Банкротқа ұшырау тәуекелділігін талдау

19 Кә сіпорынның қ аржылық жағ дайы (Қ Қ Ж) – айналыс ү рдісіндегі капиталдың жағ дайын сипаттайтын жә не шаруашылық субъектінің нақ ты сә ттегі ө з қ ызметін қ аржыландыру мү мкіншілігін бейнелейтін кө рсеткіштер жү йесімен анық талады. Қ орыта келгенде, кә сіпорынның қ аржылық жағ дайы оның қ аржылық тұ рақ тылығ ы мен тө лем қ абілеттілігімен сипатталады.

Кә сіпорының қ аржылық тұ рақ тылығ ы ұ ғ ымы арнайы ә дебиеттерде талқ ыланады:

• қ аржылық тұ рақ тылық – бұ л қ ызмет ү рдісінің жеткілікті қ аржылық қ амтамасыз етілуі;

• қ аржылық тұ рақ тылық – бұ л кә сіпорын шоттарының оның тө лем қ абілеттілігіне ү немі кепілдік беретіндей етіп орналасуы;

• қ аржылық тұ рақ тылық – бұ л кә сіпорынның ақ ша қ аражаттарын еркін, ә рі тиімді пайдалана отырып, ө ндіріс пен сату ү рдістерін, сонымен бірге ү демелі ұ дайы ө ндірісті қ аржыландыру мү мкіншілігі.

Корпорацияның қ аржы тұ рақ тылығ ын талдау оның есеп беру кезең індегі қ аржы ресурстарын қ аншалық ты дұ рыс басқ арғ аны туралы мә селені анық тауғ а мү мкіндік береді. Корпорацияның қ аржы тұ рактылығ ы катынасты жэне абсолютті кө рсеткіштермен сипатталады. Осығ ан сә йкес корпорацияның қ аржы тұ рақ тылығ ын талдау барысында оның қ атынасты жә не абсолютті кө рсеткіштері зерттеледі.

Қ аржы тұ рактылығ ының қ атынасты кө рсеткіштері қ аржы жағ дайын сипаттайтын бірқ атар коэффициенттермен сипатталады. Олар: тә уелсіздік коэффициенті, тә уелділік коэффициенті, қ аржыландыру коэффициенті, қ арыз жэне меншікті қ аражаттардың арақ атынасы коэффциенті, инвестицияларды ө теу коэффициенті, инвестициялау коэффициенті жэне т.б.

Каржы тұ рақ тылығ ының абсолютті кө рсеткіштері — тауарлы-материалдық босалқ ылардың олардың қ алыптасу кө здерімен камтамасыз етілу дә режесін кө рсететін кө рсеткіштер.

Меншікті айналым капиталының нақ тылығ ы (Ма.к.). Бұ л кө рсеткіш меншікті капитал (Мк) мен ұ зақ мерзімді активтердің (¥ а) айырмасы ретінде анық талады: Ма.к.=Мк-¥ а

Қ аржылық тұ рақ тылық тың сыртқ ы кө рінісі – кә сіпорынның тө лем қ абілеттілігі. Кә сіпорынның тө лем қ абілеттілігі – бұ л субъектінің ө з міндеттемелерін уақ ытында ө тей алу мү мкіншілігі.

Кә сіпорынның қ аржылық тұ рақ тылығ ына бірнеше факторлар ә сер етеді. Оларды негізінен ішкі жә не сыртқ ы факторларғ а топтастыруғ а болады. Кә сіпорынның қ аржылық тұ рақ тылығ ына ә сер етуші ішкі факторлар:

— кә сіпорынның салалық ерекшелігі;

— шығ арылатын ө нім (жұ мыс, қ ызмет);

— жарғ ылық капитал кө лемі;

— шығ ын кө лемі, оның табыспен салыстырғ андағ ы динамикасы;

— мү лік пен қ аржы ресурстарының жағ дайы, олардың қ ұ рамы мен қ ұ рылымы;

— кә сіпорынды басқ ару тиімділігі, т.б.

Сыртқ ы факторлар:

— мемлекеттегі саяси – экономикалық жағ дай;

— тө лем қ абілетті сұ раныс пен тұ тынушылар табысы;

— салық жә не несие саясаты;

— қ ұ қ ық тық – нормативтік база;

— сыртқ ы – экономикалық байланыстар, т.б.

