БАҚ құрылымы және қызметтендіру мәселелері

Саяси қ ө зқ араспен қ арағ анда БАҚ тың маң ызды дифференциясы ү кіметтік, опозициялық жә не тә уелсіз болып бө лінеді. Осы категориялар арқ ылы БАҚ кө птеген нә рселелерді жарық қ а шығ ара алады, оның ішінде қ арама-қ арсы мә селелер, олар ақ параттық нарық та ылғ и болмайды. Ортақ жоспарғ а алғ анда дә л осындай қ ұ рылымнан, ешқ андай, оның ішінде басқ арушылық та, ақ параттық кең істікте монополиі жоқ, немесе арнайы билікке ә сер ететін дискредитация мақ сатында кү штер болуы мү мкін. Тә уелсіз БАҚ антибиліктік кү йді қ алай ө згерткілері келсе, солай ө згертеді жә не басқ а кү штерді сынай отырып, тиянақ ты позицияны ұ стануы мү мкін. Қ андай жағ дай болмасын қ оғ амдық ой бірдей болып келетін тұ стары жоқ, кейде ә р бағ ытты ақ парат кө здері болып, идеялы бә секелістік қ оғ амда ө з бағ аларын береді.

Осы идеялық бә секелестік қ ызмет орталық жә не периферилік қ ызметінде БАҚ арнайы рең ін береді. Кө бінесе, кө птеген демократиялық мемлекеттерде ү кімет орынында отырып, БАҚ мен оппозициялық кү шті бақ ылауғ а алып отырады, орталық танғ ан прессағ а қ арама-қ айшылық тү дыру ү шін орталық каналдарғ а телетрансляция ү шін ақ параттық барьер қ ұ рады. Осындай қ ұ рылымда жергілікті БАҚ та ө з каналы болмауы мү мкін, мө рлік нарық жергілікті басылымдарда ғ ана болуы мү мкін.

Ағ ылшын зертеушісі Дж. Курран коммерциялық БАҚ (жеке секторды танытатын), азаматтық (ұ жымдық аудитория немесе тұ тастай алынғ ан электорат), профессионалды (алдымен профсоюз ойын қ ұ птайтындар) қ оғ амдық – нарық тық, БАҚ, ә леуметтік ортақ қ ызық тарды танытады. Ақ ырғ ысы ү лкен аудиторияны қ амтиды, ортақ маң ызды ә леуметтік мә селелерді қ амтамасыз ете отырып, жеке тұ лғ ағ а ө з кө зқ арасымен кө біне қ арау позициясына жол береді. БАҚ тың осындай жұ мыс қ атары, ақ параттық саяси нарық та қ азіргі кездей мемлекет соқ тығ ысады. Мысалы, коммерциялық БАҚ тың ә леуметтік немесе саяси мақ саттары ү лкен бизнеске қ ұ рбан болады. Басқ аша айтқ анда, қ аржылық бақ ылау, жарнама берушілер мен бастық тардың айқ ын қ ұ птайтындар жабық мә селелерінде кө мекке қ алдырады, яғ ни пайда табуғ а бө гет жасайды. Сонымен қ атар, ірі коммерциялық медиакландар ақ параттық кең істікті ү кіметке ө з талаптарын айтып жекешелендіргісі келеді.

БАҚ тың осы категориядағ ы қ ызметі массалық ақ параттық –экономикалық мә селесі деп қ арауғ а болады. Тә жірибеде кө рсеткендей, капитал ғ ана емес, мемлекеттің ө зі экономикалық шарт қ ояды. БАҚ тың саясатта жылы кө збен қ арау керектігін, ақ параттық нарық та коформисттік курс ө ткізуіне талап етеді. БАҚ экономикалық қ олдаудың басты кө здерін ө з бақ ылауына ала отырып, ә сіресе саяси қ атынастың қ оғ амғ а кө шуі, мемлекет пен капитал тә жірибесін тә елсіздіктен ажыратады. Ортадағ ы БАҚ, саяси позиция таң дауда адамдардың мү мкіндігін анық жә не еркін айырады.

Капитал мен мемлекеттің қ арым-қ атынасы, бір жағ ынан алып қ арағ анда, жә не қ оғ ам, бір жағ ында шынайы қ арама-қ айшылық жасайды, кімде-кім БАҚ ты біледі (сондық тан олар қ оғ амғ а бірдең е айтуғ а мү мкіндігі бар жә не радио мен телевидение естуге жә не кө руге тіпті басқ а нә рселерді кө руге) осындай себеппен ақ паратты таң дауда кімнің қ олы жетеді жә не пайдаланса солардың қ олында еркін тү рде ақ парат болады.

