ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАЙПАЛАРЫ

Шү йгін жайылымдар мен рудалы кен орындарының кө птігі арқ асында Орталық Қ азақ стан ежелгі замандағ ы мал шаруашылығ ы, кен кә сібі мен металлургия дамығ ан ірі аймақ қ а, Андронов мә дениетінің негізгі орталық тарының біріне айналды. Мал шаруашылығ ы мен бірге бақ ша егіншілігі арқ асында Орталық Қ азақ станды мекендеуші ежелгі адамдардың материалдық жә не рухани мә дениеті жоғ ары дең гейде болды.

Қ азақ тың ұ сақ шоқ ылығ ының байтақ жерін мекендеген тайпалар тұ рғ ын ү йлер мен қ ора-қ опсылардың қ алдық тары бар қ оныстар, бейіт қ ұ рылыстары мен кө не рудниктер, жартастағ ы суреттер мен қ ұ рбан шалу орындары сияқ ты кө птеген ескерткіштер қ алдырды.

Қ ола дә уіріндегі ескерткіштердің тарағ ан батыс шегі Жезқ азғ ан-Ұ лытау-Арғ анаты-Терісақ қ ан ө зенінің жоғ арғ ы бойлығ ы арқ ылы ө теді. Жезқ азғ анда бұ л мә деиет кө птеген кен орындарымен кө рінеді, олардың ішіндегі ең ірілері Кресто, Петро, Злотауст, Милық ұ дық болды. Солтү стігінде бұ л шекара Есіл мен Тобыл ө зендерінің аң ғ арына дейін, шығ ысында Ертістің сол жағ асы мен Шың ғ ыс жотасына дейін барады, ал оң тү стікте бұ л мә дениеттің ошақ тары Бетпақ дала шө лінің солтү стік шетінен Жетіқ оң ыр ө ң ірінен, Тайатқ ан, Шұ нақ тауларынан, Батпақ су мен Шажағ ай ө зендерінің алқ аптарынан мә лім.

Бұ л кең -байтақ аумақ ты қ ола дә уіріндегі тайпалар ә ркелкі мекендеді. Ол кездегі неғ ұ рлым игерілген ө ң ірлер Нұ ра, Шерубай-Нұ ра, Атасу жә не Талды-Нұ ра ө зендері мен олардың кө птеген салаларының аң ғ арлары, Бұ ғ ылы, Беғ азы, Қ ызыларай, Кент, Қ арқ аралы, Баянауыл, Кө кшетау жоталарының аралығ ындағ ы жазық тар жә не басқ алары болды.

Орталық Қ азақ стандағ ы андроновтық қ орымдардың кө пшілігі осы мә дениеттің басқ а аудандардағ ы ескерткіштермен салыстырғ анда қ ұ рылымының кү рделілігімен, кө рнектілігімен, бейіт қ ұ рылыстарын салудың жоғ ары техникасымен кө зге тү седі. Ертедегі шеберлер мө лшері жағ ынан орасан зор тас қ оршаулар мен лақ аттар салды. Тұ рғ ындар діни қ ұ рылыстарды салуда да қ ұ рылыс ісінен тә жірибе жинақ тап, дә стү рге ие болды.

Қ азіргі уақ ытта Орталық Қ азақ станда қ ола дә уірінің 50-ге жуық қ онысы мен 150 ірі қ орымы табылды. Қ азба ісі 40 қ орым мен 10 қ оныста жү ргізілді.

Орталық Қ азақ стандағ ы Андронов мә дениеті тайпалары ө з дамуында бірінен соң бірі келетін екі кезең нен ө тті; оның алдың ғ ысы-Нұ ра кезең і, ортаң ғ ысы-Атасу кезең і (Нұ ра, Атасу ө зендеріне қ арай алынғ ан шартты атаулар). Соң ғ ы қ ола дә уірінде (б.з.б. Х-VIII ғ асырлар) олар Андронов мә дениетімен салыстырғ анда анағ ұ рлым жоғ ары, кө рнекті Беғ азы-Дә ндібай мә дениетін қ ұ рды (Қ арағ анды қ аласы мағ ындағ ы Дә ндібай ауылында жә не солтү стік Балқ аш ө ң іріндегі Беғ азы қ ойнауында қ ола ескерткіштерінің алғ ашқ ы қ азылғ ан жеріне қ арай осылай аталғ ан).

Алдың ғ ы қ ола мә дениеті. Мә дениеттің алдың ғ ы, Нұ ра кезең і ә зірше толық зерттелмеген, бейіт қ ұ рылыстарының материалдары бойынша ғ ана мә лім.

Нұ ра кезең інің тайпаларына ө лікті ө ртеп жерлеу ғ ұ рпы тә н. Ө лік қ азылып қ ойғ ан молағ а жақ ын жерде ө ртеліп, одан соң кү лі молағ а қ ойылғ ан, ал ө ртелген жерге тас тақ талар ү йілген.

Бұ л замандағ ы тайпалардың ө лікті жерлеуінде оны ө ртеу негізгі ғ ұ рып болғ анымен, бірден-бір ғ ұ рып болғ ан жоқ. Ө лікті молағ а салу ғ ұ рпы да болды, ол ә сіресе Қ азақ стан қ оласының Атасу кезең інде ерекше кең інен тарады.

Нұ ра кезең індегі қ орымдардың аумағ ы онша ү лкен емес, ә детте ол аласа тө мпешік болды, оны айнала тігінен орнатылғ ан немесе жалпағ ынан салынғ ан тақ татастардан дө ң гелетіп немесе тік бұ рышты етіп қ оршайтын болды. Қ абір қ оршаудың ішінен қ азылды. Ө лік қ абырғ алары жалпағ ынан салынғ ан тақ татастармен шегенделген лақ атқ а, тас жә шіктерге салынып, тік бұ рышты етіп қ азылғ ан қ абірлерге кө мілді. Жерлеу ғ ұ рпы жасалғ аннан кейін лақ аттар тас тақ талармен жабылды.