20 Кез-келген бизнес тү рінің нә тижесі қ аржылық ресурстардың бар болуы мен олардың пайдалану тиімділігінен тә уелді. Қ аржы ресурстарын кә сіби басқ ару қ азіргі сандық талдау ә дістерін пайдалана отырып кә сіпорынның қ аржылық – экономикалық жағ дайына терең талдау жү ргізуді талап етеді. Осығ ан байланысты бү гінгі кү ні қ аржылық талдаудың маң ызы артып отыр. Себебі қ аржылық талдаудың негізгі мазмұ ны – қ аржылық тә уекел дең гейін бағ алау мен капитал табыстылығ ының дең гейін жобалау мақ сатымен кә сіпорынның қ аржылық жағ дайы мен оны анық таушы факторларды кешенді, жү йелі оқ у.Кә сіпорынның қ аржылық жағ дайы (Қ Қ Ж) – айналыс ү рдісіндегі капиталдың жағ дайын сипаттайтын жә не шаруашылық субъектінің нақ ты сә ттегі ө з қ ызметін қ аржыландыру мү мкіншілігін бейнелейтін кө рсеткіштер жү йесімен анық талады. Қ орыта келгенде, кә сіпорынның қ аржылық жағ дайы оның қ аржылық тұ рақ тылығ ы мен тө лем қ абілеттілігімен сипатталады.

Кә сіпорының қ аржылық тұ рақ тылығ ы ұ ғ ымы арнайы ә дебиеттерде талқ ыланады:

• қ аржылық тұ рақ тылық – бұ л қ ызмет ү рдісінің жеткілікті қ аржылық қ амтамасыз етілуі;

• қ аржылық тұ рақ тылық – бұ л кә сіпорын шоттарының оның тө лем қ абілеттілігіне ү немі кепілдік беретіндей етіп орналасуы;

• қ аржылық тұ рақ тылық – бұ л кә сіпорынның ақ ша қ аражаттарын еркін, ә рі тиімді пайдалана отырып, ө ндіріс пен сату ү рдістерін, сонымен бірге ү демелі ұ дайы ө ндірісті қ аржыландыру мү мкіншілігі.

22 Банкроттық нарык шаруашылығ ының бір категориясы болып табылады. Ол соттың шешімімен немесе кредитордың келісімі бойынша соттан тыс ресми тү рде жарияланады. Қ азақ стан Республикасының " Банкроттык туралы" 23.02.06. Заң ына сә йкес, карызды тө леуге шамасы жоқ ұ ғ ымы ақ шалай міндеттер бойынша кредиторлар сұ ранысын жә не ең бекақ ы тө леу талабын қ анағ аттандыра алмау жатады. Басқ аша айтқ анда, шаруашылық субъектісінің қ арызды тө лей алмауы, ағ ымдағ ы операциялык кызметгі каржыландыра алмауы, қ арыздардың, міндеттердің ө суіне байланысты жедел міндеттемелерді ө теу қ абілетсіздігі немесе борышкердің балансының қ анағ аттанғ ысыз кұ рылымына байланысты ұ ғ ымдар кіреді.

Баланстың канағ аттанғ ысыз кұ рылым борышкердің мү лкі мен міндеттемелерінің ө тімділік дең гейінің жетіспеуіне байланысты кредитордың алдында мү лік есебінен міндеттемелердің дә л уақ ытында тө ленбеуі жағ дайы тұ рғ ан кезде болуы мү мкін. Бұ ндай жағ дайда мү ліктін жалпы қ ұ ны борышкер міндеттемелерінің жалпы сомасына тең немесе одан асып кетуі мү мкін.

Банкроттық кә сіпорынның ұ дайы ө ндіріс капиталының шаруашылык механизімінің балансының бұ зылуынан, яғ ни оның қ аржылық жә не инвестициялық саясатынын тиімсіз болуынан туындайды.

Банкроттық тың пайда болуының негізгі себептерін келтірейік:

1. Шаруашылық жү ргізу жағ дайын жасаудың объективті себептері:

- экономиканы реформалаудың нормативті жә не заң шығ аратын базаларының, қ аржылық, ақ ша, несие, салық жү йелерінің жетілмегендігі;

- инфляцияның аса жоғ ары дең гейі;

- фирманың қ ұ нды кағ аздарының нарық тық қ ұ нының тө мендеуі;

- бә секелестің жоғ ары дең гейі жә не сонын нә тижесінде пайда болғ ан сә йкес келмейтін ө ндіріс шығ ындары тө мендемей, ө нім бағ асының тө мендеуі.

