Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің бухгалтерлік есептің объектісі ретінде

НЕГІЗГІ Қ Ұ РАЛДАР МЕН МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ Ұ ЙЫМДАҒ Ы ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Негізгі қ ұ ралдар мен материалдық емес активтердің бухгалтерлік есептің объектісі ретінде

Қ азіргі кезде кез-келген ұ йымдарды алып қ арасақ та олардың бухгалтерлік есеп барысында негізгі қ ұ ралдардың, сонымен қ атар материалдық емес активтердің алатын орны, олардың мө лшері ұ лғ аюда. Сондық тан да негізгі қ ұ ралдар, материалдық емес ативтер бухгалтерлік есептің объектісі ретіндегі алатын орны зор. Негізгі қ ұ ралдардың есебін ұ йымдастыруда оларды бағ алауда кездесетін кө птеген мә селелер туындайды. Ө йткені олар тікелей ө ндіріске немесе басқ а да салаларда пайдаланылу барысында алатын орны ү лкен. Сондай-ақ олардың амортизациялық аударымдарын дұ рыс есептеу мен есептік ә дістерін таң дау барысында олардың ә р тү рі ө зіндік қ ұ нның мө лшерін ө згеріске ұ шыратады. Сонымен қ атар, материалдық емес активтердің де ұ йымдастырылуы, амортизация есептеуі мен оның аударымы да бухгалтерлік есеп саласында маң ызды орны алады.

Мекеменің қ алыпты ө ндірістік шаруашылық ө ызметін қ амтамасыз ету ү шін негізгі қ ұ ралдар қ ажет. Олардың саны ә р ө ндіріс бойынша жоспарлы тапсырмаларғ а сә йкес ө ндірісті ұ йымдастыру мен басқ арудың озық прогрессивті тү рлерін, ең бек қ ұ ралдарын тиімді пайдалану ескере отырып белгіленеді. Бірнеше жыл бойы мекеменің ө ндірістік-шаруашылық ісіне қ ызмет кө рсетуші ең бек қ ұ ралдары мен басқ а мү ліктік қ ұ ны «негізгі қ ұ ралдар» деген эконмикалық тү сінікті қ ұ райды.

16 «Негізгі қ ұ ралдар» IAS Халық аралық қ аржы есептілігінің стандартына сә йкес негізгі қ ұ ралдар – бұ л тауарлар мен қ ызмет кө рсетулерді ө ндіруде немесе жеткізуде пайдалануғ а, ү шінші тұ лғ аларғ а жалғ а ө ткізуге, немесе ә кімшілік мақ саттарғ а арналғ ан жә не бір кезең нен астам (бір жылдан астам) уақ ыттың ішінде пайдалану кө зделетін материалдық активтерді білдерді.

Олардың ө зінің табиғ и-заттық тү рі мені бө лшектерін ө згертпей-ақ кө птеген ө ндірістік циклдарғ а қ атысады, жаң адан жасалынғ ан ө німге ө з қ ұ нын ауыстырады. Оларғ а ү йлер, ғ имараттар, жалғ а беру қ ұ ралдары, машиналар мен жабдық тар, лабораториялық жә не реттеуші аспаптар мен қ ұ рылғ ылар, кө лік қ ұ ралдары, есептеу техникасы, саймандар мен ұ зақ уақ ыт қ олданылатын мү ліктер жә не тағ ы басқ а материалдық активтер жатады.

Тү рлі министрліктің, ведомостволардың жә не тұ тас халық шаруашылығ ы бойынша есепке алу жә не қ аржылық есептілікте негізгі қ ұ ралдардың бірегей топтарының негізгі шарты оларды ғ ылыми негізделген жікту болып табылады.

Негізгі қ ұ ралдар мынайдай белгілер бойынша жіктеледі: халық шаруашылығ ынынң шаралары; функционалдық қ ажеттілігі; табиғ и-заттық белгісі; иелігіне байланысты жә не пайдалануы бойынша.

