Басқару есебі» пәні бойынша сұрақтар

Калькуляциялау, «стандарт-кост» жү йесі жә не шығ ындар есебінің нормативті ә дісін салыстыру

Зіндік қ ұ нды шығ ынды толық ү лестіру (абзорпшн-костинг) жә не айнымалы шығ ындар (директ-костинг) ә дісі арқ ылы калькуляциялау

Зіндік қ ұ нғ а, пайдағ а жә не ө ндірістік қ орларды бағ алауда шығ ындар есебі ә дістерінің (абзорпшн-костинг и директ-костинг) ық палын салыстырмалы талдау

19 Ең бастысы, басқ ару есебінің негізі болып калькуляциялау мен шығ ындар жө ніндегі ақ параттарды жинақ тап, ұ йымдастыру болып табылады, себебі тарихи басқ ару есебінің қ алыптасуы ол ө ндірістік (калькуциялық) есептің негізінде қ алыптасқ ан. Сондық тан, калькуляция-лаудың жалпы тү сініктеріне тоқ талайық [31, 614- 615б.].

Ө німнің ө зіндік қ ұ ны деп ө ндіріске жә не ө німді сатуғ а кеткен ақ шалай тү ріндегі шығ ындарды айтамыз. Калькуляциялау дегеніміз - ө німнің (атқ арылғ ан жұ мыстың, кө рсетілген қ ызметтің) ө зіндік қ ұ нын есептеу немесе ө німнің бір ө лшемінің ө зіндік қ ұ нын есептеу болып табылады. Калькуляциялау кезінде тө мендегілерді дұ рыс белгілеу ө те ү лкен роль атқ арады: (1) шығ ындардың есеп объектісі; (2) калькуляциялаудың объектісі; (3) калькуляциялық бірлік.

Шығ ындардың есеп объектісі болып сол шығ ындардың талдамалық (аналитикалық) есеп объектісі болып табылады. Калькуляциялаудың объектісі болып кә сіпорында калькуляцияланатын ө нім тү рлері, жұ мыстар, қ ызметтер жатады. Шығ ындар есеп объектісі мен калькуляциялау объектісі ә рқ ашанда сә йкес келе бермейді. Мысалы, мал шаруашылығ ында шығ ындардың есеп объектісі болып сү тті табын болып табылады, ал калькуляциялау объектісі - сол табынның сү ті, тө лі, қ иы. Ә детте, калькуляциялық бірлік тиісті ө німнің техникалық немесе стандарттық қ ұ жаттарда белгіленген ө лшем бірлігіне сә йкес келуі тиіс.

Ө німнің ө зіндік қ ұ нын калькуляциялау жә не шығ ындар есебінің ә дісі деп кә сіпорын ө німінің нақ ты ө зіндік қ ұ нын жә не шығ ындар есебін жү ргізу ү шін ақ параттарды топтастыру жә не жинақ тау тә сілдерінің жиынтығ ын атайды. Ө німнің ө зіндік қ ұ нын қ олданудағ ы ә дісіне ә сер ететін негізгі факторлар ретінде мыналарды атауғ а болады: ө ндіріс типі; ө ндірістің кү рделілігі; шығ арылатын ө німнің номенклатурасы мен сипаты; ө ндіріс циклының ұ зақ тылығ ы; аяқ талмағ ан ө ндірістің қ олда бары, қ ұ рамы жә не кө лемі.

Калькуляциялау мақ саттарына байланысты халық аралық тә жірибеде сметалық, нақ ты (қ орытынды) жә не жоспарлы калькуляция болып бө лінеді. Шығ ындар есебінің объектілеріне байланысты тапсырыстық жә не ү рдіс-пе-ү рдіс (процестік) ә дістері жеке қ арастырылады. Шығ ындар бойынша толық тығ ына байланысты ө зіндік қ ұ нның толық калькуляциясы (абзорпшн-костинг) жә не айнымалы шығ ындар бойынша ө зіндік қ ұ нның калькуляциясы (директ-костинг) деп бө лінеді. Ал қ азақ стандық тә жірибеде тапсырыстық, бө лістік жә не нормативтік калькуляциялау ә дістері деп жіктеледі [34, 131-143б.; 31, 614-615б.].

20Шығ ындарды толығ ымен ү лестірілетін калькуляциялау ә дісінде (абзорпшн-костинг) барлық ө ндірістік шығ ындар, сонымен қ атар тұ рақ ты ө ндірістік ү стеме шығ ындарда, ө німнің ө зіндік қ ұ нына жатқ ызылады. Бұ л ә діс міндетті тү рде сыртқ ы қ аржылық есеп дайындауда қ олданылады. Айнымалы шығ ындар бойынша каль-куляциялау ә дісінде (директ-костинг немесе маржинальды калькуляция-лау) ө німнің ө зіндік қ ұ нына тек айнымалы ө ндірістік шығ ындар ғ ана жатқ ызылады, ал тұ рақ ты ө ндірістік ү стеме шығ ындар кезең шығ ындары ретінде қ арастырылып, пайда мен зиян шотына есепке алынады. Абзорпшн-костинг жә не директ-костинг араларында негізгі ерекшелігі тұ рақ ты ө ндірістік ү стеме шығ ындар-ды калькуляциялау кезең дер арасында бө ліп тарату тә ртібімен қ орытындылады. Абзорпшн-костинг ә дісінде тұ рақ ты ө ндірістік ү стеме шығ ындар ө німге дейін ү лестіріледі жә не қ орларды бағ алауда қ атысады.

Басқ а сө збен, абзорпшн-костинг бұ л барлық шығ ындарды сатылғ ан ө нім мен дайын ө нім қ орының арасында бө ліп таратуғ а негізделген калькуляциялау ә дісі

Айнымалы шығ ындар бойынша калькуля-циялау ә дісінде немесе директ-костинг ә дісінде тек айнымалы шығ ынды ө німге ү лестіреді, ал тұ рақ ты ө ндірістік ү стеме шығ ынды кезең шығ ыны деп қ арастырады жә не пайда мен зиян шотына жатқ ызады.Басқ а сө збен, директ-костинг ә дісінде тұ рақ ты шығ ынды толығ ымен ө німді ө ткізуге жатқ ызады. Олардың ұ қ састығ ы мынада, екі ә дісте де ө ндірістік емес шығ ындар кезең шығ ындары болып есептеледі жә не де ө німнің ө зіндік қ ұ нына енгізілмейді