Нұ ра кезең індегі тайпалардың мә дениетін қ ыш ыдыстар ерекшк айқ ын сипаттайды. Ыдыстардың дені ернеуінің жиегі сыртқ а қ арай иіліп, мойны мен бү йірі иіліп барып жалғ асатын қ ұ мыралар болып келеді. Тү бі жайпақ, кейде шығ ың қ ы, сү йір болады. Бұ л ыдыстар вазағ а ұ қ сас. Ыдыстардың кө бінің кө лемі мен сыйымдылығ ы бірдей. Олар ү ш бұ рыштардың, меандрлардың, қ атарлас каннелюрлердің қ июласуы тү рінде ернеуінен орта беліне дейін салынады, кейде ыдыстың тү п жағ ы да сә нделеді. Ө рнек тарақ тә різді жә не тегіс қ ылыппен тү сірілген. Нұ ра заманындағ ы бейіттерде қ ола бұ йымдар біршама аз табылғ ан.

Қ орымдардың дені Бұ ғ ылы-1, Ақ су-Аюлы-1 қ орымдары секілді болып келеді. Оның бірнеше қ оршаудан тұ ратын біріншісі Шерубай-Нұ ра ө зені алқ абының батыс жағ ында, Бұ ғ ылы тауының етегінде орналасқ ан. Бұ ғ ылы-1 қ орымында қ азылып ашылғ ан дө ң гелек жә не тік бұ рышты қ оршауларда тік бұ рышты қ абірлер болды; кейде олар жалпағ ынан салынғ ан тақ татастармен шегең делген. Бейіттегілердің кө пшілігі ө лікті ө ртеу ғ ұ рпы бойынша жерленген. Лақ аттарда мол ө рнектелген бір-екі қ ыш ыдыс табылды, олардың кейбіреуінің тү бі вазаның тү біндей ә сем, бұ лармен бірге балшық ұ ршық бас, дө ң гелек қ ола айна, қ ола моншақ тар мен тізбектер шық ты. Молалардың жә не олардың жанынан ү й жануарларының -батағ а сойылғ ан малдың сү йектері табылды.

Ақ су-Аюлы-1 қ орымы ө зі аттас ө зенінің оң жақ тағ ы биік жағ алауына орналасқ ан. Қ орымның орта шенінде жағ аны бойлай қ атарласқ ан сегіз оба тобы ерекше кө зге тү седі. Ү йілген топырақ астынан жалпағ ынан салынғ ан тақ татастардан дө ң гелете қ аланғ ан қ оршаулар шық ты. Қ оршаулардың ішіндегі шұ ң қ ырларғ а тік бұ рышты цисталар қ аланғ ан, олардың бұ рышында ә детте адамның қ урағ ан сү йектері мен екі-ү ш қ ыш ыдыс жатады.

Нұ ра кезең інің соң ына таман ө лікті жерлеу ғ ұ рпы оны ө ртеу ғ ұ рпын бірте-бірте ығ ыстыра бастайды. Бұ л бірсыпыра ескерткіштерден, мә селен, Орталық Қ азақ станның солтү стік-шығ ыс аудандарындағ ы ескерткіштерден кө рінеді; бұ ларда жерлеу ғ ұ рпы аралас; ө лік ө ртеу де, ө лікті жерлеу де кездеседі, оның ү стіне ө зекті кө міп жерлеу басымырақ.

Тік бұ рышты шұ ң қ ырлардан нұ ралық тұ рпатты қ ыш ыдыстар табылды. Бітімі жаң а ыдыстар-Солтү стік жә не Батыс Қ азақ стандағ ы кө рші тайпалардың ыдыстарына ұ қ сас иіні ойық ыдыстар шығ ады. Кейін мұ ндай ү лгідегі ыдыстар Орталық Қ азақ станда да басым бола бастайды.

Атасу кезең індегі андронов тұ рғ ындарының мә дениеті -алдың ғ ы қ ола мә дениетінің жалғ асы мен табиғ и дамуы. Сонымен бірге бұ л-қ оғ амның, оның экономикасы мен мә дениетінің дамуындағ ы жаң а, неғ ұ рлым жоғ ары кезең; бұ л кезең қ ола дә уірінің дамығ ан ортаң ғ ы кезең іне жатады.

Шаруашылық жағ ынан алғ анда бұ л кезең мал ө сірудің бұ рынғ ыдан гө рі кең ірек таралуымен жә не кетпенмен ө ң дейтін егіншілік кө лемінің ө суімен сипатталады. Қ орымдар мен қ оныстардағ ы мал сү йектерінің қ алдық тары Атасу заманындағ ы тұ рғ ындардың ө сірген мал тү ліктері туралы тү сінік береді. Мұ нда сиыр мен қ ой-ешкі, жылқ ы ү лкен рө л атқ арды. Бұ л кезең де жылқ ы мен қ ойдың шаруашылық маң ызы артады.

Малдың кө беюі жә не халық тың ө суі шө лейт жерлерді шаруашылық жағ ынан игеруге итермеледі. Тайпалардың бір бө лігі ө зен алқ аптарын тастап, шө лдер мен шө лейттердің оазистеріне ауысты; онда сумен жабдық талудың бірден-бір кө зі қ ұ дық тар болды.

Кен жұ мыстарының кө лемі ө сті, мыс пен қ алайы табу, демек, ө ндіру артты. Мыс пен қ оладан ең бек қ ұ ралдарын, тұ рмыстық жә не сә ндік заттар жасау едә уір ұ лғ айды.

Мыс пен қ ола металлургиясының, бақ ашылық мал шаруашылығ ының дамуы шаруашылық тың мамандануына жә не бірқ атар ә леуметтік ө згерістерге жеткізді.

Атасулық андроновтық тайпаларда жерлеу ғ ұ рпы тұ рақ ты сипат алды. Ө лгендер жерленгенде бү ктетіліп, кө бінесе сол қ ырынан жатқ ызылды, қ олдары қ усырылды, басы батысқ а қ аратылып, кейде аздап солтү стікке немесе оң тү стікке бейімдең кірей жатқ ызылды. Оның ү стіне, Нұ ра кезең інің мұ пасы ретінде ә лі қ олданылып келе жатқ ан қ азулы шұ ң қ ырмен жә не цисталармен қ атар, тік бұ рыш бітімді тас жә шіктер тарады; ол жә шіктер шомбал, жалпақ тө рт тақ татастан қ ұ ралып, қ абір шұ ң қ ырының тө рт жағ ынан қ ойылды.