Халық шаруашылығ ының салалары бойынша негізгі қ ұ ралдар он тоғ ыз топқ а бө лінеді: ө неркә сіп, ауыл шаруашылығ ы, қ ұ рылыс, кө лік, сауда, орман шаруашылығ ы жә не т.б.

Функционалдық қ ажеттілігі бойынша негізгі қ ұ ралдар ө неркә сіптік-ө ндірістік, басқ а салалардың ө ндірістік негізгі қ ұ ралдары жә не ө ндірістік емес негізгі қ ұ ралдары болып бө лшектенеді.

Ө неркә сіптік-ө ндірістік негізгі қ ұ ралдар ө зінің атынан кө рініп тұ рғ анындай ө неркә сіптік ө німдерді шығ ару мақ сатында материалдық ө ндіріс саласында жұ мыс атқ аруғ а арналады. Оғ ан ө ндірістік тұ рақ жайлар, ғ имараттар, машиналар, жабдық тар, кө лік, саймандар жә не т.б. жатады.

Басқ а салалардың ө ндірістік негізгі қ ұ ралдарына қ ұ рылыстың, ауыл шаруашылығ ының, сауда мен қ оғ амдық тамақ тандырудың, кө ліктің, дайындау, жабдыө тау жә не басқ а ұ йымдардың негізгі қ ұ ралдары жатады.

Ө ндірістік емес негізгі қ ұ ралдар – бұ л халық қ а медициналық, тұ рғ ын ү й-коммуналдық жә не мә дени-тұ рмыстық қ ызмет кө рсетуге арналғ ан тұ тыну қ ажеттілігінің қ ұ ралдары. Оларғ а денсаулық сақ тау, тұ рғ ын ү й-коммуналдық шаруашылық, мә дениет жә не ө нер, тұ рмыстық қ ызмет, білім беру жә не т.б. салалардың негізгі қ ұ раладары жатады.

Халық шаруашылығ ының ә р саласында табиғ и-заттық белгі бойынша, оларды пайдалану мазмұ ны мен сипаты бойынша бірдей активтер тобы негізгі қ ұ ралдар тобы болып табылады. Негізгі қ ұ ралдардың жекелеген топтары мыналар: жер учаскелері жә не ғ имараттар; машиналар мен жабдық тар; су кемелері; ә уе кемелері; автокө лік қ ұ ралдары; жиһ аз жә не инженерлік жабдық тың салынатын элементтері; кең се жабдығ ы.

Иелігіне байланысты негізгі қ ұ ралдар меншікті жә не жалғ а алынғ ан болып бө лінеді. Меншікті негізгі қ ұ ралдар – бұ л сол мекеме иелік ететін жә не соның тең герімдік (баланстық) шотта ескерілетін негізгі қ ұ ралдар. Жалғ а алынғ ан негізгі қ ұ ралдар – бұ л басқ а мекеменің немесе кә сіпорынның меншігіндегі, бірақ осы мекеме немесе кісіпорын бойынша уақ ытша пайдаланып жү рген негізгі қ ұ ралдар. Бұ л негізгі қ ұ ралдар жалғ а алушыда (жалгерде) тең геріммен (баланстан) тыс шотында ескеріледі.

Пайдалану сипаты бойынша негізгі қ ұ ралдар қ олданыстағ ы, босалқ ы жә не бос тұ рғ ан болып жіктеледі. Қ олданыстағ ыларғ а мекеме ө нім ө ндіруге немесе жұ мыстар орындау жә не қ ызмет кө рсету ү шін пайдаланып жү рген негізгі қ ұ ралдар жатады. Жабдық тарды ауыстыру жә не тағ ы да басқ а ү шін қ олданылатын, кү рделі жө ндеуге, тозуына байланысты пайдаланылатын енгізгі қ ұ ралдар босалқ ы қ ұ ралдарғ а жатады. Мекемеде толық жинақ талмауына байланысты пайдаланылғ ан негізгі қ ұ ралдар босалқ ы қ ұ ралдарғ а жатады. Мекемеде толық жинақ тамауына байланысты пайдаланылмайтын, сондай-ақ консервацияда тұ рғ ан негізгі қ ұ ралдарбос тұ рғ ындарғ а жатады.

