Ақтығыстың қадамдық кезеңдері

Саясатта кездесетін қ ақ тығ ыстардың ә р тү рлілігін ескере отырып, ең дұ рыс шешім деп жан-жақ ты тапсырманың білдіруін, бұ л процеске саналық ә серді айтамыз.

Ғ ылымда кө шбасшының, ү кіметтің, мемлекеттің жә не басқ а да субъектілердің тә ртібінің технологиялық моделі жасалуы мү мкін.

Бұ л жағ ынан келсек, саяси қ ақ тығ ыстың пайда болу, даму жә не аяқ талу кезең ін атауғ а болады. Осы қ ақ тығ ыстарды бақ ылап немесе басқ арып отыратын субъектінің негізгі мақ саты – оның нақ ты себептерін ашу болып табылады. Қ ақ тығ ыстың нақ ты себептерін іздей отыра, басқ ару нысаны барлық еркшеліктерін есепке ала отыра, ә р кеең ді мұ қ ият қ адағ алауы керек.

Осылайша, талас нысаны қ атаң болғ ан сайын, басқ ару субъектісінің қ ақ тығ ысты басқ аруы оның дамуын, ө зіне пайдалы жағ дайды береді.

Француз қ ық тығ ысшысы Ж.Фавенің пікірінше, билік мінездің ү ш моделін таң дап ала алады: қ ақ тығ ыстың болуының алдын-алу, оның табиғ аты туралы нақ ты бұ қ аралық бағ адан алшақ болу, қ ақ тыығ сты шешіге белсенді араласу.

Қ ақ тығ ысушы жақ тардың сипатын нормалау ү шін басқ ару субъектіснің тырысуына қ арамастан, ол кең ауқ ымды жә не ә р жақ тың қ ызметінің мү мкіндіктерін есепке алуы керек, мысалы, бір жақ тың жең уге тырысуы, ал екінші жақ тың қ арсылық кө рсетпеуі.

Барлық саяси жү йенің дең гейінде биліктің бө лінбес қ ызметі осы таласты «ә леуметтік ортамен конструктивтеу» болып табылады. Бұ л шаралар сә йкес ориентация мен қ оғ амдық пікірді білдіреді, бұ л мемлекетте пікірталас атмосферасын қ ұ руды, мемлекеттік биліктің тұ рақ тылығ ын кө теруге ық пал етуін білдіреді.

Бұ л шаралардың жиынтығ ы «жоғ арыдағ ылардың» қ ол астында болатын ресурстарғ а толығ ымен сә йкес келуі керек, сондай-ақ ө кіметтің атағ ын сақ тап тұ руғ а мү мкіндік жасауы қ ажет, яғ ни халық арасында ө кімет жанжалдың ә рі қ арай ө ршіп кетуінен қ орық пайды жә не оны бақ ылауда ұ стай алады деген сенім қ алыптастыру керек.

Дағ дарыстың даму кезең інде басқ арудың субъектсі іскерлігінің аясы кең ейе тү седі. Бұ л кезең де конфликт жақ тарының ә р қ айсысын немесе оларғ а қ арсы тұ рушыларды қ олдайтын кү штер анығ ырақ кө рінеді; келіспеушіліктің нақ ты ауқ ымы кең ейетіні не кішірейетіні, келіспеушілікке қ атысушылардың саны қ ысқ арғ аны не артқ аны, оның интенсивтілігінің дә режесі, делдалдың қ атысуы қ ажет пе екені жә не тағ ы басқ алары анық кө рінеді. Сол арқ ылы бә секелестік қ атынас дамуын бақ ылауды сақ тау ү шін қ ажетті жағ дайлар саны артады.

Жалпы басқ ару субъектісі мынадай мә селе бойынша: дағ дарыс ағ ымы ә рі қ арай ө з бетінше жалғ аса береме, ә лде, оны реттеу бойынша саналы ә рекеттер жасала ма екенін анық тап алуы қ ажет. Соң ғ ы жағ дайда дағ дарысты басқ ару міндеті қ атысушы басрлық жақ тардың кү шін біріктіруді немесе делдалдық қ ұ рылымдарды жұ мылдыруды ескеретін іс-ә рекеттермен байланысты болуы керек.

Мұ ндай шешімге келе отырып, дағ дарысты басқ арушы субъект барынша кең ақ паратқ а сү йенуі керек – екі жақ тардың «кө зге кө рінетін» ә рекеттеріне ғ ана емес, сондай-ақ олардың жасырын, тіпті мұ қ ият жасырылғ ан ойлары мен ниеттеріне. Мұ ндай жағ дайларда жалғ ан ақ паратпен кү ресу ерекше мә нге ие болады, себебі қ андайда бір жақ тардың ө здерінің мақ саттары турлы мә ліметтерді бұ рмалау, француз ғ алымдары Фюстье мен Амираля пікірлері бойынша, дағ дарысты басқ арушы субъектілерді тым санасыз ә рекеттерге апарады.