Атасу кезең інде иіні дө ң естеліп иілген ыдыстар сақ талды, бірақ мойыны мен бү йірінің арасы ойық қ ұ мыралар, қ арапайым қ ұ ты сияқ ты ыдыстар, аралық тү рлер басым болды.

Иіні дө ң естеліп иілетін кө зелер бұ рынғ ы ә сем кө рнектілігінен айырылады, олардың биікше, жің ішке тү бі жоғ алады, ө рнектер ү ш қ атарғ а-ыдыстың мойнына, бү йірінің жоғ арғ ы бө лігіне жә не тү біне салынады. Ә рбір қ атарда ө рнекті орналастыру дә стү рі қ алыптасады. Мойнына кө бірек салынатын сурет тік бұ рышты немесе тең қ абырғ алы ү ш бұ рыштардан ұ шы жоғ ары қ аратылып тізілген тізбектер болып келеді. Кейде ү ш бұ рыштардың орнына ромбылар, сынық сызық тар жә не басқ алар салынады. Ө рнектердің екінші қ атары ү ш бұ рышты фестондардан, меандрлардан, қ атарлас каннелюрлерден қ ұ ралады. Бұ л ө рнектер қ июласып, кілемнің ою-ө рнегіндей болып шығ ады. Тү пкі қ атар ұ шы жоғ ары қ аратылғ ан ү ш бұ рыштар немесе белдеулей сызылғ ан қ атар сызық тармен ә семделеді. Иіні дө ң естеліп немесе ойық талып жасалатын ыдыстарда ғ ана ө рнек кө п кездеседі. Қ арапайым қ ұ ты тә різді ыдыста кү рделі меандрлы немесе фестонды сурет болмайды жә не онда ө рнекті белдеулер салынуы кө п кездеспейді. Ондай ыдыстың ернеуі мен мойны қ атар ірі ү ш бұ рыштармен, қ атарлас сызық тармен, кейде шырша ө рнекпен сә нделеді. Солтү стік жә не Батыс Қ азақ станнан-Орталық Қ азақ стандағ ы ыдыстардың мойнында меандрлы фигуралардан жасалғ ан ө здерінің дә стү рлі айырмашылығ ы ө рнегі болады.

Атасу заманында қ ола қ ұ ю ө нері жоғ ары дә режеде кемеліне жеткен.Табылғ ан бұ йымлардын бә рі соғ у, қ ұ ю, ою жә не қ ақ тау арқ ылы жасалғ ан.Кө не замандағ ы шеберлер қ алақ тү ріндегі қ анжарларды жебелердің қ ос қ анатты, жалпақ ша ұ штарын, екі ұ шы сү йір моншақ тарды, дө ң гнлек жә не тік бұ рышты айналарды қ ұ йды.Соғ у, қ ысып ө рнектеу мен қ ақ тау тө рт қ ырлы біздерді, инелерді, білезіктерді, алуан тү рлі алқ аларды, мү сінді тоғ аларды жә не басқ аларды жасағ анда қ олданылды.

Ол замандағ ы қ орымдардын кө бі Атасу ө зенінің алқ абындағ ы қ орымдар тобына ұ қ сас.Бұ лардың ең ірілері-Дарат, Саң ғ ыру, Мыржық, Ақ сай, Телжан, Қ осағ ал жә не ә сіресе Ү йтас қ орымдары.

Мейлінше алуан тү рлі бейіт қ ұ рылыстары жер бетінен20-50см сыртқ а шығ ып тұ ратын кө лемді тақ татастармен белгіленген.Оларды қ осарлы жә не екі қ абатты жә шіктерге қ ойылғ ан кө п лақ атты ә улеттік-патриархаттық ү лкен қ абірлердің саны кө бейген.Қ оршаулардың бә рінде дерлік лакат жә шіктері екі-тө рт гранит тақ тамен жабылғ ан.Негізгі ғ ұ рып-ө лікті ө ртемеу жерлеу.Дегенімен Атасу заманындағ ы басқ а ескерткіштердегі сияқ ты, мұ нда да ө лікті ө ртеу кездеседі.

Қ орымдардан кө птеген қ ыш ыдыстар, бұ ранды бұ рамалары тү йсіп келетін қ ола білезіктер, самайғ а тағ ылатын алтын жалатылғ ан сырғ алар, қ ола тізбектер, алқ алар жә не палеометалдан жасалғ ан басқ а да бұ йымдар, тастан жасалғ ан мошақ тары бар алқ алар, тесіп ілінетін жыртқ ыш азулары мен қ абыршақ тар жиналды.

Орталық Қ азақ станда Атасу кесенінің ескерткіштері кө п, олар-Қ оң ырат аудандағ ы Былқ ылдақ, Қ арасай, Темірастау, Қ арабие қ орымдары, Шерубай-Нұ ра ө зені алқ абындағ ы Басбалдақ, Ақ су-Аюлы-1 қ орымдары, Бетпақ даланың солтү стік шетіндегі Елшібек, Беласар қ орымдары жә не басқ алар.

Қ ұ рбан шалынатын орындар да Орталық Қ азақ стандағ ы,, Атасу ө зені алқ абының таулы жерлеріндегі Нұ ра, Қ арасу, Жарлы, Ақ билек ө зендерінің алқ аптарынындағ ы,, дамығ ан қ оланың ө зінше бір ү лгідегі ескерткіштері болып табылады. Олар ә р уақ ытта жазық жерде, маң айына қ арағ анда дө ң естеу, қ оныстар мен қ орымдардан оң ашалау жерде орналасады. Кө бінесе бұ л қ ұ рылыстар сопақ немесе онша дө ң гелек емес тү рдегі жалпағ ынан салынғ ан сегіз-тоғ ыз шомбал тастан қ ұ ралады.