2. Шаруашылық жү ргізуге тікелей қ атысты субъективті себептер:

- банкроттық ты уақ ытында болжап жә не келешекте одан сақ тана алмау;

- жарнама, ө тімділік жү йесінің болмауы, сұ ранысты дұ рыс тө лемегендіктен сату кө лемінің тө мендеуі;

- ө ндіріс кө лемінің тө мендеуі;

- ұ қ сас, бірақ сапасы жоғ ары ө німдердің бағ асына кейбір тү рлердің бағ аларының жақ ындауы;

- аяқ талмағ ан жоғ ары шығ ындар;

- ө німнің тө менгі рентабельділігі;

- ө ндіріс циклінің ө те кө лемді болуы;

- ү лкен қ арыздар мен ө зара тө лей алмаулар;

- ескі басқ арма басшыларының нарық ты кұ руғ а бейімделе алмауы, сұ ранысы жоғ ары ө німдерді шығ аруда іскерлік кө рсетпеуі, инвестициялық, бағ алық, қ аржылық саясаттың тиімдісін таң дай алмауы.

Кә сіпорындардың жаппай банкроттық қ а ұ шырауы жағ ымсыз ә леуметтік қ иындық тарғ а соқ тыруы мү мкін, сондық тан нарық тық экономикасы дамығ ан дамығ ан елдерде, оларды толық кү йреуден қ орғ ау мен алдын алудың белгілі механизмі қ алыптасқ ан.

Осы механизмнің негізгі элемснттері мыналар:

- банкроттық ты қ ұ қ ық тық реттеу;

- кә сіпорынның банкроттығ ы жайында актілерді жү зеге асыруғ а шешім қ абылдау процестерінің нормативтік - ә дістемелік, экономикалық, ұ йымдық қ амтамассыз етілуі;

- перспективалы тауар ө ндірушілерді қ олдау максатында, тө лем қ абілеті жоқ кә сіпорындарғ а мемлекеттік қ аржылық кө мек шаралары;

- қ айта қ ұ ру жә не жою шараларын қ аржыландыру;

- банкроттық процедурағ а қ атысушыларғ а экономикалық кө мек кө рсету;

- кең ауқ ымды қ оғ ам ү шін банкроттар жайында ақ параттардың жариялы -

лығ ын қ амтамасыз ету, тө лем қ абілеті жоқ кә сіпорындардың тізімін жү ргізу.

Қ азақ стан Республикасының «Банкроттык жайында» Заң ына сә йкес, кә сіпорынның банкроттығ ы туралы шешімі ерікті немесе еріксіз тү рде кабылданады. Банкроттық, борышкердің сотқ а жазган ө тініші бойынша ерікті тұ рде немесе оның ө зінің банкроттығ ы жайында соттан тыс тү рде кредиторлармен келісімге келе отырып, ресми тү рде хабарлауы жолымен жасалады. Ал еріксіз тү рде, кредиторлардың немесе " Банкроттық жайында» Заң ымен ө кілет берген тұ лғ алардың ө тініші негізінде жасалады.

Банкроттық жайында кредитордың ө тінішпен сотқ а баруына негіз болып борышкердің тө леу кабілетінің болмауы табылады. Егер борышкер ө зінің міндеттемелерін 3 ай ішінде орындай алмаса, оның тө лем қ абілеті жок деп саналады.

Кредитордың борышкерге қ ойғ ан талаптарынын сомасы 150 айлық есепті керсеткіштерден жоғ ары болса ғ ана, банкроттық жайында іс сотпен қ аралады.

Банкротгық тың ық тималдылығ ын бағ алауды қ аржылық талдау арқ ылы жү ргізуге болады, себебі ол кә сіпорынның экономикалык " ауруын" жә не одан " арылу" жолдарын таң дауғ а мү мкіндік береді.

Кә сіпорынның банкроттылығ ын болжау бойынша қ ұ ралдарды кең пайдалана отырып, кә сіпорынның дағ дарыс жағ дайынан шығ у шараларын ойластыруғ а мү мкіндік туғ ызады. Болжау, қ алыптасып жатқ ан тенден-цияларды зерттеп карауғ а сыртқ ы, ішкі жағ дайлардың ә серін есепке ала отырып, қ аржылык саясатты жургізу ү шін, кә сіпорынның келешегі тө лем қ абілеггігінің тө мендеуі немесе жоғ арылауы қ андай деген ең манызды сұ рақ қ а жауап беру керек.