БАҚ тың қ ұ рылымдық элементі олардың тү рлі білімдерін ақ паратты таратудағ ы жә не азаматтардың байланысы кезінде арнайы ә дістепр пайдаланылады. Бә рінен бұ рын, оларғ а телевидение, радио жә не баспа баспасө з жатады.

Негізінен телекө рініс массалық ақ парат қ ұ ралының тиімді, ә рі мық тысы болып табылады. Ә леуметтік сұ рақ тар кө рсеткенде, адам видеоақ параттың 75 пайзын еске сақ тайды. Телекө ріністің кү ші олардың ең бастысы ақ параттың жан-жақ тылығ ы кө рерменге кө рсету басты қ ызметі болып табылады. Саясаткердің немесе жеке іс-шараны кө рсету олардың басты мақ саты, мә нері жә не ө мірден алынғ ан мә ліметтер қ абылдауда шынайылық туғ ызады.

Осындай себептермен адамғ а немесе адамның ө міріне психологгиялық механизмдер «қ осылады», ол ақ парат қ абылдау мү мкіндігін жоғ арылатады.

Телебейне бір уақ ытта рационалдылық қ а, болып жатқ ан қ ұ былысқ а пікірін айтудан қ ұ ралады. Нақ ты ә р бейнеде ерекеш мазмұ н тұ рады, ол қ абылдауды қ алыптастырады. Телеө нім ә рине шығ армашылық, эстетикалық жә не мә дени безендірулерсіз жү зеге аспайды. Ол метафоралық мінез бере отырып, кө ргенін одан ә рі қ ұ лпырта тү седі.

Телекө рініс сонымен қ атар, технологиялық ә рекеттер саны да болады жә не видеоматериалдарды ұ йымдастырудағ ы ә дістер ақ параттық хабарламалар кө лемін жоғ арылатады. Мысалы, «жү гірмелі тармақ» жә не «сурет» немесе ә р тү рлі сюжеттердің монтажы телеэкранда болып жатқ ан қ ұ былысқ а кө ң іл аудару ү шін адамдардың кө ң ілін тартады. Телекө рініс осындай техникалық мү мкіндіктерді пайдалана отырып, саяси процестер мен кампаниялардың негізгі қ ұ рал-жабдық тары болып саналады, сонымен қ атар кө рермендер ойын ө зіне тартады.

Радио да ө те ү лкен саяси потенциялды ұ станады. Оның коммуникативті мү мкіндіктері ақ паратты таратуда жоғ ары оперативтілігінде, ол ә леуметтік аудиторияғ а дер уақ ытында хабарламаларды ауқ ымды жіберіп тұ рады. Кө птеген адамдар, радионы арнайы тың дамаса да, ө з қ абылдағ ыштарын қ осулы қ ояды. Сондық тан, телекө ріністен гө рі радионың мү мкіндіктері кө п, жә не ақ параттар шектеусіз таратылады.

Радио акустикалық, технологиялық тиімділік арқ асында ол кең ассоциативті бейнелерді қ ұ райды, драмалық қ абылдауларды іске асырады, басқ а БАҚ дең гейінде аудиторияның кө ң іл-кү йін басқ ару ү шін пайдаланады.

М.Маклюэн радионың жағ дай жасауғ а мү мкіндігі бар, тың даушы шығ арылғ ан ақ паратты белсенді ойлағ анда, оны «ыстық канал» деп атағ ан (Телекө рініс айырмашылығ ы, кө рермендер қ атысымен бірге жә не кө рермен бейнесі фантазияғ а шектеу қ ояды жә не сондық тан ақ парат таратуда осы канал адам ойына «суық» болып қ алады).

Баспа баспасө зі ө зінің коммуникациялық ерекшеліктері бар. Оның басты белгісі ақ парат таратудағ ы рефлексиялық. Баспа ө німдері ақ парат қ абылдауда жеке кө зқ арастардан тұ рады жә не сондық тан оқ ырмандардың белгілі бір дайындық дең гейлерін қ арастырады. Газеттерден ақ парат алушылар ә рине оқ и алатын оқ ырмандар, ал телеэкраннан немесе радиоқ абылдағ ыштан ақ парат алушыларғ а мұ ндай қ асиеттердің қ ажеті жоқ.

Мұ ндай тә ртіп баспадағ ы сюжеттік- тақ ырыптық бағ ытты анық тайды. Парасатты баспасө з орталығ ы аналитикалық қ а тірек жасайды, оқ иғ аларды терең дей ашып, берілген мә ліметін жарық қ а шығ арады, ал «сары» баспасө зде барлығ ы керісінше болады.