Қ ұ рбан шалу алаң дарында табылғ ан заттар қ ұ рбан шалудың тек діни ұ ғ ыммен ғ ана емес, сонымен қ атар ө ндірістік ү рдіспен де едә уір байланысты болғ анын кө рсетеді. Оларды қ азғ анда ең бек қ ұ ралдары-тас кетпендер, қ ол диірмендер, астық тү йгіштер табылды. Боқ сайдағ ы ғ ұ рып орындарында ағ аш кө мірі мен кү лдің қ алың қ абаты, сондай-ақ қ алың дығ ы 40 сантиметрдей органикалық қ алдық тар табылды.

Нұ ра ө зеніндегі (Бесоба ауылы, Жамантас қ ойнауы) қ ұ рбан шалу алаң ында кварцты қ ұ м қ осып, алебастрдан жасалғ ан екі мү сін табылды; бірі-добал орақ сияқ ты, екіншісі-параболалық, ү ш бұ рыш тә різді. Бұ лардың екеуі де, тегінде, ең бек қ ұ ралдарын бейнелесе керек. Мұ нда сонымен қ атар ұ зыншалау тас келсап, тү бі жайпақ ыдыстар керамикасының фрагменттері болды.

Дамығ ан қ ола дә уіріндегі Орталық Қ азақ стан тұ рғ ындарының шаруашылығ ы мен тұ рмысын қ оныстардан табылғ ан археологиялық заттарғ а қ арап топшылауғ а ә бден болады; мұ ндай қ оныстар ә детте тау қ ойнауларында немесе даладағ ы ө зендер мен кө лдердің ү скірік пен аң ызақ соқ пайтын жағ аларында орналасқ ан.

Тұ рғ ын ү йлер мен қ ора-қ опсылар тобы (10 жә не одан кө бірек, кейде 80-ге дейін, Бұ ғ ылы-1) ортада ашық ішкі алаң қ алдырып айнала салынғ ан; ол алаң мал қ амауғ а арналғ ан. Кейініректегі ү й-жайлар ішкі алаң ды айнала салынғ ан орталық қ ұ рылыстар тобынан тысқ ары тұ рғ ызылғ ан.

Ә детте, қ ұ рылыстың негізі қ азылғ ан шұ ң қ ыр болды. Оның қ абырғ алары кө лденең қ аланғ ан таспен бекітілді немесе қ ырынан қ ойылғ ан тақ татастармен қ апталды.

Қ оныстардың қ алай орналасқ анын, тұ рғ ын ү йлердің безендірілуін Атасуғ а қ ұ ятын тау ө зені Мың басайдың алқ абындағ ы қ оныстың қ азылғ ан орнына қ арай білуге болады. Атасу қ онысы дө ң ес алаң ғ а орналасқ ан жә не ол шет-шеттерінен тақ татастар кө рініп тұ рғ ан бірнеше тайыз апандар болып табылады. Ауданы 15 мың шаршы метрге жететін бұ л жерге 35 тұ рғ ын ү й мен қ ора-қ опсы орналасқ ан. Жеке ү йлер жің ішке ұ зын жолдар арқ ылы жалғ асқ ан, ә рқ айсысында ү лкен кү лшұ ң қ ыр болғ ан, оң да кү л мен қ ой-ешкі сү йектері жиналғ ан. Ә р ү йдегі ү лкен кү лшұ ң қ ырлар қ оныстың ұ зақ уақ ыт болғ анын дә лелдейді.

Қ оныс орнын қ азғ анда бір тұ рғ ын ү й, мыс рудасын қ орытатын бір шеберхана, екі кү лшұ ң қ ыр шық ты. Адам тұ ратын жартылай жертө ле тік бұ рышты, аумағ ы 13х12 м. Онда екі мә дени қ абат олардың ортасындағ ы ө рт ізі бар қ абат сақ талыпты. Ү йдің солтү стік бұ рышымен іргелес кішкене ү ш жертө ле бар; олар дә ліз арқ ылы жалғ асқ ан. Жаппаның тіреуіші ретінде ағ аш бағ андар пайдаланылғ ан; бұ лар ә рі ү йді екі бө лмеге бө летін қ абырғ а болғ ан; бө лмелердің біреуінде адамдар тұ рғ ан, екіншісінде мал ұ сталғ ан. Адам тұ ратын бө лменің жер елені тегіс, қ ұ мды-балшық пен тапталғ ан жә не беті балшық пен сыланғ ан. Қ ора-жайдың жер едені едә уір тө мен, онда шіріген кө ң қ алдық тарының қ абаты сақ талғ ан.

Тұ рғ ын ү йдің солтү стік-шығ ыс бұ рышында гранит тақ талардан қ аланғ ан ұ зындығ ы 4 метр, кө лденең і 1 метр ошақ табылды; оның арнайы бө лінген ү ш бө лімшесі бар. Ошақ тың бір тармағ ы, ең ү лкені, ү йді жылытқ ан; екіншісінде тамақ пісірілген, ү шіншісі қ орыту пешінің рө лін атқ арғ ан. Ошақ та 5 килограмдай мыс қ ұ ймасы, мыс шлагы, тас жә не қ ыс ожаулар мен шө міштердің сынық тары, қ ұ ю қ алыбы жатыр. Мұ нда руда ұ сақ тайтын тас қ ұ ралдар, балғ алар, келсаптар, тоқ пақ шалар, дә нү ккіштер, керамикалық бұ йымдарды тегістейтін қ алақ тар, тас кетпендер табылды.

Атасу қ онысының тұ рғ ындары ыдыстың тү рлі ү лгілерін-тамақ пісіретін ө рнексіз долбарлы керамиканы жә не тамақ ішетін, геометриялық ө рнектермен сә нделген ыдыстарды жасай білген. Ө рнектер кө біне тегіс қ алыппен тү сірілген ө рнектер де аз емес.

Шаруашылық пен тұ рмыста қ ола қ ұ ралдармен қ атар сү йектен жасалғ ан тескіш, біз, теріні ө ң деу ү шін жылқ ының жағ ынан жасалғ ан лө кет пышақ сияқ ты қ ұ ралдар да қ олданылғ ан. Ірі малдың жілігінен жасалғ ан шү йке орағ ыштың табылуы жү нді ұ қ сатып, дө рекі мата тоқ и білгендікті кө рсетеді.

Жү геннің мү йіз сулық тары жылқ ының кө лік ретінде пайдаланылғ андығ ын дә лелдейді.