Негізгі қ ұ ралдарды ерекшелігі олардың қ ызмет ету ұ зақ тығ ы мен бірнеше дү ркін пайдалануы болып табылады. Осығ ан байлансты негізгі қ ұ ралдардың қ ұ ны тұ рақ ты тү рде (ішінара) ө ндіріс пен оралым шығ ындарына енгізіледі. [1, 295-297.\толпаков қ арағ анды 2009]

Нарық тық экономика жағ дайында Халық аралық қ аржы есептілігінің стандарттарын жә не оларғ а сә йкес бухгалтер есеп шоттарының ү лгілік жоспарын енгізу арқ ылы бухгалтерлік есепті реформалау нә тижесінде отандық бухгалтерия тарихында бірінші рет материалдық -заттық (физикалық) мә ні жоқ «материалдық емес активтер» деген ұ ғ ым пайда болды.

38 – «материалдық емес активтер» атты JAS Халық аралық қ аржы есептілігінің стандартына сә йкес материалдық емес актив – бұ л физикалыұ формасы жоқ бірегейлендірілетін ақ шалай емес актив болыр табылады.

Бұ л активтерді анық тауғ а болады, егер оларды ө ткен уақ иғ алар нә тижесінде мекеме бақ ылайтын жә не мекеменің болашақ та экономикалық табыстарғ а жетуі кү тілетін ресурс болғ ан жағ дайда анық тауғ а болады.

Материалдық емес актив, егер осы активке қ атысты болашақ экономикалық табыстар мекемеге келетін ық тимал болса ғ ана, сонымен қ атар активтің ө зіндік қ ұ ны сенімді бағ аланатын болса ғ ана танылуы тиіс. Кез келген ұ йымда осы жоғ ары да айтып ө ткен, негізгі қ ұ ралдар мен материалдық емес активтердің бағ алану ә дісі ұ йым есеп саясатында кө рсетілуі керек. Кө рсетілмеген жағ дайда материалдық емес активтің, не негізгі қ ұ ралдардың бағ алану ә дісі қ абылданып, есеп сасаятына енгізілуі тиіс.

Материалдық емес активтің пайдалы қ ызметінің мерзімінде қ олданылатын экономикалық талаптардың жиынтығ ын ә кімшіліктің ең дұ рыс бағ алауын кө рсететін негізделген жә не нығ айтылатын рұ қ саттарды пайдалана отырып, болашақ тағ ы мекеме кү тіп отыратын экономикалық табыстарды ық тималдылығ ын бағ алауғ а міндетті.

Ұ йым бастапқ ы тану кү ні қ олда бар деректерге сү йене отырып жә не сыртқ ы деректерге басымдылық бере отырып, материалдық емес активтерді пайдаланудан тү сетін болашақ экономикалық кірістердің тү суімен байланыстыратын айқ ындылық дә режесін бағ алау ү шін кә сіби пікірлерді пайдалануғ а тиіс.

Ұ йымдар ғ ылыми немесе техникалық білімдер, жаң а процестер мен жү йелерді ә зірлеу немесе енгізу, лицензиялар, интеллектуалдық меншік, нарық білімі жә не тауар белгілері (тауар маркалары жә не баспа қ ұ қ ық тарын қ осқ анда) сияқ ты материалдық емес активтерді сатып алу, ә зірлеу, қ ызмет кө рсету немес нығ айту кезінде ресурстарды жиі жұ мсайды. Осындай ауқ ымды санаттар қ амтитын материалдық емес активтердің кең інен тарағ ан ү лгілері болып компьютерлік бағ дарламалық қ амтамасыз ету, патенттер, авторлық қ ұ қ ық тар, кинофильмдер, клиенттердің тізімдері, ипотекағ а қ ызмет кө рсету қ ұ қ ығ ы балық аулау лицензиялары, импроттық квоталар, франшизалар, клиенттермен немесе жеткізіп берушілермен қ арым-қ атынастар, клиенттердің икемділігі, нарық тың ү лесі жә не ө ткізу қ ұ қ ық тары болып табылады.