Бақ ылау мен билік етудің ақ параттық ө рісін кең ейте отырып, негізінен, келіспеуші жақ тардың бейнесі (ұ станым динамикасы, компромиске жақ ын тұ ру, не жоқ қ а шығ ару, мақ сат ө згерістерінің жіберілетін мү мкіндіктері, т.б.) жә не алдын-ала жасалғ ан ө зіндік бағ алау белгіленеді. Халық аралық қ атынастар саласындағ ы американдық мамандар Г.Шнайдер жә не П.Дизинг осығ ан байланысты «рендік» бейнелерде (келіспеуші жақ тардың негізгі мақ саттары мен қ ұ ндылық тарының бағ асын кө рсетеді.), сонымен қ атар, «ағ ымдағ ы» бейнелерде (кө кейкесті, бір сә тті ұ станымдарына деген кө зқ арастарының ө згерістерін кө рсетеді) болатын ө згерістерді кө рсетеді.

Бұ л тектес бағ алауларды анық тай отырып, дағ дарысты басқ арушы субъектілер жақ тарың ө згермелі ұ станымдарын ү здіксіз салғ астырып отырулары керек, олардың ә рекеттеріндегі тактикаларын дә л тү сініп, опоненттердің қ атынасу нү ктелерін табулары тиіс.

Ақ ырында жан-жалдың пайда болуын негіздейтін маккро- жә не микрофакторлардың ә р тү рін бағ алауоның белсенділігі: тенденциясының қ ұ лдырауы немесе ө рістеуі жө нінде нақ ты тү сінік беруі керек. Қ орытындыларғ а сә йкес басқ арушы субъекті ә рекетінің тактикасы да тү зетілуі керек. Алайда қ андай жағ дай болмасын оның келіспеуші жақ тарды қ орқ ытуғ а не кү ш кө рсетуге тыйым салынады, оның зорлық қ ұ ралдары келіспеушілікті реттеу уақ ытын пропорционалды тү рде ұ зартатынын ұ мытпауы керек.

Жә не керісінше басқ арушы субъектілер оң болжам жасау, уә де беру арқ ылы олардың сенімін ұ лғ айту, олардың арасындағ ы қ арым-қ атынас кең істігін кең ейту, ө зара бә секелестік ә рекеттесудің жойылу формаларын болдырмау; саяси сұ хбаттың конвенционалды тү рін қ олдау негізінде жақ ындасуды ынталандыруы керек.

Тә жірибе кө рсеткендей жанжалдың даму барысында қ арама-қ айшылық тар дауласушы топтар санын кө бейтіп, осы ө зара қ атынасқ а адамдардың эмоционалдық қ ызығ ушылығ ын арттыра отырып ұ лғ аяды, ә сіресе қ ұ ндық ылық тар дең гейіндегі қ ақ тығ ыстар, ең бастысы жақ тардың адамгершілік қ асиетіне, яғ ни ар, намыс тү сініктеріне қ атысты қ ақ тығ ыстардағ ы қ иындық тары жоғ ары.

Мұ ндай жағ дайда жақ тар қ ақ тығ ысының болжамдық аяқ талуын жеке басқ а маң ызды жең іс не жең іліс ретінде қ абылдайды, сондық тан да болар, «тұ жырымдарды бұ збау ү шін»тіпті келісу жолдарын қ арастырудан да бас тартады.

Белсенді қ ақ тығ ысты қ ажетті жолғ а бағ ыттау ү шін бұ л кезң де басқ арушы субъект:

- бұ дан бұ рын қ олданылғ ан технологиялық амалдарды қ олдануғ а;

- ү немі «ә леуметтік ортаны қ ұ руғ а» (жақ тардың мінез-қ ұ лық тарына берілген бағ а, ұ станымдарының ө згерістері туралы қ оғ амды ақ параттандыру, жағ дайғ а деген кө зқ арасты халық қ а жариялау жә не т.б.);

- ө з ә рекетінің қ ұ рылымы мен тә сілдерін ө згерте отырып, мақ сатты тү рде жең іс ә келетін жолды іздеу;

- қ оғ амның бірлесіп арттыратын саяси ө зара ә рекеттесудің нормалары мен ережелерін қ олдау жасалтын іс-ә рекеттерге саяси кү штің жаң адан салынатын балансқ а қ атысты.

Жасалытын ә рекеттер негізінде жанжалдың соң ында оның аяқ талуының негізгі екі жолының болуы мү мкін: не жақ тар келісімге келеді, не олардың келіспеушілігін нығ айту (яғ ни тығ ырық қ а тіреу жағ дайын жасау, жанжалдың шешілмеуі). Осы полюстер арасында жанжалдың рутинизациясы (бұ рынғ ы белсендігін сақ тау), жақ тардың ө зара оппозициялығ ының тө мендеу не, керісінше, жоғ арылау кө рінісін беретін жанжал эволюциясының бір қ атар жолдары жатыр. Жанжалдың шешілмей қ алуы мү мкін, мұ ндайда оның аяқ талуына емес, ал айналмалы қ озғ алысқ а» ә кеп тірейтін жағ дай туындайды. Бұ л жанжал басқ арушы субъектіден ө зара келіспеуші ә рекеттердің бірінші екі кезең іне сә йкес келетін операциялар мен ө з іс-ә рекетін қ айта қ арастыруды жә не қ айталауды қ ажет етеді. Басқ аша айтқ анда, мұ ндай жағ дай жанжалды бақ ылаудың, басқ арудың жаң а стратегиясы мен амал-тә сілін іздеу немесе жетілдіруді кө здейді. Жанжалғ а қ атысушы жақ тардың келісуі, жоғ арыда айтылғ андай, жанжалды толық не жартылай реттеу (яғ ни, келіспеушілік қ ұ ралын жоқ қ а шығ арып, жанжалдың бір немесе бірнеше жақ тарының іс-ә рекетін ө згерту) немесе жанжалды шешу (жақ тардың ө зара жанжалдық ә рекеттесуге арналғ ан уә жді жояды. Сонымен қ атар, жанжалдың ө з бетімен саналы тү рде реттеусіз (мысалы, келіспеушілік қ ұ рамының кө кейкестігін жоғ алтып, саяси субъектілердің шаршауы, ресурстардың аяқ талуы тү рінде) шешілу мү мкіндігін де ескеру керек.

Келісімге жету ү шін жанжалды басқ арушы субъектісі жағ дайлардың мұ ндай дамуын қ амтамасыз ететін қ ұ ралдарды табу керек. Жоғ арыда сө з етілген Фавенің ойынша, компрамис, мойындау, жанжалдан қ ұ тылу жә не (бұ рынғ ыдан) ажырау арқ ылы келісімге келуге болады. Е.Нордлинжер кө рметкен реттеу принциптері ішінен кү штердің тұ рақ ты коалициясын қ ұ руды, кү ш-жігер пропорционалдығ ын сақ тауды, ө зара вето қ амтамасыз етуді белгілеуге болады. Р.Даль (жағ дайлар дамуының тығ ырық жолдарын қ оспағ анда) жақ тардың кү шейту жә не бейбітшілік қ ұ ралдары туралы айтады.

Жанжалдың соң ы (уақ ытша не соң ына дейін; толық не жартылай) келісім туралы, жанжалды (оның қ ұ рама бө ліктерін) реттеудің тү рлі формалары туралы келіспеуші жақ тардың бітімге келуінде, сондай-ақ жанжалдың шешілуін куә ландыратын жалпы келісімде кө ріне алады.

Мұ ндай нә тижелерге жақ тардың мә мілеге келуінің жалпы екі тә сілмен қ ол жеткізуге болады:

- жанжалды бастапқ ы ұ станымын сақ тау негізінде компромиске жету; ө зара жә не тең емес жолдан кету есебінен қ ол жеткізілген (ассиметриялық) келісім; бә секелестікті ә рі қ арай жалғ астыруғ а мү мкіндік бермейтін бір немесе бірнеше жақ тар қ ұ ралдарының аяқ талуы; сондай-ақ жанжал барысында пайда болғ ан жақ тардың ө зара қ ұ рметтеу, қ арсыласының қ ұ қ ығ ы мен мү ддесін тү сіну есебінде туындағ ан келісім; жақ тардың қ арама-қ айшылығ ын жоятын арнайы жаң адан табылғ ан шешім негізіндегі келісім сияқ ты нә тижелерінде жанжалды бейбіт тү рде реттеу;

- кү штеу негізінде келісімге келу немесе, басқ а сө збен айтқ анда, жақ тардың біріне ө зінің бә секелесінің дә лелдерін елемеуге мү мкіндік беретін ө зара қ атынастың «топтық стилін» (П.Шаран) қ олдану.

Жақ тардың бірі немесе ү шіншісі барлық жақ тарғ а міндеттейтінө зара қ атынастың осындай сипатының негізінде: жақ тардың бреуіндегі кү ш пен қ аржының сақ талып қ алғ ан, пайда болғ ан артық шылығ ында жә не (олардың басқ а жақ тарда жетіспеуіне; келіспеуші жақ тардың анық біріне жол бермеу, оның мә ртебесінің тө мендеуінде, сонымен бірге оның ұ станымының ә лсіреуі, «ойын ережесіне» сә йкес келтірілген жең іліс туралы куә ландыратын басқ а да жағ дайларда; «жауын тотальді тү рде жою» (Х.Шпейер) нә тижесінде «жаудың» болмауынан бейбітшіліктің тұ рақ талуының да жатуы мү мкін.

Келісімге келудің табылғ ан тү рлерінің сипаты мен ұ зақ тылығ ының дә редесі ә р тү рлі болып келеді. Осылайша, ассиметриялық келісім (тә птә жақ тардың бірінің мү ддесін мү лдем елемейтін келісім), қ ол қ ойылғ ан қ ұ жаттарғ а қ арамастан, не келісімді орындамау салдарынан («реттелуден кейінгі реттелу» - Г.Райффе), не ө з мү ддесі ү шін кү рестің жалғ асуынан жең ілген жақ ты тоқ татпайды. Жақ тардың бірінің толығ ымен қ ұ лдырауы жағ дайында жасалғ ан бейбітшілік ескі даудың қ айта жаң ғ ыруы немесе жаң аларының пайда болуын ескермеген кезде ұ зақ сақ талуы мү мкін.