Руда қ орытатын шеберхана жерді қ азып салынғ ан қ аң қ алы ү й болды; тө бесі, сірә, шошақ болса керек; ортада кө рігі бар пеш тұ рғ ан. Ү йдің ішіндегі жә не маң ындағ ы отынның, шлактың, таттанғ ан руда тү йірлерінің қ алдық тарынан тұ тасқ ан қ алың қ абат шеберхананың ұ зақ уақ ыт жұ мыс істегенін кө рсетеді.

Жамбай-Қ арасу, Бұ ғ ылы-1, 2 жә не басқ а қ оныстар Андронов мә дениетінің атасулық дә уіріндегі соң ғ ы кезең ге жатады.

Бұ ғ ылы (Шопа ө зенінің алқ абы) тұ рғ ын ү йлері мен қ ора-қ опсыларының орналасуы, салыну ә дістері, сондай-ақ материалдық мә дениеттің бү кіл бейнесі Атасу қ оныстарындағ ығ а ұ қ сас. Тұ рғ ын ү йлер тік бұ рышты, бірақ Атасу қ оныстарындағ ыдан ерекшелігі-олардан кө лемі анағ ұ рлым кіші. Ү йлер жердің бетіне салынғ ан, қ абырғ алары-жалпағ ынан қ аланғ ан тас блоктар; бұ лардың сыртқ ы жағ ынан да, ішкі жағ ынан да тігінен қ ойылғ ан тақ татастармен қ апталғ ан. Қ алаудың ішкі жағ ынан ағ аш жақ тау салынғ ан; бө ренелерден қ ұ растырылғ ан кү рке тә різді шатыр осығ ан тіреледі. Шатырдың биік қ ыры тік қ азылып орнатылғ ан бірқ атар бағ андармен тірелген. Бү кіл қ ұ рылыс буылғ ан қ амыспен жә не бұ тамен жабылғ ан. Мұ ндай ү йдегі тас блоктардан жасалғ ан аласа қ абырғ алар қ атты желден, жаң бырдан, қ ардан пана болды. Тұ рғ ын ү йлердің сыртқ ы тү рі кө біне кө шпелі малшылардың жылы киіз ү йлеріне ұ қ сас.

Беғ азы-Дә ндібай мә дениеті. Беғ азы-Дә ндібай заманындағ ы (б.з.б. Х-VIII ғ асырлар) тайпалар мә дениетінің дамуы бірінен кейін бірі келетін ү ш кезең ге; ө тпелі, дамығ ан жә не соң ғ ы кезең дерге бө лінеді.

Атасу заманынан Беғ азы-Дә ндібай заманына дейінгі ө тпелі кезең Атасу ө зенінен Ертіске дейінгі байтақ далада таралғ ан кө птеген ескерткіштермен сипатталады. Олардың қ атарына Ақ су-Аюлы-2, Ортау-2, Байбола-2, Бесоба, Бұ ғ ылы-3 кешендері жатады. Бұ л ескерткіштерге, бір жағ ынан, андроновтық дә стү рлердің сақ талуы, екінші жағ ынан, мә дениеттің жаң а элементтерінің; тұ рпаты ерекше бейіт тамдардың, жатағ ан, домалақ ыдыстардың пайда болуы тә н. Жерлеу ғ ұ рпы да Андронов мә дениетіне тә н емес. Ә деттегі бү ктетілген қ аң қ алармен қ атар аяқ тарын созып, шалқ асынан жатқ ызылғ ан қ аң қ алар да кездеседі. Мұ ндай жерлеу ғ ұ рпы кейінгі, ерте темір дә уірінде Қ азақ стан аумағ ында тұ рғ ан малшы тайпаларда кең інен тарағ ан.

Соң ғ ы қ ола дә уірінің ө тпелі кезең ін, яғ ни алдың ғ ы Беғ азы дә уірін Ақ су-Аюлы-2 (Қ арағ анды қ аласының оң тү стігіне таман) жерлеу кешені бә рінен де гө рі толық сипаттайды. Бұ лар патриархаттық -ә леуметтік қ ауымдардың рулық бейіттері емес, патриархаттық -рулық қ оғ амның неғ ұ рлым кө рнекті мү шелерінің қ абірлері.Ішкі қ ұ рылыстары ауқ ымды мұ ндай бейіттер тұ рпатының пайда блуы соң ғ ы Андронов дә уірінде (б.з.б. ХІІІ-ХІ ғ асырлар) мү лік тең сіздігінің шығ уы нә тижесінде Орталық Қ азақ стан тайпаларында байқ алғ ан ө ндірістерді кө рсетеді.

Ақ су-Аюлы-2 кешеніндегі ең ү лкен обаның биіктігі 2 метр, диаметрі 30 метр. Ү йіндінің астынан бір-біріне жалғ асқ ан тө рт тас қ ұ рылыс; ү ш қ оршау жә не ү лкен-ү лкен тө рт тақ татастан жасалғ ан шомбал тас жә шік шық ты. Бірінші, сыртқ ы қ оршау қ ырынан қ азылып орнатылғ ан ірі гранит тақ талардан қ ұ ралыпты. Екінші қ оршау ә дейі іріктелген тік бұ рышты тақ талардан кө лденең қ алау техникасы арқ ылы салынғ ан. Қ алау сол кездегі жердің бетінен басталыпты. Дуалдардың тө менгі жағ ы тіп-тік, ал жоғ арғ ы жағ ы аздап ішке қ арай иілген. Бұ л-соң ғ ы қ ола дә уіріндегі қ ұ рылыс техникасына тә н ә діс; мұ нда артылта қ алау арқ ылы жалғ ан кү мбез жасау шешімінің бастамасы кө рінеді. Ү шінші кіші қ оршау екіншісіне жалғ астырылғ ан. Ол тік бұ рышты тү рде салыныпты, бұ рыштары иілген. Екінші қ оршау сияқ ты, бұ л қ оршау да эллипс бітімдес. Оның батыс жә не шығ ыс дуалдарының маң дайшасына қ осымша бір-бір ү лкен тақ та орнатылғ ан. Қ ұ рылыс тө бесінің негізгі салмағ ы осы тақ таларғ а тү сірілген.

