Атаулы сөйлем

Іс-оқ иғ а жайында баяндамай, тек соғ ан байланысты жағ дайды атап кө рсететін сө йлемнің тү рін атаулы сө йлем дейміз. Атаулы сө йлем негізінен зат есімнен болады. Мысалы: Кү з.Жаң бырлы тү н. Сағ ым. Боран. Тау іші.

Қ ұ рамы жағ ынан атаулы сө йлем бір сө зді немесе бірнеше сө з тіркесінен де болады.

Мысалы: Жазық дала.Ызғ ырық жел бар.Тү н орталағ ан шақ.

Сө йлем мү шелері (члены предложения)

Сө йлем қ ұ рауғ а қ атысқ ан сө здерді сө йлем мү шелері дейміз. Сө йлем мү шелерінің белгілері: толық мағ ыналы сө з болу керек; сө йлемдегі басқ а сө збен байланысып тұ ру керек; сө йлем мү шелерінің бірінің сұ рағ ына жауап беру керек. Сө йлем қ ұ рамында тұ рса да сө йлем мү шесі бола алмайтын сө здер бар: шылау сө здер, одағ ай сө здер, кө мекші етістіктер, қ аратпа сө здер.

Сө йлем мү шелері атқ аратын қ ызметі жағ ынан тұ рлаулы мү ше, тұ рлаусыз мү ше деп екіге бө лінеді. Бастауыш пен баяндауыш сө йлем кұ руғ а негіз болады, сондық тан тұ рлаулы мү шелер дейміз.

Анық тауыш, толық тауыш, пысық тауыш ө здігінен сө йлем қ ұ рай алмайды, тек

сө йлем арқ ылы берілген ойдың шең берін кең ейтеді, сондық тан тұ рлаусыз мү шелер деп аталады. Мысалы: Бала атасының бетіне таң дана қ арады. Бала қ арады - тұ рлаулы мү ше; атасының бетіне таң дана (анық тауыш, толық тауыш, пысық тауыш) - тұ рлаусыз мү шелер.

Сө йлем мү шелері қ ұ рамына қ арай дара жә не кү рделі болып екіге бө лінеді. Толық мағ ыналы бір сө зден болғ ан мү шені дара мү ше дейміз. Мысалы: Бізде спортшы жастар кө п деген сө йлемдегі ә рбір сө з дара мү ше, ө йткені ә р сө з жеке сұ рақ қ а жауап береді.

Кү рделі сө зден, тұ рақ ты тіркестен, сө з тіркесінен болғ ан мү шені кү рделі мү ше дейміз. Мысалы: Кешке шейін балық шылар судан екі рет ау шығ арды. Астаулар балық қ а толып қ алды. Кешке шейін, екі рет, толып қ алды деген екі сө зден қ ұ ралғ ан сө здер бір сұ рақ қ а жауап беріп, кү рделі мү ше болып тұ р.

Жасалу жолы:

Бастауыш (подлежащее)

Сө йлемде атау септігінде тұ рып, оқ иғ аның иесін білдіретін тұ рлаулы мү шені бастауыш дейміз.

Бастауыш қ ұ рамына қ арай дара, кү рделі болып бө лінеді. Дара бастауыш бір сө зден тұ рады.

Кү рделі бастауыштың қ ұ рамында кемінде екі сө зден қ ұ ралып, бір сұ рақ қ а жауап береді.

Кү рделі бастауыштың жасалу жолы:

Сө з тіркесіненболады. Мысалы: Кеншілер сарайы адамғ а лық толы. Дү ниенің сырын білу ө зің ді білуден басталады. Жә нібек ауданы Саратов - Астрахань темір жол жү йесінің бойында орналасқ ан.

Негізгі сө з бен кө мекші есімнің байланысуынан болады.

Заттанғ ан кү рделі сын есім, сан есім, етістіктің есімше, тұ йық етістік тү ріненболады. Атқ а мінген ү ш салт атты суыт жү ріп келеді. Жиырма бес мағ ан қ айтып келді. Сенің айтыптұ рғ аның - нағ ыз шындық. Осы келе жатқ ан - Шә кен ақ сақ ал еме пе?

Баяндауыш (сказуемое)

Бастауыштың жай-кү йін, оқ иғ аның қ ай шақ та болғ анын білдіріп, сө йлемдітиянақ тап тұ ратын тұ рлаулы мү шені баяндауыш дейміз.Баяндауыштың негізгі белгілері: Бастауыштың ісін, жай-кү йін білдіреді; Оқ иғ аның қ ай шақ та болғ анын кө рсетеді; Жіктік жалғ ауын жалғ ап, бастауышпен киыса байланысады; Сө йлемді тиянақ тап тұ рады; Кейде бастауышсыз-ақ сө йлемге ұ йытқ ы болады; Ө зіне тә н сұ рағ ы жоқ. Баяндауыш қ ай сө з табынан болса, сол сө з табының сұ рағ ына жауап береді. Баяндауыштың жасалу жолы:

Баяндауыш кө біне етістіктен болады. Мысалы: Біз ұ шқ ыш болуғ а уә делесіп қ ойғ анбыз.

Баяндауыш есім сө здерден болады. Мысалы: дә рігер – ардақ ты мамандық.

Кү н шайдай ашық.

Бұ лар он бес.

Баяндауыш есімдіктерден жасалады. Мысалы: Біздің қ ақ пан ә не.Нағ ыз тең із

романтикасы деген осы.Қ ызылшаң ыздың биылғ ы бабы қ алай?

Ә р тарап сө здерден жасалады. Ол кезде қ азіргідей шеберхана жоқ -ты.