Кейбір материалдық емес активтер физикалық субстанцияда, мысалы компакт-дискіде (бағ дарламалық қ амтамасыз ету ретінде), қ ұ қ ық тық қ ұ жаттамада (лицензия немесе патент ретінде) немесе таспада болуы мү мкін, яғ ни негізгі қ ұ рал мен материалдық емес актив қ осарлану. Материалдық жә не материалды емес элементі бар актив 16 «Негізгі қ ұ ралдар» JAS Халық аралық қ аржы есептілігінің стандартына сә йкес есептелу немесе осы стандартқ а сә йкес материалдық емес актив сияқ ты есептелу қ ажеттілігін анық тау кезінде ұ йым мұ ндай элементтердің қ айсысының маң ызды ойлау кә сіби ойаулды қ олданады. Мысалы, бағ дарламалық басқ ару арқ ылы жұ мыс істейтін станок ү шін нақ ты жасалғ ан бағ дарламалық қ амтамасыз етусіз жұ мыс істей алмайтындық тан, мұ ндай бағ дарламалық қ амтамасыз ету станоктың қ ұ рамдас бө лігі болып табылады жә не негізгі қ ұ рал ретінде есептелуі тиіс. Бұ л компьютерлік операциялық жү йесіне де қ атысты. Бағ дарламалық қ амтамасыз етулер тиісті ақ параттық қ ұ ралдардың бө лігі болып табылмайтын материалдық емес актив ретінде есепке алынады.

38 – «Материалдық емес активтер» JAS Халық аралық қ аржы есептілігінің стандарты басқ алармен қ атар жарнама, дайындық, жіберу жұ мыстарының, зерттеулер мен ә зірлемелер шығ ындарына қ олданылады. Зерттеулер мен ә зірлемелер саласындағ ы қ ызмет білімінің дамуына бағ ытталғ ан. Сол себепті мұ ндай қ ызмет тү рі активтің физикалық субстанциясының пайда болуына ә келсе де (мысалы, тә жірибелік ү лгі), активтің физикалық элементі материалдық активке, яғ ни бұ л активте білімге қ атысты екінші орында болып танылады.

Қ аржылық жалдау кезіндегі актив материалдық, сондай-ақ материалдық емес болуы мү мкін. Бастапқ ы танудан кейін жалғ а алушы осы стандарт бойынша қ аржылық жалғ а лау (беру) шарты бойынша ұ сталынатын материалдық емес активті есепке алады. Кинофильмдер, бейнежазбалар, пьесалар, қ олжазбалар, патенттер жә не авторлық қ ұ қ ық тар сияқ ты баптарғ а қ атысты лицензиялық келісім бойынша қ ұ қ ық тар 17 – «Жалдау» JAS Халық аралық қ аржы есептілігінің стандарт қ олдану аясынан шығ арылады жә не осы стандарттардың қ олданылу аясында болады.

Атап айту керек, егер мекеме ресурстың негізінде тү сетін болашақ экономикалық табыстарды алуғ а қ ұ қ ылы болса жә не бұ л табыстарғ а ө зге мекелер мен тұ лғ алардың қ ол жетуін шектей алатын болса, актив мекеменің бақ ылауында деп есептеледі. Мекеменің материалдық емес активтен алатын болашақ экономикалық табыстарды бақ ылау қ абілеттілігі, ә детте, сот тә ртібінде ық тиярсыз жү зеге асырыла алатын заң ды қ ұ қ ық тардан туындауы мү мкін. Заң ды қ ұ қ ық тар болмағ ан жағ дайда, бақ ылауды жү зеге асыру неғ ұ рлым қ иын мақ сат болып табылады. Бірақ мекеме болашақ экономикалық табыстарды басқ а да тә сілдер арқ ылы бақ ылай алатындық тан, бақ ылау ү шін сот тә ртібінде ық тиярсыз жү зеге асыру қ ажетті шрт болып табылмайды.

Материалдық емес активтерден туындайтын болашық экономикалық тиімділіктер тауарларды сату немесе қ ызмет кө рсетуден алынғ ан табыстарды, шығ ындардың ү немделуін немесе мекеменің активті қ олданылуының нә тижесі болып табылатын басқ а табыстардан қ ұ ралуы мү мкін. Мысалы, интеллектуалдық меншікті ө ндіріс барысында пайдалану болашақ табыстарды ұ лғ айтпай болашақ ө ндірістік шығ ындарды қ ысқ артуы мү мкін. [1, 424-427\ толапков карағ анды 2009]

Негізгі қ ұ ралдар мен материалдық емес активтерді тү гендеу. Негізгі қ ұ ралдар мен материалдық емес активтер екеуіде активтер қ атарына жатқ анымен тү гендеу реті мен осы тү гендеуді жү ргізу тә ртібі ә р тү рлі болып келеді. Тіпті, негізгі қ ұ рал, материалдық емес активтердің жеке тү рлері бойынша да тү гендеу тә сілдері бір-бірінен ерекшеленеді. Осы негізгі қ ұ ралдар мен материалдық емес активтерге тү гендеу жү ргізу барысын қ арастырып ө тейік.

Материалдық емес активтерді тү гендеу кезінде:

- материалдық емес активтердің есепте дұ рыс жә не уақ ытылы кө рсетілуі;

- дара кә сіпкердің немесе мекеменің оны пайдалануғ а қ ұ қ ығ ын растайтын қ ұ жаттарының (патенттер, лицензиялық келісімдер, тауарлық белгілер жә не басқ алар) болуы тексеріледі.

Негізгі қ ұ ралдарды тү гендеуді бастаудан бұ рын:

- негізгі қ ұ ралдарды есепке алу бойынша тү гендеу карточкаларының, тү гендеу тізімдемелерінің жә не тізімдерінің болуы мен мә н-жайы;

- техникалық паспорттарының немесе техникалық қ ұ жаттамасының болуы мен мә н-жайы;

- кө рсетілген объектілердің дара кә сіпкерің немесе ұ йымның меншігінде болуын сондай-ақ жалғ а, жауапты тұ лғ ағ а сақ тауғ а тапсырырлғ андығ ын немесе жауапты тұ лғ алар ауысу барысында осы негізгі қ ұ ралдарды қ абылдағ анын растайтын қ ұ жаттардың болуы тексеріледі. Қ ұ жаттар болмағ ан жағ дайда оларды алу немесе рә сімдеуді қ амтамасыз ету қ ажет.

Мекемедегі негізгі қ ұ ралдарды тү гендеген кезде комиссия объектілері тү гендеу жү ргізеді жә не тү гендеу тізімдемесіне олардың толық атауын, мақ сатын, тү гендеу нө мірлерін жә не басты техникалық немесе пайдалану кө рсеткіштерін енгізіледі.

Аспаптар, станоктар жә не басқ алары бір цехқ а немесе бө лімге бір уақ ытта тү скен қ ұ ны бірдей жә не бір ү лгідегі тү гендеу карточкасында ескерілетін шаруашылық мү ліктің бір текті заттары, тү гендеу тізілімдерінде осы заттардың саны кө рсетіле отырып, атаулары бойынша келтіріледі.