Сонымен, ішкі қ оршау бейне бір екі дуалмен жә не айналма галереямен қ оршағ ан ү й сияқ ты. Бейіт тамның ортасында, кө лемі 4 шаршы метрдей, терең дігі 1, 5 метрден астам шұ ң қ ырдан шомбал тас жә шік шық ты; оның ү стіне екі ү лкен тақ татас жабылыпты. Бір кезде тігінен орнатылғ ан жә не там тө бесінің орталық тірегі болғ ан нақ осындай ірі тақ талар жә шіктің айналасында жатыр.

Бү кіл қ ұ рылыс алаң ы тығ ыздалып тапталғ ан жә не қ алың дығ ы жарты метрдей балшық, қ ұ м, қ иыршық, тү йір тас араласқ ан қ абатпен жабылғ ан. Бұ л қ абат дуал тіректеріне дейін жеткізіліпті; мұ ның ө зі дуалдар мен басқ а тіректердің орнық тылығ ын қ амтамасыз етіп, бү кіл қ ұ рылыстың негізін бекітіп тұ рғ ан. Қ иыршық, тү йір тас, сазбалшық қ абірдің астына да қ ұ йылғ ан. Ө тпелі кезең дегі бірқ атар басқ а бейіттік қ ұ рылыстардың қ ұ рылымы да осындай немесе осығ ан жақ ын.

Беғ азы-Дә ндібай мә дениетінің ө тпелі жә не дамығ ан кезең деріндегі қ ұ рылыстардың кө бінің ішкі қ оршауларында ағ аш тө бесінің қ алдық тары сақ талыпты, бұ л тө бе пирамидалы-сатылы жақ тау тү рінде бө ренелермен жабылғ ан. Бө ренелерден қ алғ ан кө мір мен кү лдің кейде 30 сантиметрдей болатын қ алың қ абаты тө беге жабылғ ан ағ аштарды ө ртеу рә сімі жасалғ анын кө рсетеді. Ағ аш қ ұ рылыстарды ө ртеп бата қ ылудың мұ ндай ғ ұ рпы Қ азақ стан аумағ ында соң ғ ы қ ола дә уірі тайпаларында кең інен тарағ ан. Мә селен, Оң тү стік Қ азақ стандағ ы Тү гіскен кесенесін қ алдырғ ан тайпаларда осындай немесе осығ ан ұ қ сас ғ ұ рып болғ ан.

Ақ су-Аюлы-2 кешеніндегі ү лкен обаның тас жә шігінен қ ол-аяғ ы созылып жатқ ан адамның қ аң қ асы шық ты. Беғ азы-Дә ндібай мә дениетінің басқ а ескерткіштерінде созылып жатқ ан қ аң қ алармен қ атар ә деттегідей бү ктетіліп жатқ ан қ аң қ алар да кездесті.

Бұ л обадан табылғ ан қ ыш кө зе ө тпелі кезең дегі керамикалық ыдыстың ү лгісі бола алады. Тү рі мен ө рнектелуі жағ ынан ол андронов ыдыстарына жақ ын. Оның ернеуі ү зік сызық ты ү ш бұ рыштармен жә не сопақ ша ойық тармен сә нделіпті. Бү йіріне жоғ ары жақ ын белдеулей ә сем меандр мен бұ ршақ кө леміндей дө ң гелек ойық тармен белдеу жү ргізілген. Мұ ндағ ы ө рнек тү сіру техникасы кө лденең сызық тары бар ірі тарақ тә різді қ алып; мұ ндай қ алып Орталық Қ азақ стандағ ы соң ғ ы дә уіріне тә н. Жалпы алғ анда, керамикалық ыдыстың бітімі тү бірінен ө згеріске ұ шырап, кө шіп-қ онымы кө п тұ рмыс салтына барғ ан сайын бейімделе тү седі.

Соң ғ ы қ ола дә уірі тайпаларының шаруашылық та ілгері басуы жә не, бә рінен бұ рын, жайлаулы, кейін кө шпелі мал шаруашылығ ына кө шуге байланысты мал санының ұ дайы кө беюі жерлеу ғ ұ рпынан да аң ғ арылады; бұ л ғ ұ рып бойынша ө лікпен қ оса ол жейді деп ет салынатын болғ ан. Қ абірлерде ү й жануарларының сү йектері кө п. Қ ұ рбанғ а шалынғ ан малдар ү шін тіпті арнаулы тас жә шіктер қ ойылғ ан.

Беғ азы-Дә ндібай мә дениетінің дамығ ан дә уіріне жататындар-Беғ азы, Айбас-Дарасы, Ақ қ ойтас, Дә ндібай, Ортау-3, Саң ғ ыру-1, -3 зираттары, Ұ лытау, Шортанды бұ лақ, Қ арқ аралы-1-3 қ оныстары жә не басқ алары. Бұ л қ орымдар мен қ оныстар тұ рғ ын ү йлері мен ғ ұ рыптық -табыну ү йлерінің сә улет-қ ұ рылыс жағ ынан жетілгендігімен, шар тә різді керамиканың жаң а тү рлерінің ә р алуандығ ымен сипатталады. Ә сіресе Беғ азы тауының сілемдерінде орналасқ ан Беғ азы тақ татас қ оршаулары айта қ аларлық.

Беғ азыдағ ы ескерткіштер тобында біртектес алты қ оршау бар, кө лемі жағ ынан бұ лардың екеуі кө зге тү седі. Беғ азы қ ұ рылыстарының негізі-кіретін дә лізі, айналма галереясы мен тіреуіш тас бағ андары бар аралас тұ рпатты қ ұ рылым. Барлық ескерткіштердің іргелері 0, 8-1, 2 метрдей терең дікте жерге кө мілген. Беғ азы монументтері бір немесе екі бө лікті тө рт бұ рышты қ ұ рылыстардан тұ рады; ал тө рт бұ рыштың тө рт жағ ы ә лемнің тө рт жағ ына қ арай бағ дарланғ ан, тігінен қ ойылғ ан жалпақ гранит тақ талармен қ апталғ ан немесе қ ырлы тастардан кө лденең қ аланғ ан. Соң ғ ы жағ дайда қ аланғ ан тас арасы қ ұ рылымы ө те тығ ыз ерітіндімен бекітілген. Қ ұ рылыстың кө мілген бө лігінің жиегінен жоғ ары, жер бетінде, биіктігі бір метрдей дуал бар. Ол сыртынан тігінен қ атарластырып жерге қ азып орнатылғ ан, бір-біріне тығ ыз қ июластырылғ ан ү лкен-ү лкен гранит тақ талармен тү гелдей қ апталғ ан.

Беғ азы ескерткіштерін салу ү шін сұ р тү сті граниттің ө те ү лкен кесектері іріктеліп алыныпты; мұ ндай гранит қ ұ рылыстарғ а жақ ын жерден шық қ ан. Қ ұ рылыстың кейбір тік бұ рышты тақ таларының салмағ ы ү ш тоннағ а дейін жетеді. Дуалдар берік ә рі орнық ты болуы ү шін бұ л тақ талардың биіктігінің ү штен бірі жерге кө мілген, соның ө зінде олардың жазық жерден биіктігі 2-2, 5 метрдей.

Жақ сылап қ ырланғ ан, тө рт бұ рышты ұ зын тас бағ андар тік тіреулер мен қ осымша тіреулер етіп орнатылғ ан. Тігінен қ ойылғ ан қ аптама тақ талардың тү йіскен жерлері, ішкі жә не сыртқ ы қ оршаулардың бұ рыштарының жалғ асқ ан жерлері солармен нығ айтылғ ан. Оның ү стіне, дуалдармен брге олар бейіттік қ ұ рылыстың ауыр тас тө бесін тіреп тұ р.Ү лкен қ оршаулардағ ы мұ ндай бағ андардың саны 14-ке жетеді. Қ ұ рылымы мен орнатылу мақ саты жағ ынан олар қ ола дә уіріндегі тұ рғ ын ү й қ ұ рылыстарының тір мен орнатылу мақ саты жағ ынан олар қ ола дә уіріндегі тұ рғ ын ү й қ ұ рылыстарының тіреуіш ағ аш бағ андарына ұ қ сайды.

Беғ азы кешеніндегі ең ірі қ ұ рылыстардың бірі-шаршы тү ріндегі тақ татас қ оршау; оның сыртқ ы орамасы 9, 6х9, 6 м, ішкі орамасы 6х6 м. Қ оршаудың ішкі дуалдары қ апталып 0, 7 метрдей қ азылып орнатылғ ан. Дуалдың жалпы биіктігі 2, 1 м, ал жер бетіндегі бө лігінің биіктігі 1, 3 м. Екінші, сырттағ ы дуалдың да биіктігі сондай-1, 3 м. Қ аланғ ан қ аптамамен екі арадағ ы қ уыс тастың сынық тарымен толтырылғ ан, лай қ ұ йылып, ә бден тығ ыздатылғ ан. Осы екі метрдей дуалдың мұ қ ият тегістелген ү стің гі беті қ ыш ыдыстарды жә не басқ а заттарды қ оятын сө ре болғ ан. Сынық тардың тым кө птігіне қ арағ анда, сө реде ондағ ан жұ қ а керамикалық ыдыс тұ рса керек. Қ ұ рылыстың сыртқ ы дуалдарын қ аптағ ан ү лкен гранит тақ талар сө рені жауып тұ рғ ан. Солардың жә не ішкі қ оршаудың тө бесі есебінен ү йдің бү кіл айналасы бойынша айналма галерея жасалғ ан.Қ ұ рылыстың барлық дуалдарын тө рт қ ырлы қ атар-қ атар тірек бағ андар ұ стапҚ ұ рылыстың барлық дуалдарын тө рт қ ырлы қ атар-қ атар тірек бағ андар ұ стап тұ р. Ішкі ү йдің тө бесі бірнеше қ атар тақ татастармен жабылғ ан. Тө бені жабу ү шін қ олданылғ ан тақ татастар мө лшері жағ ынан ішкі ү й тіректерінің аралығ ына сай келеді, ал ішкі ү й тас бағ андар арқ ылы ү ш метрлік екі бө лікке бө лініпті. Ішкі ү йдің ұ зындығ ын екіге бө лу алты метрлік ұ зындық ты қ ысқ артып, оны ү ш метрлік тақ татаспен жабу ү шін қ ажет болғ ан. Мұ ндай тө бенің бір шеті мық ты дуалғ а, екінші шеті қ ұ рылыстың ұ зына бойына қ атар-қ атар орнатылғ ан ішкі бағ андарғ а тіреледі. Кесененің шығ ыс жағ ындағ ы кіреберіс ірі, биік, қ ошқ ар тақ татастармен қ апталғ ан; бұ л-мә жусилік бейіт тамның маң ыздылығ ын білдіретін болғ ан. Кіреберісте ұ зындығ ы 9 м, кө лденең і 4 м дә ліз салыныпты. Ол қ ырлы тастан кө лденең қ алау ә дісімен қ аланғ ан. Табыттан алыстағ ан сайын дә ліз дуалының қ алың дығ ы мен биіктігі кеми береді.

Беғ азыдағ ы бай кесенелердің кө ң іл қ оярлық ерекшеліктерінің бірі-діни-ғ ұ рыптық заттарды қ ою ү шін жә не қ ұ рбан шалу ү шін арнайы істелген мехрап орны. Бірінші қ оршауда бұ л-қ ұ рылыстың астына ор қ азғ анда қ алдырылғ ан жер ү стел немесе сө ре. Ішкі ү йдің батыс қ абырғ асына жалғ астырылғ ан керте ү стелдің ү стіне ү ш тас бағ ан орнатылғ ан. Олардың айналасындағ ы ү стел бетіне май мен органикалық қ алдық тар сің ген. Мұ нда толып жатқ ан қ ою сү йектері тү рінде қ ұ рбан шалудың жә не ас берудің іздері сақ талыпты. Қ ұ рбан шалу ү стеліне кө птеген қ ыш ыдыстар қ ойылғ ан. Ә р тү рлі керек-жарақ тар да, сә ндік заттар мен қ ару-жарақ та осында тұ рғ ан.