Шетелдік жә не отандық экономикалық ә дебиеттерде коммерциялық ұ йымдардың банкрот болу ық тималдылығ ының диагностикасының модельдері мен ө зара ерекшеленетін, бірнеше ә дістемелері ұ сынылады. Компаниялардың қ аржылық қ ызметінде мү мкін болатын дағ дарыстарды болжау ү шін талдау коэффициенттерінің ең алғ аш зерттеулері АҚ Ш-та 1930 жылдардың басында жү ргізілді. Шетелдік фирмалардың қ аржылық -экономикалық қ ызметінде банкроттық ық тималдылығ ын бағ алау ү шін қ азір тә жірибеде Э.Альтман мен У.Бивер жасап шығ арғ ан модельдер кең қ олданылады. Ресей кә сіпорындары ү шін жасап шығ арылғ ан мү мкін болатын банкроттық диагностикасының жаң а ә дістемелері О.П.Зайцевпен, Р.С.Сайфуллинмен, Г.Г.Кадыковпен жасап шығ арылғ ан. Сонымен қ атар, кә сіпорынның дә рменсіздігі (банкроттығ ы) туралы шешімдер қ абылдау ү шін негіз болып, 1995 жылдың 15-шілдесіндегі Қ азақ стан Республикасының Экономика Министірлігімен бекітілген " Кә сіпорынның баланс қ ұ рылымын бағ алау тә ртібі туралы" ережесімен, сонымен қ атар 1994 жылдың 7-қ ыркү йегінде № 1002 Қ азақ стан Республикасының Министрлер Кабинетінің қ аулысымен бекітілген " Қ азақ стан Республикасындағ ы дә рменсіз мемлекеттік кә сіпорындарды қ аржылық -экономикалық сауық тыру, қ айта қ ұ ру жә не тарату механизімі туралы" Ережесімен кә сіпорынның баланс қ ұ рылымын бағ алау ү шін критерийлер жү йесі табылады.

Шетелдік жә не отандық авторлармен жасап шығ арылғ ан банкроттық ты болжаудың барлық жү йелеріне коммерциялық ұ йымның қ аржылық жағ дайын сипаттайтын бірнеше (2-ден 7-ге дейін) тү йінді кө рсеткіштер кіреді. Олардың негізінде кө птеген аталғ ан ә дістемелерде индикаторлардың салмақ ты коэффициенттері бар банкроттық ық тималдылығ ының кешенді кө рсеткіші анық талады. Бұ л ә дістемелер мен модельдер нарық тық жағ дайда коммерциялық ұ йымның банкрот болу қ аупті жағ дайын, оның нақ ты белгілері пайда болғ анғ а дейін болжауғ а мү мкіндік беруі тиіс. Қ олданылатын ә дістемелер қ атерді тоқ тату мақ сатында, коммерциялық ұ йымның қ олайсыз жағ дайы басталғ анғ а дейін ә ртү рлі қ аржылық тұ рақ тылығ ын қ амтамассыз ету стратегияларын қ олдануғ а мү мкіндік беруі керек.

Қ аржылык болжауда бағ алардың эксперттік бағ алау ә дісі мен экономика-математикалық модельдеу қ олданылуы мү мкін. Экономика-математикалық моделдеу кө рсеткіштер динамикасын келешекте қ аржылық процестердің дамуына тигізетін факторлар ә серіне байланысты белгілі дә режеде дә л анық тауғ а мү мкіндік береді. Экономикалық - математикалык модельдеудің қ аржылық болжамыньң ең тиімдісін алу ү шін, ол эксперттік бағ алау тә сілімен толық тырылады, нә тижесінде қ аржылық процестердің сандық мә ндеріне тү зетулер жасауғ а мү мкіндік туады. Жалпы ә лемдік практикада кә сіпорынның тұ рақ тылығ ын болжау, онын қ аржылық стратегиясын талдау, сонымен қ атар, оның тә уекелділігін анық тау жә не банкроттығ ын болжау ү шін экономикалық - математикалық модельдер колданылады.

Банкроттық тың ық тималдығ ын бағ алаудын ең жиі қ олданылатын ә дісі белгілі американ экономисі Э. Альтман ұ сығ ан 2 модельдері.

Осы модельдердің ішіндегі ен қ арапайымы екі факторлы модель болып табылады. Ол негізгі екі кө рсеткішке негізделеді. Э. Альтманның пікірі бойынша банкроттық тың ық тималдығ ы: кә сіпорынның, жалпы жабу коэфиценті (Кл) немесе ағ ымдағ ы ө тімділік (Ктл), яғ ни кә сіпорынның активтерінің ө тімділігін сипаттайтын коэффициентке жә не кә сіпорынның қ аржылық тұ рақ тылығ ын сипаттайтын каржылық тә уелділік коэффицентіне байланысты болып табылады. Эмперикалық жолмен табылғ ан бұ л кө рсеткіштер коэффиценттердің салмақ тық мағ ынасына кө бейтіліп, нә тиже-лері белгілі бір тұ рақ ты ө лшеммен қ осылады, ол да тә жірибелік-статистикалық тә сілмен табылады. Егер нә тиже 2 теріс болса, банкротгық ық тималдық ү лкен емес. Ал егер 2 мә ні оң болатын болса, ол банкроттық ық тималдылығ ының жоғ ары екенін кө рсетеді.