Есепке қ абылданбағ ан объектілерді, сондай-ақ есеп тіркелімдерінде жоқ немесе сипаттайтын деректері дұ рыс кө рсетілмеген объектілер анық тағ ан кезде, комиссия тү гендеу тізімдемесіне осы объектілер бойынша жетіспейтін мә ліметтер мен техникалық кө рсеткіштерін нақ тылап, не дұ рыстап, тү зетіп енгізеді. Мысалы, ғ имарат бойынша – оларды пайдалану мақ саты, олардың қ андай материалдан салынғ аны, кө лемі (сыртынан немесе ішінен ө лшеу бойынша), алаң ы (жалпы пайдалы алаң ы), қ абат саны (жертө лесіз, жартылай жертө лелері бар жә не басқ ада), қ осымша салынымдар; каналдар бойынша – ұ зындығ ы, терең дігі жә не ені (тү бі жә не ү стің гі беті бойынша); жасанды қ ұ рылыстар, тү бі мен қ ұ лама жарды бекіту материалдары; кө пірлер бойынша – орналасқ ан жері, материалдардың тү рі жә не негізгі ө лшемдері; жолдар бойынша – жодың тү рі (тас жол), ұ зындығ ы, жабу материалдары жә не тө семнің ені жә не басқ ада маң ызды деректер мен мілметтер кө рсетіледі.

Тү гендеу сә тінде мекеменің орналасқ ан орнынан тыс жерде болатын негігзі қ ұ ралдар объектілері (алыс сапардағ ы тең із жә не ө зен кемелері, темір жолдағ ы қ озғ алмалы қ ұ рам, автомашиналар; кү рделі жө ндеуге жіберілген машиналар мен жабдық тар жә не басқ аралар) уақ ытша жолғ а шығ ып кетпей тұ рғ анда тү генделеді, ол туралы тү гендеу жү ргізу туралы ө кімде айтылуы тиіс.

Жоғ арыда кө рсетіп ө ткен мә ліметтермен, не олардың тыс жерде болуына байланысты жә не басқ а да кө птеген қ иындық тар туындауы мү мкін. Туындағ ан мә селе бойынша басшылар шешуі тиіс, не соғ ан байланысты белігілі бір шешімдер шығ арылады. [2, 69-70 проскурина алматы 2010]

Енді осы негізгі қ ұ ралдар мен материалдық емес активтердің бағ алануын қ арастырайық. Мекеме активтерін дұ рыс бағ алау, осы мекеменің бухгалтерлік есебін оң тайландыруда ық палы зор болып келеді.

Мекеменің есебінде немесе есеп беру барысында негізгі қ ұ ралдарды кө рсету ү шін бағ алаудың келесі тү рлері қ олданылады: бастапқ ы қ ұ н, баланстық қ ұ н (қ алдық қ ұ н), нарық тық қ ұ н (сату қ ұ ны), жою қ ұ ны, амортизациялық қ ұ н, ағ ымдағ ы қ ұ н.

Бастапқ ы қ ұ н – активтерді сатып алу немесе салу кезінде оларғ а тө ленген ақ ша қ аражаттары мен олардың баламалары немесе басқ а да орын толтырудың дұ рыс қ ұ ндары болып табылады.

Баланстық (қ алдық) қ ұ н – негізгі қ ұ ралдардың жнақ талғ ан тозу қ ұ ндарын шегеріп тастағ андағ ы баланстағ ы мойындалғ ан қ ұ ны.

Нарық тық қ ұ н (сату қ ұ ны) – тә уелсіз жақ тардың арасында негізгі қ ұ ралдардың объектісіне байланысты мә міле жасасу кезінде тө ленетін ақ ша қ аражаттарының сомасына тең болады.

Жою қ ұ ны – мекеменің негізгі қ ұ ралдарды пайдалану мерзімі аяқ талғ ан соң оларды жоюғ а байланысты шығ ындарды шегеріп тастағ андағ ы анық талғ ан сомасы. Атап ө ту қ ажет, активтердің жойылу қ ұ ны тікелей ө лшеу арқ ылы емес шама, балама кө рсеткіштері негізінде есептелгендіктен, есепті қ ұ н болып табылады.

Амортизациялық қ ұ н – негізгі қ ұ ралдардың жойылу қ ұ нын шегеріп тастағ андағ ы қ аржылық есеп беруде бастапқ ы қ ұ нының орнына кө рсетілген активтердің бастапқ ы қ ұ нын немесе басқ а да бағ аларын кө рсетеді.

Ағ ымдағ ы қ ұ н – осы уақ ытты активтерді сатып алуғ а жұ мсалатын ақ ша қ аражаттарының немесе олардың баламаларының сомасы.

Негізгі қ ұ ралдар объектісін мойындау кезінде олардың бастапқ ы қ ұ ндары есепке алынуы тиіс. Тө лем арқ ылы сатып алынғ ан негізгі қ ұ ралдардың бастапқ ы қ ұ ны импорттық кеден баждарын жә не сатып алу ү шін орын толтырылмағ ан салық тарды, сонымен қ атар объектіні жұ мыс жағ дайына келтіру ү шін қ ажетті шығ ындарды қ оса алғ андағ ы сатып алу бағ асынан тұ рады.

Мекеменің ө зі дайындағ ан негізгі қ ұ ралдардың бастапқ ы қ ұ ндарына қ ұ рылыспен байланысты барлық жұ мсалғ ан шығ ындар, яғ ни материалдар, ең бекақ ы, ү стеме шығ ындардың ү лесі, архитекторлар мен заң герлердің тө лемдері, қ ұ рылыс кезінде сақ тандыру шығ ындары енгізіледі. Мұ ндай жағ дайда қ ұ рылыс объектісін салу ү шін несие пайыздары олардың бастапқ ы қ ұ ндарна енгізіледі.

Жерді, ғ имараттар мен қ ұ рылыс жайларды олардың ә рбіреуінің бағ ыы бойынша пайдалану мақ саты ү шін бір бү тін ретінде сатып алу кезінде осы объектілердің бастапқ ы қ ұ ндарын бө лу қ ажет, себебі ғ имараттар мен қ ұ рылыс жайлар шектеулі пайдалану мерзіміне ие бола отырып, тозуғ а ұ щырайды. Жер амортизацияланбайды, себебі оның қ ұ ны тө мендемейді деп есептелінеді жә не ө ндіріс ү дерісі кезінде де тозбайды. Егер осындай жағ дайда пайдалануғ а тек жер арналғ ан болып, ал ғ имараттар мен қ ұ рылыс жайлар жойылу жататын болса, онда қ ұ н арасындағ ы бө лу жү ргізілмейді жә не сатып алынғ ан объекті болып жер саналады. Жою (снос, ығ ыстыру) бойынша шығ ындар жою кезіне объектіні тұ тастай немесе оның бө ліктерін сатудан тү скен тү сімдерді шегеріп тастағ анда жердің бастапқ ы қ ұ нымен есептеледі.

Негізгі қ ұ ралдар объектісінің бастапқ ы қ ұ ны былай анық талады:

- қ ұ рылтайшылардың жарғ ылық қ орғ а салым ретінде салынғ ан негізгі қ ұ ралдар – қ ұ рылтайшылар арасындағ ы келісілген бағ а бойынша;

- негізгі қ ұ ралдарды ұ йымның ө зі дайындаса немесе тө лем арқ ылы сатып алынса – нақ ты жұ мсалғ ан шығ ындардың сомасы бойынша;

- негізгі қ ұ ралдарды заң ды немесе жеке тұ лғ алардан ә ншейін алғ ан кезде, яғ ни қ айтарымсыз, тегін нысанда – эксперттік жолмен немесе қ абылдау тапсыру актісінің мә ліметі бойынша қ ұ ны анық талады. [3, 140-141 қ ұ дайбергенов алматы 2011]

Материалдық емес активтер мекемеге сатып алудың, мекемелерді біріктірудің, айырбастаудың негізінде немесе мемлекеттік субсидиялардың есебінен кірістеледі.

Материалдық емес активтерді кірістелу, яғ ни алудың жолдары мен бағ алау тә ртіптерін тө мендегі 1-ші кестеде кө рсеттім.

Кесте 1 – материалдық емес активтерді алудың жә не бағ алаудың тә ртіптері

Материалдық емес активтер танылу сә тінде сатып алуғ а жұ мсалғ ан шығ ындар мен пайдалануғ а дайындау шығ ындарынан (активтерді сатып алуғ а, меншік қ ұ қ ығ ын беруге байланысты тө леген тө лемдер) тұ ратын бастапқ ы қ ұ ны бойынша бағ аланады.

Сатып алу шығ ындары сатып алынғ ан материалдық емес активтің немесе активтердің ағ ымдағ ы қ ұ ндары бойынша анық талады, оғ ан сатып алу бағ асы, баждар, сатып алуғ а тө леген орны толтырылмайтын салық тар, активтерді пайдалануғ а дайындау шығ ындар (заң гердің, бағ алаушылардың қ ызметтері), делдал мекемелерге тө ленген сыйақ ылар жә не материалдық емес активтерді алуғ а байланысты басқ а да шығ ындар жатады. Егер материалдық активтерді алу кезінде оларды пайдалануғ а жарамды жағ дайына дейін жеткізу ү шін қ осымша шығ ындар жұ мсалатын болса, онда бқ л шығ ындар материалдық емес активтердің бастапқ ы қ ұ ндарын жоғ арылатады. Материалдық емес активтің бастапқ ы қ ұ ндарына капиталдандырылмағ ан несиелер бойынша сыйақ ылар қ осылмайды.

Материалдық емес активтерді басқ а материалдық емес активтерге айырбастау немесе жартылай айырбастау арқ ылы алынуы мү мкін. Мысалы, қ ұ нды қ ағ аздарғ а айырбасталып алынғ ан материалдық емес активтердің бастапқ ы қ ұ ны сатып алынып жатырғ ан материалдық емес активтерлің қ ұ нына тең қ ұ нды қ ағ аздардың сату қ ұ ны бойынша бағ аланады.

Материалдық емес активтер бірдей қ ызметтің тү рінде пайдаланылатын ұ қ сас активтерге айырбастау арқ ылы алынуы мү мкін, сондай-ақ ұ қ сас активтердегі ү лестік қ атысуғ а салынуы мү мкін. Екі жағ дайда да жаң а активтің ө зіндік қ ұ ны берілген активтің баланстық қ ұ нына тең болады. Мұ ндай айырбасты табыс ә келмейтін мә міле деп атайды.

Материалдық емес активтер ә ншейін немесе ө кіметтік субсидия арқ ылы ең тө менгі тө ле бойынша алынуы мү мкін. Мемлекеттен тегін алынғ ан немесе мемлекеттік субсидия есебінен ең тө менгі тө лем бойынша алынғ ан материалдық емес активтер, егер сатылу қ ұ ны «белсенді нарық» сілтемесімен анық талса, онда материалдық емес активтерді мекеме сатылу (сату) қ ұ ны бойынша мойындайды. Активтерді белсенді нарығ ы жоқ болғ ан жағ дайда мұ ндай материалдық емес актив тү рлері нө лдік немесе номиналдық, не болмаса материалдық емес активтерді пайдалануғ а жарамды жағ дайына дейін жеткізу ү шін жұ мсалғ ан шығ ындардың сомасынмен анық талады. Материалдық емес активтердің осындай жолмен сатып алу барысын бухгалтерлік есепте келесі жазулармен кө рсетіледі: материалдық емес активтер шоттарының дебеті (2700 «материалдық емес активтер бө лімінің шоты») жә не 6230 «мемлекеттік субсидиялардан алынғ ан кірістер» немесе 6280 «ө згеде кірістер» бө лімінің шоты кредиттеледі.

Егер материалдық емес активтер мекемелердің бірігуі нә тижесінде алынса, онда олардың бастапқ ы қ ұ ндары болып осы активтердің белсенді нарығ ының нақ ты бар екенін дә лелдеген жағ дайда, мә міле жасалғ ан кү ндегі активтердің сатылу қ ұ ны есептеледі. Активтердің осы тү рлері бойынша белсенді актив нарығ ы болмаса, онда материалдық емес активтер мойындалмайды, бірақ гудвиллғ а қ осылады. [3, 164-166 қ ұ дайбергенов алматы 2011]