Шаруашылық тың кө шпелі қ алыпқ а бейімделуімен сипатталатын кейінгі даму кезең інде бір кезде жоғ ары дә режеде болғ ан Беғ азы-Дә ндібай мә дениеті жаң а сатығ а кө шеді. Ө ткен замандағ ы кү рделі бейіттік қ ұ рылыстардың орнына қ оршаусыз ірі тас жә шіктерден жасалғ ан қ арапайым қ ұ рылыстар пайда болады. Бұ лар-Қ арқ аралы маң ының Кент тауларындағ ы, Айдарлы, Бұ ғ ылы-2, Қ ұ рылыс алқ аптарындағ ы ескерткіштер. Қ ыш ыдыстарда ө ткен уақ ыттағ ы дә стү рлер ә рі сақ талады. Бірақ қ азан тә різді, бү йірі ө те шығ ың қ ы, мойны қ ысқ а, ернеуі сыртына қ айырылғ ан кө зелер, жағ алы деп аталатын, ернеуі сыртына қ арай кең ейтілген, ақ ырында, мойнына білеулеп балшық жапсырылғ ан ыдыстар кө бейе тү седі.

Ыдыстардағ ы ө рнектер қ арадү рсінденіп, негізінде тегіс қ алыппен белдеулей салынғ ан қ иғ аш кертпелер, біріне-бірі кө лденең сызық шалар, кө лбей сызылғ ан айқ аспа шыршалар тү рінде болып келеді. Кейбір кө зелерде таяқ шаның ұ шымен салынғ ан шұ ң қ ырша, тырнақ ша, жарты ай, шекілдеуік тә різді ө рнетер кездеседі. Кейбір ыдыстардың мойны меруерт деп аталатын шығ ың қ ы шең берлермен сә нделеді; бұ лар кө зенің ішінен ұ шы жұ мырланғ ан таяқ шамен басу арқ ылы жасалғ ан.

Жоғ арыда айтылғ андай, соң ғ ы қ ола дә уіріне бейіттік қ ұ рылыстардан басқ а Қ арқ аралы жанындағ ы, Ұ лытау поселкесі маң ындағ ы, Қ ызылтаудағ ы жә не басқ а қ оныстар жатады.

Қ абырғ алары қ аланғ ан ү йлердің қ ұ рылымында ө ткен уақ ыттағ ы дә стү рлі белгілер сақ тала отырып, жердің ү стіндегі қ ұ рылыстар кө бейе бастады. Қ ызылтау тауларындағ ы Тағ ыбайбұ лақ қ онысы осындай; ол жер ү стіндегі алты ү йден қ ұ ралады. Ү йлердің бұ рышты болып келген; солтү стік жә не шығ ыс жағ ынан оларғ а шығ атын аузы бар тас қ оралар жалғ асады. Қ ұ рылыстың сыртқ ы дуалдары ө те қ алың -1, 5-1, 7 метр; олар екі қ атар шомбал тақ татастардан тігінен кө міп қ аланғ ан; бұ лардың арасындағ ы қ уыс топырақ араластырғ ан ұ сақ тас қ иыршық тарымен толтырылғ ан. Ү й мен қ оралардың арасындағ ы ішкі дуалдар да тастан қ аланғ ан, бірақ олар онша қ алың емес.

Керамикалық 130 ыдыстың сынығ ы табылды; олардың кө пшілігі меруерт ө рнегі бар, қ азан тә різді ү лкен кө зелер мен кертпе жә не тырнақ ша тә різді ө рнекпен сә нделген білік тә різді ыдыстар; осы сынық тардың ішінен шү мекшесі бар сақ қ ұ мырасы сияқ ты ыдыстың фрагменті кездесті; оның ернеуі аздап сыртқ а қ айырылыпты жә не домалақ бү йірімен білінбей жалғ асып кетеді, ал ернеуінің тө менгі жағ ы меруерт белдеуімен кө ркемделген. Орталық Қ азақ станның таулы аймағ ының тұ рғ ындары бұ л кезде де ү йді жертө ле жә не жартылай тү рінде салатын болғ ан. Ұ лытау, Қ арқ аралы, Суық бұ лақ қ оныстарындағ ы тұ рғ ын ү йлердің тү рі дә стү рлі қ алпында қ алды, бірақ басқ а қ ұ рылыс материалы-Ұ лытау мен Қ арқ аралы тауларының ө ң ірінде қ азірде де кө п ағ аш пайдаланылды. Мұ нда тұ рғ ын ү й орларының қ абырғ аларына ортасынан жарылғ ан ағ аштар ұ сталдыал жаппа тө бесі тігінен қ азылып орнатылғ ан ағ аш бағ андармен тірелді. Жер ошақ тар дө ң гелек шұ ң қ ыр тү рінде жасалып, олардың астына жалпақ тастар тө селді.

Беғ азы-Дә ндібай заманының тө лтума мә дениеті бар тұ рғ ындары Қ азақ стан даласында ертедегі темір дә ірінде қ алыптасқ ан жаң а этникалық -мә дени қ ұ рамдардың бір компоненті болды.

Орталық Қ азақ станның соң ғ ы қ ола дә уіріндегі соң ғ ы Оң тү стік Орал сыртындағ ы (замараев мә дениеті), Алтай мен Енисейдегі туыс тайпалармен ө зара тығ ыз байланыста дамыды. Бір- бірінің арасында ұ лан- байтақ жазық дала жатқ ан бұ лаймақ тардың материалдық мә дениетін сипаттайтын керамикалық заттар, қ ола қ ұ ралдар, тұ рмыстық жә не ә жептә уір ұ қ сас; ьұ ның ө зі ежелгі тайпалар арасында тығ ыз мә дени жә не экономикалық байланыс болғ анын дә лелдейді. Бұ л мә дени алмасуда тайпалардың қ арым- қ атынасына маң ызды дә некер болғ ан Қ азақ стан палеометалы елеулі рө л атқ арды. Сонымен қ атар Орталық Қ азақ станның қ ола дә уір мә дениетінің ө зіне тә н белгілері, оның негізінде жергілікті жерде қ алыптасқ анын кө рсетеді.