Америка тә жірибесінде мынандай коэффиценттердің салмақ тық мә ндері қ олданылады.

 жабу немесе ағ ымдағ ы ө тімділік (Ктл)

кө рсеткіш ү шін:

(Кп) - (-1, 0736);

 баланстың пассивіндегі заемдық қ аражаттың ү лес салмағ ының кө рсеткіші ү шін:

(Кз)-(+0.0579);

 тұ рақ ты шама -(-0, 3877).

Бұ дан Z есебінің формуласы мынандай болады:

Z= -0, 3877+К(-1, 0736)+К*0, 0579 (1) Мұ нда:

Ктл = Ағ ымдағ ы ө тімділік =Ағ ымды активтер /Ағ ымдағ ы мің деттеме

коффициенті

Кз=Қ аржылық тә уелділік = Қ арыз қ аражат / Баланс

коэффициенті

Z=0 болғ анда кә сіпорындар ү шін банкроттық ық тималдығ ы 50%-ғ а тең. Егер Z< 0 болса, онда банкроттық ық тималдығ ы 50%-дан кем бопады, жә не тө мендеген сайын пайыз да тө мендей береді. Егер Z > 0, болса, онда банкроттық ық тималдылығ ы 50%-дан асып, Z ө скен сайын ұ лғ ая береді.

Осы модельдердің ерекшелігі оньң қ арапайымдылығ ы, оның кә сіпорын жайында ақ парат кө лемі шектелген жағ дайда қ олданылу мү мкіндігі болып табылады.

Бірақ берілген модель банкроттық ты болжауда жоғ ары дә лдікті қ амтамасыз етпейді, яғ ни кә сіпорынның қ аржылық жағ дайына басқ а маң ызды кө рсеткіштердің (табыстылық активтердің берілуі, кә сіпорынның іскерлік белсенділігі) ә серін есепке алмайды. Болжаудың қ атесі екі факторлы модельдің кө мегімен мына аралық та бағ аланады.

Отандық кә сіпорындар басқ а жағ дайларда жұ мыс істейді, біздің елімізде инфляция қ арқ ыны макро жә не микроэкономика циклдері, сонымен қ атар ө ндірістің энергия, қ аржы жә не ең бек сыйымдылығ ы, ең бек ө німділігі дең гейі, салық ауыртпалығ ы басқ аша болып келеді. Осығ ан байланысты бұ л жоғ арыда кө рсетілген коэффициенттер мә нін біздің жағ дайда ойламай бірден пайдалану мү мкін емес. Бірақ модельдің ө зін, басқ а еліміздің нарығ ына сә йкес келетін кө рсеткіштермен алмастырып, отандық есеп жә не есеп беруде банкрот кә сіпорынның қ аржылық жағ дайы туралы ақ параттар толық болғ ан жағ дайда колдануғ а болар еді.

Мысалы, Қ азақ стан жағ дайын Америка жағ дайымен сә йкес деп алатын болсақ, талданатын кә сіпорынның банкроттығ ының сандық мә ндерін есептеп шығ аруғ а болады.

Нарық тық экономикасы дамығ ан шет елдерде кә сіпорынның банкроттық ық тималдылығ ын болжау ү шін жай жә не айрық ша акциялардың нарық тық қ ұ ны, қ аржылық шаруашылық қ ызметтің нә тижелері туралы есеп жә не кә сіпорын балансының негізінде есептелетін Э. Альтманның кө п факторлы моделі кең інен қ олданылады. 1968 жылы ол болжаудың бес факторлы моделін ұ сынғ ан.Осы модельдерді жасағ ан кезде Э. Альтман ө неркә сіптің 66 кә сіпорынын қ арап тексерген. Оның жартысы банкроттық қ а ұ шырап, жартысы жақ сы жұ мыс істеген. Ол мү мкін болатын банкроттық ты болжау ү шін ұ тымды болып келетін 22 талдау коэффициентін зерттеген. Банкрот болғ ан америка фирмаларының қ аржылық жағ дайын, гү лденіп ө сіп келе жатқ ан кә сіпорындар кө рсеткіштерімен салыстыра отырып, олардың банкроттык ық тималдылығ ына байланысты дә режесін жә не салмақ тык коэффициентін анық тап, бес негізгі кө рсеткішті шығ арғ ан Э. Альтманның жалпы тү рдегі моделі мына тү рде кө рсетіледі: