде шаруашылық тың жаң а тү рі-кө шпелі мал шаруашылығ ының дамуына байланысты кү нге табынумен бірге ай мен жұ лдыздарғ а табыну пайда болды, ө йткені кө шпелілер тү нде кө шкенде соларғ а қ арап бағ ыт ұ стайтын болды.

Қ ола дә уірінің тайпаларында ата-бабаларына сиыну жә не о дү ниеге сену кең інен тарады. Олар бабалар аруағ ының желеп-жебеуіне жетуге тырысты, ол кө мектеседі, қ амқ ор болып қ орғ айды деп сенетін, сонымен бірге олардан қ орқ атын да еді. Сондық тан қ ола дә уірінің тайпалары ө лген адамды о дү ниеде қ ажет болады деп тамақ пен, киіммен, ең бек қ ұ ралдарымен, қ арумен, сә ндік заттармен мү мкіндігінше жақ сылап жабдық тауғ а тырысты. Оғ ан ү йге ұ қ сас бейіт салды, біраз уақ ыт ө ткен соң оғ ан қ осымша тамақ ә келіп, жә шіктің жанына, қ оршау тақ талардың тү біне немесе обаның топырағ ына кө мді; мұ ның ө зі, сірә, бұ л кезде бата қ ылу ғ ұ рпының пайда болғ анын кө рсететін болу керек.

Сол кезде ө туге болмайтын ә р тү рлі шарбақ тар, қ оршаулар пайда болды.Егінші-малшылар оларды ә уелі мал қ амау ү шін, егінді жабайы жә не ү й жануарларынан қ орғ ау ү шін салды, ал кейін ө лген адамның шығ ып кетпеуі ү шін моланы да айнала қ оршайтын болды.

Қ ола дә уірінде қ ұ рбан шалу ғ ұ рпы пайда болды. Қ оныстардың қ асында қ ұ рбан шалатын арнайы орындар болды. Олар таспен қ оршалғ ан дө ң гелек алаң немесе топырақ ү йілген тө бешік еді. Ғ ұ рып орындарын қ азғ анда кү йген дә ннің қ алдық тар, астық тү йгіштер, хайуандардың сү йектері, кү лдің орны, ыдыс-аяқ тың, келсаптардың сынық тары шық ты. Қ ұ рбан шалатын екі орынды зерттегенде руда ұ сақ тайтын тас қ ұ ралдар да табылды.

Қ ола дә ірінде кү нге, отқ а, айғ а, жұ лдыздарғ а, сондай-ақ қ орғ аушы рухтарғ а арнап қ ұ рбан шалынды. Петровка-2 қ онысында қ орғ аныс орларына салынғ ан ө ткелдің қ асында оттың, мал қ аң қ алары мен бас сү йектерінің қ алдық тары бар шұ ң қ ыр табылды, ал ордың арнаулы тарамында қ ұ рбан шалатын орын сақ талғ ан, одан ү ш ыдыс, сиырдың жақ сү йектері, қ ойдың бас сү йетері мен сирақ сү йектері шық ты.

Қ ола дә уірінің ә р тү рлі кезең деріндегі қ абірлерде жыртқ ыш аң ның (қ асқ ырдың, тү лкінің) жә не ү й хайуанының (иттің, жылқ ының) тістері кездесті; олар тек сә ндік заттар ғ ана болып қ оймағ ан, сірә, олар киелі деп есептелген, адамды зұ лым рухтардан қ орғ айтын жә не ө з кү шінің біразын адамғ а беретін амулет, бойтұ марлар деп саналғ ан болса керек.

Қ ола дә уірінің алдың ғ ы кезең інде адам ө зін рулық қ ауымның бө лінбес бө лігі деп сезінген жә не рудан тыс ө мір сү ремін деп ойламағ ан. Соң ғ ы қ ола дә уірінде, яғ ни алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс ыдырағ ан дә уірде, мү лік тең сіздігі пайда болғ ан кезде кө п тайпаларда тайпа, ру кө семдерінің немесе бай отасыларының иемденген малы мен ең бек қ ұ ралдарына тиюге тыйым салу, оларды киелі деп білу ә деті шық ты.

Адамның ой-ө рісінің дамуы оның ө зі туралы жә не табиғ ат туралы ұ ғ ымының кү рделенуіне, діни дү ниетанымының пайда болуына ә келіп соқ ты.