ХҚЕС-ге сәйкес негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің бағалануы мен танылуы

Кез-келген мекеменің активтерін танылуы мен бағ алануы Халық аралық Қ аржылық есеп Стандартына сә йкес жү ргізіледі. Материалдық емес активтерді бағ алануы мен танылуы 38 ХҚ ЕС сә йкес жү ргізіледі, ал негізгі қ ұ ралдар 16 ХҚ ЕС бойынша танылады жә не де бағ аланады.

Бағ алау процесі – қ ұ ны соң ғ ы тұ жырымдама жасау ү шін бағ алаудың белгілі тә сілдері мен ә дістерін пайдалана отырып алғ а қ ойғ ан есепті логикалық негізделген жә не жү йелендірілген тізбектей шешудің процедурасы.

Объектіні сипаттау – объектінің орналасуы, тапсырма берушінің реквизиттері, объекті иесі туралы мә ліметтер, заң дылық қ ұ жаттары туралы мә ліметтер жинақ тайды. Бағ алаудың кейбір жағ дайларында барлық мү ліктік қ ұ қ ық тар ғ ана бағ алануы мү мкін (негізгі қ ұ ралдарды, яғ ни мекеме активтердін жалғ а алу қ ұ қ ығ ы).

Бағ алаудың мақ сатын тұ жырымдай отырып, біз не бағ аланады деген сұ рақ қ а жауап береміз. Сонымен, бағ алай процесінің мақ саты – қ ұ н тү рі мен меншік қ ұ қ ық тарын анық тау болып табылады. Бағ алаудың функциясын тұ жырымдай отырып, біз бағ алау не ү шін қ ажет деген (салық салу ү шін, сақ тандыруғ а, несие алуғ а, сатып алуғ а, сатуғ а, жалғ а алуғ а, жабылуғ а жә не т.б.) сұ рақ қ а жауап беремін.

Бағ алау бойынша берілген кө птеген тапсырыстар мү ліктің нарық тық қ ұ нын есептеуге бағ ытталғ ан. Нарық тық қ ұ ны немесе «алмастырудағ ы қ ұ ны» тү сінігі салыстырмалы сипатта ғ ана. Нарық тық қ ұ н концепциясы мү мкіндігі бар сатып алушы таң дау жасай алатын, қ ол жететін альтернативті экономикалық тауарлар болуын ойластырады. Ол сонымен бірге сатушы, сатып алушы жә не инвесторлардың ө зара қ арым-қ атынасын айқ ындайды. [4, 3-4б николаев А.В. Жиенбаева Б.А. Қ азақ стандағ ы жылжымайтын мү ліктерді бағ алау – оқ у ә дістемелік қ ұ рал Алматы 2007ж]

Ә діл қ ұ н - жақ сы хабардар, осындай мә міле жасағ ысы келетін жә не бір-біріне тә уелсіз тараптардың арасында мә міле жасағ ан кезде активті айырбастауғ а болатын сома.

Қ алдық ты қ ұ н егер де аталғ ан актив оны тиімді пайдалану мерзімінің соң ында кү тілетін жас пен жағ дайғ а жеткен кездегі істен шығ уғ а кеткен есептік шығ ындарды шегергеннен кейінгі активтің істен шығ уы қ азіргі кезде кә сіпорынның алуы мү мкін есептік сомасы.

Ә діл қ ұ н - бұ л жақ сы ақ параттандырылғ ан, шарт жасауғ а ниеті бар жә не бір-бірінен тә уелсіз тараптардың арасында жасалатын шарт негізінде активті айырбастауғ а мү мкін сома. [5 хқ ес 13]

Жалпы негізгі қ ұ ралдар – деп ө ндірісте ұ зақ уақ ыт бойы (бір жылдан артық уақ ыт) пайдаланылатын, ө зінің бастапқ ы заттай нысанын (пішінін, тү рін) сақ тай отырып, қ ұ нын шығ арылғ ан ө німге, орындалғ ан жұ мысқ а, кө рсетілген қ ызметке біртіндеп бө ліп-бө ліп есептелген амортизациялық аударым мө лшерінде ауыстыратын ең бек қ ұ ралдарын яғ ни материалдық активтерді айтады.

Негізгі қ ұ ралдарғ а: ғ имараттар, қ ұ рылғ ылар, машиналар мен жабдық тар, кү ш беруші қ ұ ралдар, ө лшеу мен реттеу аспаптары, кө лік қ ұ ралдары, жылжымайтын мү ліктер, кө пжылдық жеміс ағ аштары, жер учаскелері, ө нң м беретін малдар жә не басқ ада негізгі қ ұ ралдар жатады.

Негізгі қ ұ ралдар – материалдық активтер олар:

- мекеме немесе тауарлы – материалдық қ орларды жабдық тау жә не қ ызмет атқ ару ү шін, басқ а компанияларғ а жалғ а беру ү шін немесе ә кімшілік мақ саттар ү шін қ олданылатын;

- ә рбір кезең нен астам уақ ыт ішінде қ олданылуды болжайды. [6 Нұ рсейітов Е.О. Ұ йымдағ ы бухгалтерлік есеп алматы 2012, 183]

Негізгі қ ұ раладардың бухгалтерлік есепте танылуы, есепке алынуы, оның бағ алануы немесе қ айта бағ алануы, шығ ысы мен кірісі, жалғ а берілуі осы 16 ХҚ ЕС бойынша реттеледі. 16 ХҚ ЕС бойынша негізгі қ ұ ралдар, яғ ни жылжымайтын мү лік, ү йлер мен жабдық тар объектісінің ө зіндік қ ұ ны мынадай жағ дайларда актив ретінде танылады, егер:

- осы активке байланысты болашақ экономикалық пайдалардың ұ йымғ а келіп тү суі ық тимал болса;

- осы объектінің ө зіндік қ ұ нын сенімді тү рде бағ алау мү мкін болса.

Жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар анық тамасына сай келсе, босалқ ы бө лшектер немесе қ ызмет кө рсету жабдығ ы сияқ ты босалқ ылар ХҚ ЕС-на сә йкес танылады. Басқ а жағ дайда босалқ ы бө лшектер болып танылады.

16 ХҚ ЕС-да негізгі қ ұ ралдардың тану бірлігін, яғ ни жылжымайтын мү лік, ү йлер мен жабдық тар объектісі нені қ ұ райтынына ұ йғ арым жасамайды. Осығ ан байланысты ұ йымдағ ы нақ ты міндеттемелерді тану ө лшемдерін қ олдану білікті пайымдауды талап етеді. Кейбір жағ дайларда жекелеген шағ ын объектілерді, мысалы, ү лгілерді, қ ұ ралдарды жә не мө ртаң баларды біріктіріп, осы ө лшемдерді олардың жалпы қ ұ нына қ олдануғ а болады.

Осы тану принципіне сә йкес ұ йым жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар бойынша ө зінің барлық шығ ындарын оларды шеккен кезде бағ алайды. Бұ л шығ ындар жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар объектісін сатып алуғ а немесе салуғ а байланысты шеккен шығ ындарды, сондай-ақ кейіннен ү стелумен, ішінара алмастырумен немесе осындай объектіге қ ызмет кө рсетумен шеккен шығ ындарды қ амтиды.

Актив ретінде танылуы тиіс жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар объектісі бастапқ ы қ ұ н бойынша бағ алануы тиіс.

Жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар объектісінің ө зіндік қ ұ ны мыналарды қ амтиды:

- импорттық бажды, сатып алуғ а шығ атын ө телмейтін салық ты қ оса жә не сауда жең ілдіктері мен қ айтаруларды шегеріп сатып алу бағ асы.

- активті керек жерге жеткізуге жә не ұ йым басшылығ ының ниетіне сә йкес оның жұ мыс істеуін қ амтамасыз ететін кү йге келтіруге тікелей жатқ ызылғ ан кез келген шығ ындар.

- жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар объектісін бө лшектеуге жә не жоюғ а жә не ө здері тұ ратын учаскеде табиғ ат ресурстарын қ алпына келтіруге шық қ ан шығ ындарды бастапқ ы бағ алау, бұ ғ ан қ атысты міндетті, осы объектіні сатып алғ ан кезде, не осы кезең ішінде босалқ ылар ө ндіруге байланысты емес мақ саттарда белгілі бір уақ ыт кезең і бойы оны пайдалану нә тижесінде ұ йым ө з мойнына алады.

Тікелей шығ ындарғ а жатқ ызу мысалдары мыналар болып табылады:

- жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар объектісін салуғ а немесе сатып алуғ а тікелей байланысты туындайтын, қ ызметкерлерге сыйақ ы тө леуге арналғ ан шығ ындар;

- алаң ды ә зірлеуге арналғ ан шығ ындар;

- жеткізуге жә не тү сіруге арналғ ан бастапқ ы шығ ындар;

- орнатуғ а жә не жө ндеуге арналғ ан шығ ындар;

- активті керек жеріне жеткізу жә не оны қ ажетті кү йге келтіру (мысалы, жабдық ты сынақ тан ө ткізген кезде алынғ ан ү лгілер) процесінде жү ргізілген, кез келген объектілерді сатудан алынғ ан таза тү сім шегерілгеннен кейін активтің тиісінше жұ мыс істеуін тексеруге шық қ ан шығ ындар; жә не

- кә сіби қ ызмет кө рсетулердің қ ұ ны.

Жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар объектісіне жұ мсалатын шығ ындарғ а жатқ ызылмайтын шығ ындардың мысалдары мыналар болып табылады:

- жаң а қ ұ рылыс кешенін ашуғ а арналғ ан шығ ындар;

- жаң а ө німді немесе қ ызмет кө рсетулерді енгізуге арналғ ан шығ ындар (жарнамағ а жә не ө німді жылжытуғ а арналғ ан шығ ындарды қ оса);

- жаң а орында немесе клиенттердің жаң а санатына шаруашылық қ ызметті жү ргізуге арналғ ан шығ ындар (қ ызметкерлерді даярлауғ а жә не оқ ытуғ а арналғ ан шығ ындарды қ оса); жә не

- ә кімшілік жә не басқ а жалпы ү стеме шығ ындар.

Жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар объектісінің қ аржылық жағ дай туралы есептік қ ұ нына шығ ындарды тану, ондай объект керек жерге жеткізіліп, ұ йым басшылығ ының ниетіне сә йкес оның жұ мыс істеуін қ амтамасыз ететін кү йге келтірілген кезде тоқ татылады. Сө йтіп, жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар объектісін пайдалану немесе қ оныс аудару барысында шеккен шығ ындар осы объектінің қ аржылық жағ дай туралы есептік қ ұ нына қ осылмайды.

Кейбір операциялар жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар объектісін салуғ а немесе дамытуғ а байланысты жү зеге асырылады, бірақ осы объектіні керек жеріне жеткізу жә не ұ йым басшылығ ының ниетіне сә йкес оның жұ мыс істеуін қ амтамасыз ететін қ ажетті кү йге келтіру ү шін қ ажет болып табылмайды. Осы қ осымша операциялар салу немесе дамыту жө ніндегі жұ мыстар басталғ анғ а дейін немесе соның барысында жү зеге асырылуы мү мкін. Мысалы, қ ұ рылыс алаң ын қ ұ рылыс басталғ анғ а дейін автоаялдама ретінде пайдаланудан кіріс алуғ а болады. Қ осымша операциялар объектіні керек жерге жеткізу жә не ұ йым басшылығ ының ниетіне сә йкес оның жұ мыс істеуін қ амтамасыз ететін керек жағ дайғ а келтіру ү шін қ ажет болып табылмайтындық тан, кіріс жә не осындай операцияларғ а тиісті шығ ыстар пайда немесе шығ ын ретінде танылуғ а жә не кіріс пен шығ ыстың тиісті баптарына енгізілуі тиіс.

Ө з кү шімен қ ұ рылғ ан активтің бастапқ ы қ ұ ны тап солай сатып алынғ ан актив қ ұ нының принциптері негізінде анық талады. Егер ұ йым ө зінің ә деттегі қ ызметінің барысында сату ү шін сондай активтерді қ ұ ратын болса, ондай активтің бастапқ ы қ ұ ны, ә детте, сату ү шін актив ө ндіру қ ұ нына тең. Сондық тан, мұ ндай активтерді есептеген кезде кез келген ішкі пайдалар алып тасталады.

Актив ретінде таныла отырып, ә діл қ ұ ны нақ ты бағ алауғ а келетін жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар объектісі, кейіннен жинақ талғ ан кез келген амортизация жә не кейіннен қ ұ нсызданудан жинақ талғ ан кез келген залал шегеріліп, қ айта бағ алау кү нгі оның ә діл қ ұ нына тең қ айта бағ алау шамасы бойынша есепке алынуы тиіс. Қ айта бағ алаулар есепті кү ні ә діл қ ұ нды пайдалану кезінде анық талатын қ аржылық жағ дай туралы есептік қ ұ ннан елеулі тү рде ө згеше болуына жол бермеу ү шін жеткілікті тү рде жү йелілікпен жү ргізілуі тиіс. [7 ХҚ ЕС 16]

Қ айта бағ алау моделі: ә діл қ ұ нымен сенімді бағ аланатын негізгі қ ұ ралдар нысанын актив ретінде танығ аннан кейін есепке алу кез келген жиналғ ан келесі амортизация мен шығ ындардың қ ұ нсыздануы нә тижесінде жинақ талғ ан кез келген амортизацияны алып тастағ анда, қ айта бағ алау кү ніне ә діл қ ұ ныды білдіретін оның қ айта бағ алау қ ұ ны бойынша жү ргізелді. Осы негізгі қ ұ ралдардың қ айта бағ алау моделін тө мендегі 1 сызбада кө рсеттім.

1 сызба – негізгі қ ұ ралдарды қ айта бағ алай моделі

Ескерту - автормен ә дебиеттер негізінде қ ұ растырылғ ан [8, 227 Шә ріпов А.Қ. Мемлекеттік мекемелердегі бухгалтерлік есеп алматы 2014, ]

Материалдық емес активтер келешекте табыс келтіретін ұ зақ мерзімде пайдаланылатын жә не қ олмен ұ стауғ а жатпайтын экономикалық ресурстар. Бұ лардың физикалық ү лгісі болмайды. Сезілмейтін активтер, яғ ни материалдық емес активтер (саудалық марка, патенттер, лицензиялар жә не т.б.) егер олардың ө лшеу қ ұ ны бар болып, мекеме сатып алғ ан болса, активтер қ ұ рамына қ осылады. Материалдық емес активтер белгілі бір бағ алы қ ұ нғ а бағ аланып, мекемеге ө нім ө ндіруге, тауарларды сатуда, қ ызмет кө рсетуде, негізгі қ ұ ралдарды жалғ а беруде немесе ә кімшілік қ ызмет барысында ү немі, яғ и ұ зақ уақ ыт бойы (бір жылдан астам уақ ыт) қ осымша табыс ә келіп тұ рады.

Кә сіпорындарда материалдық емес активтердің қ атарына лицензиялық келісімдерді, бағ дарламамен қ амтамасыз ету, патенттерді, ұ йымдастыру шығ ындарын, гудвильді, франчайзингті, сауда маркаларын, авторлық қ ұ қ ық ты жатқ ызуғ а болады.Оларғ а анық тама беріп кө рейік:

Лицензиялық келісімдер – кә сіпорынғ а ү кіметтік органдар немесе муниципалитет беретін жә не қ оғ амдық меншікті монополиялық пайдалануғ а (электр желілері ү шін қ оғ амдық жерді пайдалануғ а жә не т.б.) беретін қ ұ қ ық тар;

Бағ дарламамен қ амтамасыз ету, ол ә лде сатып алынады, не болмаса субъектінің ө зі жасайды жә не сыртқ ы немесе ішкі мақ саттарғ а арналады;

Патенттер – заң ды тү рде танылғ ан жә не тіркелген айырық ша қ ұ қ ық тар. Патент белгілі бір ө німді шығ аруғ а, не болмаса арнайы ерекше процесс пен технологияны пайдалануғ а эксклюзивтік қ ұ қ ық береді;

Ұ йымдастыру шығ ындары (қ алдырылғ ан шығ ындар) – субъект шеккен шығ ындар, олардан тек болашақ та ғ ана нә тиже алынады немесе шығ ындар болашақ кезең дерге (ұ йымның мекен-тұ рақ ты ауыстыруына байланысты шығ ындар, ұ зақ мерзімді алдын ала тө леу – бірнеше жыл бұ рын аванс болып тө ленетін) сақ тандыру;

Гудвилл – субъектінің жағ ымды сипаттамасына байланысты сатып алушының сауда сә тіне пайда болғ ан қ ұ ндылығ ы. Ол сатып алушының бухгалтерлік балансында сатылым (субъектінің тұ тастай алғ андағ ы қ ұ ны) мен таза активтерінің жеке-жеке гудвиль фирманың алғ ан нақ ты бағ асы мен таза активтерінің сә йкес тең естірілген ә діл нарық тық бағ асы арасындағ ы айырма ретінде қ арастырылады. [6, 204 Нұ рсейітов Е.О. Ұ йымдағ ы бухгалтерлік есеп алматы 2012, ]

Жоғ арда айтып ө ткен материалдық емес активтер есебін жү ргіздің тә ртібін 38 ХҚ ЕС сә йкес реттеліп жү ргізілір отырады. Мекеме белгілі талаптар қ анағ аттандырылғ ан жағ дайда ғ ана материалдық емес активтерді мойындауы тиіс. Сонымен қ атар, материалдық емес активтердің қ аржылық жағ дай туралы есептік қ ұ нын бағ алау ә дісін белгілейді жә не материалдық емес активтер туралы белгілі ақ паратты жария етуді талап етеді.

Актив жоғ арыда материалдық емес активтің анық тамасында айтып ө ткен талаптарды қ анағ аттандыратын болса, онда мекеме осы активті материалдық емес актив ретінде таниды.

Материалдық емес активтердің табиғ аты кө птеген жағ дайларда ұ қ сас активтерді ө сіруге немесе ішінара ауыстыруғ а мү мкіндік бермейді. Сатып алынғ ан материалдық емес активті алғ ашқ ы танудан кейін немесе материалдық емес активті ішкі ө ндіруден кейін орын алғ ан бұ дан кейінгі шығ ындар сирек жағ дайда ғ ана активтің қ аржылық жағ дай туралы есептік қ ұ нында танылады. Материалдық емес активтерге, яғ ни сауда маркаларына, титулдық деректерге, баспа қ ұ қ ық тарына, клиенттердің тізімдеріне жә не т.б. (тысқ ары сатып алынғ ан жә не ішкі ө ндірілген) жұ мсалғ ан бұ дан кейінгі шығ ындар ә р уақ ытта табыс қ ұ рамында немесе орын алуына қ арай шығ ындарда танылады. Бұ л мұ ндай шығ ындарды ұ йымды толық жетілдіруге жұ мсалғ ан шығ ындардан бө лек қ арастыруғ а болмаудың салдары болып табылады.

Материалдық емес актив:

- осы активке қ атысты болашақ экономикалық табыстар ұ йымғ а келетіні ық тимал болса ғ ана; жә не

- активтің ө зіндік қ ұ ны сенімді бағ аланатын болса ғ ана танылуы тиіс.

Мекеме активтің пайдалы қ ызметінің мерзімінде қ олданылатын экономикалық талаптардың жиынтығ ын ә кімшіліктің ең дұ рыс бағ алауын кө рсететін негізделген жә не нығ айтылатын рұ қ саттарды пайдалана отырып, болашақ тағ ы экономикалық табыстардың ық тималдығ ын бағ алауғ а міндетті.

Мекеме бастапқ ы тану кү ні қ олда бар деректерге сү йене отырып жә не сыртқ ы дерек кө здерінен алынғ ан деректерге басымдық бере отырып, активтерді пайдаланудан тү сетін болашақ экономикалық кірістердің тү суімен байланыстыратын айқ ындылық дә режесін бағ алау ү шін кә сіби пікірлерді пайдалануғ а тиіс.

Материалдық емес актив ең алдымен ө зіндік қ ұ ны бойынша бағ алануы тиіс. [9 ХҚ ЕС 38]

Материалдық емес активтер кә сіпорынның балансында бастапқ ы қ ұ ны бойынша кіріске алынады. Бұ л материалдық емес активтердің бастапқ ы қ ұ ны былайша анық талады:

- Қ ұ рылтайшылар мен ү лес қ осушылардың кә сіпорынғ а жарғ ылық қ орына қ осқ ан ү лесі есебінен келіп кіріске алынғ ан материалдық емес активтердің бағ асы екі жақ ты нақ ты келісім бойынша бағ аланады.

- Заң ды тұ лғ алар мен жеке адамдардан тегін (қ айтарымсыз), сый ретінде алынғ ан материалдық емес активтер сол уақ ыттағ ы нарық тық бағ а бойынша бағ аланады.

- Басқ а заң ды тұ лғ алардан, сондай-ақ жеке адамдардан сатылып алынғ ан материалдық емес активтер, ол объектілерді сатып алуғ а жә не оларды пайдалану ү шін жұ мсалғ ан шығ ындар сомаларының қ осындысыбойынша бағ аланады.

Бұ л материалдық емес активтердің баланстық бағ асын анық таудың жалпы ә дісі болып табылады. Бірақ кейбір материалдық емес активтердің бастапқ ы қ ұ нын анық таудың ерекшеліктері бар. Бұ ғ ан мысал ретінде соң ғ ы уақ ыттарда акционерлік қ оғ амдар мен жекешелендірілген шаруашылық субъектілерінде жә не басқ а да ұ йымдарда қ олданылып жү рген «Ноу- Хау» деген ұ ғ ымды келтіруге болады.

Материалдық емес активтердің жоғ арыда аталып ө ткен тү рлерінің бірі «Лицензиялық келісімдер». Ол белгілі бір заң ды тұ лғ аның бір тауарды ө ндіру немесе сату қ ұ нын екінші бір заң ды тұ лғ ағ а беруі болып табылады. Ал бұ л қ ұ қ ық қ а ие болғ ан кә сіпорын оның иесіне, яғ ни лицезиялық келсімдерді берушіге ол материалдық емес актив ү шін тиісті белгіленіп келісілген мө лшерлерде қ аржы тө лейді немесе келісім бойынша басқ а да міндеттерін орындайды.

Материалдық емес активтердің «Программамен жабдық тау» деп аталатын тү рі кә сіпорнының алдағ ы уақ ыттарда істелінетін жұ мыстарына қ атысты табыс ә келетін ақ параттармен мә ліметтерді айтады.
«Патент» деп аталатын материалдық емес актив жеке адамның немесе топтың, сондай- ақ заң ды тұ лғ аның ашқ ан, ойлап тапқ ан жаң алығ ын мемлекеттік тұ рғ ыдан мойындап жә не ол жаң алық ты ащқ ан адамғ а, топқ а немесе заң ды тұ лғ ағ а жаң алылығ ын ө з пайдасына (жұ мысына, қ ызметіне) қ олдануына рұ қ сат беру туралы қ ұ жат болып табылады. Сонымен қ атар «Патент» - деп кә сіпкерліктің кейбір тү рімен (саудамен, сатып алумен тағ ыда басқ а) айналысу ү шін берілген қ ұ қ ық ты куә ландыратын қ ұ жатты айтады. Кә сіпкерлік патентті алар уақ ытында патенттік баж тө леуі керек.

Қ айта бағ алау жиілігі қ айта бағ аланатын материалдық емес актердің ә діл қ ұ нының ө згеруіне байланысты болып келеді. Егер қ айта бағ аланғ ан активтердің ә діл қ ұ ны оның баланстық қ ұ нынан елеулі ерекшеленсе, онда қ осымша қ айта бағ алау қ ажет болады.

Кейбір материалдық емес активтердің ә діл қ ұ нында елеулі жә не тұ рақ ты емес ө згерістер болып тұ рады да, ол жыл сайынғ а қ айта бағ алауды ө ткізуді қ ажеттілігін туындатады. Айту керек жайт, ә діл қ ұ нындағ ы елеусіз ө згерістері бар материалдық емес активтерге жатпайтын, оларғ а қ айта бағ алау бірең сараң жү ргізілуі мү мкін. Егер материалдық емес активтер қ айта бағ аланса, қ айта бағ алау кү нінде кез-келген жинақ талғ ан амортизация, онда:

- активтің баланстық қ ұ ны оны қ айта бағ алағ аннан кейін артық бағ аланғ ан қ ұ нына тең болатындай етіп, активтің жалпы баланстық қ ұ нының ө згермеуімен прпорционалды қ айта бағ аланады;

- активтің жалпы баланстық қ ұ нының тө мендетілуі арқ ылы есептен шығ арылады, ал таза мө лшері активтің қ айта бағ аланғ ан қ ұ нына дейін қ айта есептелінеді.

Материалдық емес актив қ айта бағ аланғ ан жағ дайда, осы сыныптың басқ а активтері де қ айта бағ алануы тиіс. Материалдық емес активтің тү рі, сипаты мен ө ндірістік тағ айыналуы бойынша ұ қ сас активтер тобын білдіреді. Материалдық емес активтің тү ріне енгізілетін объектілер, қ аржылық есептілікте сомаларды ә р тү рлі есеп бағ амдарына кө рсету ү шін жә не активтің таң дамалы қ айта бағ алануынан бас тарту ү шін бірдей уақ ытта қ айта бағ аланады. Егер артық бағ аланғ ан материалдық емес активтерге жатқ ызылатын материалдық емес актив, осы актив ү шін белсенді нарық болмауына байланысты қ айта бағ аланбаса, онда актив қ ұ нсызданудан зала мен жинақ талғ ан амортизацияны шегергеннен кейінгі бастапқ ы қ ұ ны бойынша есептеліп, есепке алынуы тиіс. Егер қ айта бағ аланатын материалдық емес активтің ә діл қ ұ ны белсенді нарық тың болмауы салдарынан анық талынбаса, активтің баланстық сомасы болып, кейіннен жинақ талғ ан амортизация мен қ ұ нсызданудан залалды шегергеннен кейінгі нарық тық бағ асын негізінде соң ғ ы қ айта бағ аланғ ан шамасы табылады. Артық бағ аланғ ан материалдық емес актив ү шін белсенді нарық тың болмауы фактісі, актив қ ұ нының тө мендеуі мү мкін екендегі білдіреді. Егер материалдық емес активтің баланстық қ ұ ны қ айта бағ алау салдарына жоғ арыласа, жоғ арылау қ айта бағ алау резервінің кредитіне жатқ ызылуы керек. Алайда, қ айта бағ алау нә тижесінде алынғ ан активтің баланстық қ ұ нының тө мендеуі ретінде бұ рын анық талғ ан шамадан жоғ ары емес мө лшердегі табыс ретінде есепке алынуы тиіс. Егер активтің баланстық қ ұ ны қ айта бағ алау нә тижесінде тө мендесе, бұ л тө мендеудің шамасы пайда мен залал туралы есептілікте шығ ыс ретінде есепке алынады. Алайда егер, аталғ ан материалдық емес актив актив бойынша қ айта бағ алау бойынша резерв қ ұ рылса, онда қ ұ н арасындағ ы айырмашылық тиісті актив объектісінің қ айта бағ алауынан пайда болғ ан резервтің дебетіне жазылады. Демек, резервтік капитал есебінен материалдық емес активтің қ айта бағ алау залалын жабымыз. [10, 80б Д.С. Жақ ыпбеков – кә сіпорынның есеп жә не салық тық есеп саясаты, оқ у қ ұ ралы – алматы 2013, ]

2-ші кестеде матриалдық емес активтердің қ айта бағ алауы бойынша негізгі шоттар корреспонденциясы.

Кесте 2 – материалдық емес активтерді қ айта бағ алау бойынша шоттар корреспонденциясы

Негізгі қ ұ ралдар мен материалдық емес активтерді бақ ылау мен есебінің тә жірибесі жә не ә дістерінің негізгі нормативтік актілері мен реттейтін методологиялары

Қ aзaқ cтaн бү гінгі тaң дa ә лeумeттік-экoнoмикaлық жaң apу мeн caяcи дeмoкpaтиялaндыpудың жaң a кeзeң інe қ aдaм бacқ aлы тұ p. Қ aзaқ cтaн жaһ aндық экoнoмикaлық ү pдіcтepгe cә йкec дaмып кeлe жaтқ aн eл. Ә лeмдeгі жacaлғ aн жaң a мeн oзық aтaулыны бoйынa cің іpгeн, дү ниeжү зілік шapуaшылық тaн шaғ ын дa бoлca ө зінe лaйық opнын иeмдeнгeн, ә pі жaң a экoнoмикaлық жaғ дaйлapғ a жылдaм бeйімдeлугe қ aбілeтті eл бoлу жoлындa.

Eліміздeгі ү pдіc пeн нapық тық қ aтынacтap жү йecі жылдaн жылғ a дaмып кeлeді. Нapық тық экoнoмикaны apы қ apaй жeтілдіpу мeн дaмыту, экoнoмикaлық қ aтынacтapғ a тү cімі жaқ тapды aқ пapaттap жү йecімeн қ aмтaмacыз eту, жaн-жaқ ты тaлдaу қ ызмeттepін жү pгізу, экoнoмикaлық тиімді шeшім қ aбылдaу ү pдіcіндe бухгaлтepлік eceптің aтқ apaтын pө лі зop.

Материалдық емес активтер мен негізгі қ ұ ралдар бақ ылау мен есебін реттейтін басты нормативтік актілер мен методологиясы болып Халық аралық Қ аржылық есеп Стандарттары жатады.

Мекемеде нeгізгі қ ұ paлдapдың eceбі 16 ХҚ EC cә йкec, ал материалдық емес активтер 38 ХҚ ЕС сә йкес ұ йымдacтыpылaды. Ocы cтaндapттар нeгізгі қ ұ paлдың, материалдық емес активтердің eceбін жү pгізудің, cубъeктігe жaтaтын мeншік қ ұ қ ығ ын, шapуaшылық пeн oпepaтивтік бacқ apу жү йecін aнық тaйды. Сонымен қ атар, осы активтер бойынша бухгалтерлік есептілікте танылуы, бағ алануы немесе қ айта бағ алануы, амортизация есептеу жә не т.б. кө рсетілген жә не айқ ындалғ ан.

Материалдық емес активтерді бақ ылаудың нормативтік актісі ретінде 38 Халық аралық қ аржылық есеп стандартының 14, 15, 16 баптары бойынша реттеледі. Бұ л баптар бойынша материалдық емес активтердің бақ ылау ү дерісі айқ ындалғ ан.

Материалдық емес активтер Қ ЕҰ С №2 27 тармағ ына немесе ХҚ ЕС №38 талаптарына сай болғ анда ғ ана материалдық емес актив деп саналады.

Мекеме материалдық емес активті тө мендегі жағ дайларғ а байланысты активтер қ атарына жатқ ызуғ а қ ұ қ ылы:

- ататлғ ан активке қ атысты келешекте пайда болатын экономикалық табыс мекемеге келіп тү сетін болса;

- материалдық емес активтің қ ұ ны мұ қ ият бағ аланатын болғ ан жағ дайда ғ ана актив материалдық емес активтер қ атарына жатқ ызылады.

«VIP Центр-Алматы-Недвижимость CITY» жауапкершілігі шектеулі серікктестігінің бухгалтерлік есебінде КСБУ стандарттары бойынша, - ол 1С: Бухгалтерия бағ дарламасы, - есептелініп келген материалдық емес активді, негізгі қ ұ ралдарды талдай келе, Қ ЕҰ С немесе ХҚ ЕС бойынша мекемеде материалдық емес активтер, негізгі қ ұ ралдар жоқ дегенде қ орытынды жасауғ а болады.

Материалдық емес активтердің біртектес операцияларының типтік шоттар жоспары бойынша шоттар корреспонденциясы тө мендегі 3-ші кестеде кө рсетілген.

Кесте – 3 материалдық емес активтердің біртектес оперциялары бойынша шоттар корреспонденциясы

[2, 66б Проскурина бухгалтерлік есеп басынан бастап кө мекші қ ұ рал, алматы 2010]

Егер мекеме ресурстың негізінде тү сетін болашақ экономикалық табыстарды алуғ а қ ұ қ ылы болса жә не бұ л табыстарғ а ө зге ұ йымдар мен тұ лғ алардың қ ол жетуін шектей алатын болса, актив ұ йымның бақ ылауында болып есептеледі. Мекеменің материалдық емес активтен алатын болашақ экономикалық табыстарды бақ ылау қ абілеттілігі ә детте сот тә ртібінде ық тиярсыз жү зеге асырыла алатын заң ды қ ұ қ ық тардан туындауы мү мкін. Заң ды қ ұ қ ық тар болмағ ан жағ дайда, бақ ылауды жү зеге асыру неғ ұ рлым қ иын мақ сат болып табылады. Бірақ ұ йым болашақ экономикалық табыстарды басқ а да тә сілдер арқ ылы бақ ылай алатындық тан, бақ ылау ү шін сот тә ртібінде ық тиярсыз жү зеге асыру қ ажетті шарт болып табылмайды.

Материалдық емес активтер есебін реттейтін 38 ХҚ ЕС-ында қ олданылғ ан болашақ экономикалық пайда тү сінігі - материалдық емес активтерден туындайтын болашақ экономикалық пайдалар тауарларды сату немесе қ ызмет кө рсетуден алынғ ан табыстарды, шығ ындардың ү немделуін немесе ұ йымның активті қ олдануының нә тижесі болып табылатын басқ а табыстардан қ ұ ралуы мү мкін. Мысалы, интеллектуалдық меншікті ө ндіріс барысында пайдалану болашақ табыстарды ұ лғ айтпай, болашақ ө ндірістік шығ ындарды қ ысқ артуы мү мкін.

Материалдық емес активтің болашақ экономикалық пайда ә келуі, бұ л материалдық емес актив болып есепте танылуының басты критерийлерінің, не талаптарының бірі ретінде қ арастырамыз.

Нарық тық жә не техникалық білімдер болашақ экономикалық табыстардың пайда болуына мү мкіндік жасайды. Мекеме бұ л табыстарды, мысал ү шін, мұ ндай білімдер заң ды қ ұ қ ық тар арқ ылы, сондай-ақ авторлық қ ұ қ ық тармен, сауда шартында кө зделген шектеулер арқ ылы (мұ ндайғ а рұ қ сат етілген) немесе қ ызметкерлердің қ ұ пиялылық ты сақ тауы бойынша заң ды міндеттерімен қ орғ алғ ан жағ дайда бақ ылай алады.

Мекемеде жоғ ары білікті қ ызметкерлер тобы болуы мү мкін жә не мекеме бұ л қ ызметкерлерді дайындау нә тижесінде болашақ экономикалық табыстарғ а ә келетін қ ызметкерлердің қ осымша дағ дыларын бірегейлендіре алуы мү мкін. Сонымен қ атар ұ йым қ ызметкерлердің оғ ан ө з қ ызметін одан ә рі кө рсетуін кү туі мү мкін. Бірақ ә детте ұ йымның білікті жә не даярланғ ан қ ызметкерлердің болуынан пайда болатын болашақ экономикалық табыстарғ а, бұ л баптар материалдық емес активтің анық тамасына сә йкес болатын, тиісті дә режедегі бақ ылауы жоқ. Ұ қ сас негіздер бойынша басқ ару немесе техникалық қ ызметкерлердің нақ ты сипаттамалары, егер оларды пайдалану жә не олардан болашақ экономикалық табыстарды алу заң ды қ ұ қ ық тармен қ орғ алмағ ан жағ дайда, сондай-ақ материалдық емес активтің анық тамасының басқ а тармақ тарына жауап бермесе, материалдық емес активтердің кө рсеткіштеріне сә йкес болмауы ық тимал.

Кейбір жағ дайларда мекеме клиенттер портфелі немесе нарық тың бө лігі болып, клиенттермен қ арым-қ атынастарды орнатуына жұ мсалғ ан талпыныстарына жә не клиенттердің икемділігінің арқ асында оның клиенттердің одан ә рі ынтымақ тасуын кү теді. Бірақ клиенттермен байланыс немесе олардың икемділігін қ орғ ауғ а заң ды қ ұ қ ық тардың немесе бақ ылаудың ө зге жолдары болмағ ан жағ дайда, ұ йым ә детте клиенттермен байланыстарының немесе олардың икемділігінің нә тижесінде пайда болатын болашақ экономикалық табыстарғ а, бұ л баптарды (клиенттер портфелі, нарық бө лігі, клиенттермен байланыс, клиенттердің икемділігі) материалдық емес активтің анық тамасын қ анағ аттандырады деп тану ү шін, тиісті бақ ылауы жоқ. Клиенттермен байланыстарды қ орғ ауғ а заң ды қ ұ қ ық тардың болмауына қ арамастан, мұ ндай немесе ұ қ сас шарттық емес байланыстарғ а қ атысты (ұ йымдарды біріктіруден тыс) жү зеге асырылатын айырбастау операциялары ұ йымның клиенттермен мұ ндай байланыстардан кү тетін болашақ экономикалық табыстарды бақ ылай алатындығ ын куә ландырады.

Сонымен бірге, мұ ндай айырбастау операциялары клиенттермен байланыстардың бө лінетіндігін куә ландыратындық тан, мұ ндай байланыстар материалдық емес активтердің кө рсеткіштерін қ анағ аттандырады.

Кейбір материалдық емес активтер физикалық субстанцияда, мысалы, компакт-дискіде (бағ дарламалық қ амтамасыз ету ретінде), қ ұ қ ық тық қ ұ жаттамада (лицензия немесе патент ретінде) немесе таспада болуы мү мкін. Материалдық жә не материалдық емес элементтері бар актив 16 Жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар ХҚ ЕС-ына (IAS) сә йкес есептелу немесе 38 ХҚ ЕС-ына сә йкес материалдық емес актив сияқ ты есептелу қ ажеттігін анық тау кезінде ұ йым мұ ндай элементтердің қ айсысының маң ызды екені туралы кә сіби ойлауды қ олданады. Мысалы, бағ дарламалық басқ ару арқ ылы жұ мыс істейтін станок ү шін нақ ты жасалғ ан бағ дарламалық қ амтамасыз етусіз жұ мыс істей алмайтындық тан, мұ ндай бағ дарламалық қ амтамасыз ету станоктың қ ұ рамдас бө лігі болып табылады жә не жылжымайтын мү лік, ү йлер мен жабдық тар ретінде есептелуі тиіс. Бұ л компьютердің операциялық жү йесіне де қ атысты. Бағ дарламалық жабдық тар тиісті аппараттық қ ұ ралдардың бө лігі болып табылмайтын материалдық емес актив ретінде есепке алынады.

Материалдық емес активтердің есебін реттейтін 38 ХҚ ЕС басқ алармен қ атар жарнама, дайындық, жіберу жұ мыстарының, зерттеулер мен ә зірлемелер шығ ындарына қ олданылады. Зерттеу жә не ә зірлемелер саласындағ ы қ ызмет білімнің дамуына бағ ытталғ ан. Сол себепті мұ ндай қ ызмет тү рі активтің физикалық субстанциясының пайда болуына ә келсе де (мысалы, тә жірибелік ү лгі), активтің физикалық элементі материалдық емес активке, яғ ни бұ л активтегі білімге, қ атысты екінші орында болып табылады.

Қ аржылық жалдау кезіндегі актив материалдық, сондай-ақ материалдық емес болуы мү мкін. Бастапқ ы танудан кейін жалғ а алушы 38 ХҚ ЕС бойынша қ аржылық жалғ а алу (беру) шарты бойынша ұ сталынатын материалдық емес активті есепке алады. Кинофильмдер, бейнежазбалар, пьесалар, қ олжазбалар, патенттер жә не авторлық қ ұ қ ық тар сияқ ты баптарғ а қ атысты лицензиялық келісім бойынша қ ұ қ ық тар 17 ХҚ ЕС (IAS) қ олданылу аясынан шығ арылады жә не 38 ХҚ ЕС қ олданылу аясында болады.

Халық аралық қ аржылық есептіліктің стандартының қ олданылу аясынан шығ уы, егер қ ызметтің жә не операциялардың белгілі бір тү рлері басқ аша шешілуі ық тимал есепке алу мә селелерінің пайда болуына ә келіп соқ тыратын барынша арнайы сипатқ а ие болғ ан жағ дайда, орын алуы мү мкін. Мұ ндай мә селелер ө ндіру салаларында мұ найды, газды жә не минералдық ресурстарды барлауғ а, ө ң деуге жә не ө ндіруге арналғ ан шығ ындар бойынша, сондай-ақ сақ тандыру шарттарына байланысты туындайды. Тиісінше, осы 38 ХҚ ЕС бойынша осындай қ ызмет тү рлеріне жә не осындай шарттарғ а арналғ ан шығ ындарғ а қ олданылмайды. Алайда, осы Стандарт ө ндіру салаларында немесе сақ тандыру ұ йымдарында қ олданылатын басқ а материалдық емес активтерге (компьютерлік бағ дарламалық қ амтамасыз ету сияқ ты) жә не басқ а да (іске қ осу жұ мыстарына арналғ ан шығ ындар сияқ ты) шығ ындарғ а қ олданылады. [9 Хқ ес 38]

16 ХҚ ЕС негізгі қ ұ ралдардың бақ ылауы мен есепке алуының басты нормативтік актісі деп қ арастырамыз. Осы 16 ХҚ ЕС басты мақ саты қ аржылық есептілігін пайдаланушылар ұ йымының жылжымайтын мү лік, ү йлер мен жабдық тарғ а инвестициялары жә не ондай инвестициялардағ ы ө згерістер туралы ақ парат алуы ү шін жылжымайтын мү лік, ү йлер мен жабдық тар есебінің тә ртібін анық тау болып табылады.

Жылжымайтын мү лік, ү йлер мен жабдық тар есебінің негізгі мә селелері активтерді тану, олардың қ аржылық жағ дай туралы есептік қ ұ нын жә не осыларғ а байланысты танылуы тиісті амортизациялық аударымдар мен қ ұ нсызданудан болғ ан залалдарды анық тау болып табылады.

16 ХҚ ЕС бойынша негізгі қ ұ ралдарды тану мен бағ алау, амортизация есептеу ә дісі, қ ұ нсыздану, қ айта бағ алау, сонымен қ атар негізгі қ ұ ралдарды қ аржылық есептілікте ашып кө рсетілуі айқ ындалады.

Негізгі қ ұ ралдарағ а амортизация есептеу жә не оның ә дісі осы халық аралық қ аржылық есеп стандартының 42-ші баптан бастап 62-ші бапқ а дейін кө рсетілген. Осы амортизация ұ ғ ымына жә не оның осы негізгі қ ұ ралдарғ а байланысты ә дістерін қ ысқ аша қ арастырып ө тейік.

Объектінің жинақ талғ ан ө зіндік қ ұ нымен салыстырғ анда бастапқ ы қ ұ ны елеулі жылжымайтын мү лік, ү йлер мен жабдық тар объектісінің ә рбір компоненті міндетті тү рде бө лек амортизациялануы тиіс.

Мекеме жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар объектісіне қ атысты бастапқ ы танылғ ан соманы оның елеулі қ ұ раушы бө ліктеріне бө леді жә не сондай ә рбір қ ұ раушы бө лікті бө лек амортизациялайды. Мысалы, ұ шақ тың фюзеляжы мен двигателін, осы объект ө зіндік қ ұ нда екендігіне немесе қ аржылық жалдау мә ні болып табылатындығ ына қ арамастан, бө лек амортизациялауғ а болады. Сә йкесінше егер ұ йым нарық мерзімдерімен байланысты жағ ымды немесе жағ ымсыз жалдауғ а қ атысты болатын осы бап ө зіндік қ ұ нында бейнеленілетін сомаларды жекелеп амортизациялау сә йкес келуі мү мкін ең кіші қ ызмет шартында жылжымайтын мү лік, ү йлер мен жабдық тарды сатып алғ ан жағ дайда.

Жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар объектісі елеулі қ ұ раушы бө лігінің пайдалы қ ызмет мерзімі жә не соғ ан қ атысты қ олданылатын амортизациялау ә дісі тап сол объектінің пайдалы қ ызмет мерзімі жә не оның басқ а елеулі қ ұ раушы бө лігін амортизациялау ә дісі сияқ ты болуы мү мкін. Амортизациялық есептеудің мө лшерін анық тағ ан кезде ондай қ ұ раушы бө ліктерді топтарғ а біріктіруге болады

Егер мекеме жылжымайтын мү лік, ү йлер мен жабдық тар объектісінің кейбір қ ұ раушы бө ліктерін бө лек амортизациялайтын болса, ол осы объектінің қ алғ ан бө лігін де бө лек амортизациялауы тиіс. Объектінің қ алғ ан бө лігі жеке-жеке алғ анда елеулі маң ызы жоқ қ ұ раушы бө ліктерден тұ рады. Егер ұ йымның осы қ ұ раушы бө ліктерге қ атысты кү тілімдері ә ртү рлі болса, тұ тыну сұ лбасын жә не/немесе оның компоненттерінің пайдалы қ ызмет мерзімін дә л кө рсететіндей объектінің қ алғ ан бө лігін амортизациялау ү шін жуық тату ә дісін қ олдану қ ажеттігі туындауы мү мкін.

Мекеме тұ тас алғ анда объектінің ө зіндік қ ұ нымен салыстырғ анда бастапқ ы қ ұ ны елеулі емес объектінің компоненттерін бө лек амортизациялауғ а қ ұ қ ылы.

Ә рбір кезең ү шін амортизациялық есептеулер, егер олар басқ а активтің қ аржылық жағ дай туралы есептік қ ұ нына қ осылмаса ғ ана, пайдада немесе шығ ында танылуы тиіс

Кезең ішіндегі амортизациялық есептеулер ә детте пайдада немесе шығ ында танылады. Бірақ, кейде активте тү йінделген экономикалық пайдалар басқ а активтерді ө ндірген кезде жоғ алып кетеді. Бұ л жағ дайда амортизациялық есептеулер басқ а активтің бастапқ ы қ ұ нының бір бө лігін қ ұ райды жә не оның қ аржылық жағ дай туралы есептік қ ұ нына қ осылады. Мысалы, ө ндірістік жабдық ты амортизациялау тауар-материалдық босалқ ыларды ө ң деу жө ніндегі шығ ындарғ а қ осылады (2 ХҚ ЕС-ын (IAS) қ араң ыз). Сол сияқ ты, ә зірлеуде пайдаланылатын жылжымайтын мү лік, ү йлер мен жабдық тардың амортизациясы 38 Материалдық емес активтер ХҚ ЕС-ына (IAS) сә йкес танылатын материалдық емес активтің бастапқ ы ө зіндік қ ұ нына қ осылуы мү мкін. [7, хқ ес 16]

Негізгі қ ұ ралдардың жалдау есебі 17 Халық аралық қ аржылық есеп стандартымен реттеледі.

Осы 17 ХҚ ЕС бойынша жалдау – жалғ а беруші жалғ а алушыларғ а жалдау ақ ысына немесе тө лемдер тобының орнына келісілген уақ ыт ішінде активтерді пайдалану қ ұ қ ығ ын беретін шарт.

Жалдау, егер ол иеленумен қ атар жү ретін айтарлық тай дең гейдегі барлық тə уекелдіктер мен пайданы мең зейтін болса, қ аржылық жалдау ретінде жіктеледі. Егер жалдау иеленумен қ атар жү ретін барлық тə уекелдіктер мен пайданы айтарлық тай мең зеуге ə келіп соқ тырмаса, операциялық ретінде жіктеледі.

Жалдау мерзімінің басында жалғ а алушылар қ аржылық жалдауды активтер жə не ө здерінің қ аржылық жағ дай туралы есептеріндегі жалғ а алынғ ан меншіктің ə діл қ ұ нына тең сомадағ ы міндеттемелер ретінде қ абылдаулары тиіс, немесе – бұ л сомалар аз мө лшердегі жалдау тө лемдерінің дисконтты қ ұ нынан тө мен болса, ə рбіреуінің шамасы қ абылданғ ан жалдауда анық талады. Аз мө лшердегі жалдау тө лемдерінің дисконттық қ ұ нын есептегенде дисконттаудың мө лшері, егер олар анық талуғ а берілсе, жалдауғ а салынғ ан пайыз мө лшерлемесі болып табылады, бұ лай болмағ ан жағ дайда жалғ а алушының ə рбір қ арыздық капиталғ а пайыздың ө сім мө лшерлемесі пайдаланылуы тиіс. Жалғ а алушының кез келген бастапқ ы тікелей шығ ындары актив танылғ ан сомағ а қ осылады.

Қ аржылық жалдау амортизацияланатын активтер ү шін амортизациялық шығ ыстарды жə не ə рбір есеп кезең і ү шін қ аржы шығ ыстарын тудырады.

Амортизациялық саясат амортизациялық жалдау активтері ү шін міндетті тү рде меншіктегі амортизациялық активке қ атысты қ олданылуғ а сə йкес болу керек, амортизацияның танылатын сомасы міндетті тү рде 16 Жылжымайтын мү лік, ғ имараттар мен жабдық тар ХҚ ЕС (IAS) жə не 38 Материалдық емес активтер ХҚ ЕС-ына (IAS) сə йкес есептелуі тиіс.

Егер жалғ а алушының жалдау мерзімінің аяғ ында меншік қ ұ қ ығ ына ие болуына негізделген сенімі болмаса онда актив міндетті тү рде жалдау немесе пайдалы қ ызметтің ең қ ысқ а екі кезең інен толық тай амортизациялануы керек.

Операциялық жалдаудағ ы жалдау тө лемдері жалдау мерзімінің ішінде, басқ а жү йелі негізді пайдаланушының пайда алатын уақ ытша кестесін неғ ұ рлым айқ ын кө рсететін жағ дайлардан басқ а, біркелкі бө лінген шығ ыс ретінде кө рінуі тиіс.

Жалғ а берушілер нақ ты активтер сипатына сә йкес операциялық жалдауғ а берілген активтерді ө здерінің бухгалтерлік қ аржылық жағ дай туралы есебінде ұ сынуы тиіс.

Операциялық жалдаудан тү скен табыс, ө зге жү йелі тү рде бө лудің пайдаланушының жалдауғ а ө ткізілген активтен алынатын пайданың азаюы уақ ытша кестесін жақ сы беруін қ амтамасыз ету жағ дайларын қ оспағ анда, жалдау мерзімі ішінде тікелей бағ ыт негізінде табыстар қ ұ рамында танылуы тиіс. [15, хқ ес 17]

Негізгі қ ұ ралдарды жалдау – жалғ а беруші деп аталатын бір субъектінің жалдаушы деп аталатын екніші субъектіге ғ имаратты қ ұ рылғ ыны, жабдық тарды, автокө лікті жә не т.б. уақ ытша пайдалануғ а (ағ ымдағ ы жалдау) беруі.

Бұ л жағ дайда жалғ а беруші мү ліктің иесі болып табылады жә не оны кү рделі жө ндеуден ө ткізіп, амортизация есептейді, ал жалдаушы, келісім шарт бойынша келісілген жалдау ақ ыын келісілген мерзімде тө леп, оны есепті кезең шығ ындарына жатқ ызады. Демек, жалғ а беруші мен жалдаушы арасында келісімшарт қ арастырылғ ан. Келісімшарт бойынша екі жақ қ ұ қ ытары мен міндеттері жә не де жалдау операциясының шарттары кө рсетіледі.

Негізгі қ ұ ралдардың жалдау операцияларын тө мендегі 4-ші кестеде бухгалтерлік проводкалар бойынша кө рсеттім:

Кесте – 4 негізгі қ ұ ралдардың жалдау операциялары бойынша шоттар корреспонденциясы

Негізгі қ ұ ралдар лизингісі – бұ л негізгі қ ұ ралдарда жалғ а беру, яғ ни жалдау ақ ысы ұ зақ мерзімге қ арызғ а алынғ ан негізгі қ ұ ралдардың сатып алу тө лемақ ысына жатқ ызылады. Бұ л жағ дайда негізгі қ ұ ралдар жалдаушының балансына есепке алынып, кү рделі жө ндеуді жә не амортизация есептеуді жалдаушы ө з есебінен жү ргізеді.

Келісімшарт бойынша қ ұ ны толық тө леніп болғ анғ а дейін негізгі қ ұ рал жалдаушының лизингісінде болады, ал тө ленгенсін негізгі қ ұ рал оның меншігіне кө шеді. Жалдаушы жалғ а берушіге негізгі қ ұ ралдың қ ұ нынан басқ а, қ аржылық жалғ а алуына орай келісімшартта кө рсетілген мө лшерде жалғ а берушіге сыйақ ы тө лейді.

Қ аржылық жалдаудың ағ ымдағ ы жалдаудан басты ерекшелігі, қ аржылық жадау кезінде (лизинг), жалдау мерзімі аяқ талғ аннан кейін негізгі қ ұ рал міндетті тү рде жалдаушының меншігіне кө шеді.

Негізгі қ ұ ралдарды қ аржылық жалғ а беруші жалғ а алушығ а берерде, ол, яғ ни жалғ а беруші осы беріп отырғ ан негізгі қ ұ ралдың ұ зақ мерзімді уақ ытта (1 жылдан астам) жалғ а алушының иелігіне ө тетінін ескеруі керек.

Екі тараптың арасында жасасқ ан келісімшарт бойынша: екі тараптың қ ұ қ ық тары мен міндеттері, жалгерлік бойынша тө лем уақ ыты, тө лемнің барлық сомасы, сонымен қ атар ай сайынғ а немесе екі тараптың келісуі бойынша тө лем жиілігі (тө лем жиілігі екі тарап келісілген негізде ай сайын, не квартал сайын болуы мү мкін) кө рсетіледі.

Қ аржылық жалдау бойынша негізгі қ ұ ралдардың жалдаушығ а ө ту барысында да жалдаушы, жалғ а беруші осы операцияны ө зінің балансына кө рсетуі керек. Қ азақ стан Руспубликасының Салық Кодексі бойынша лизингтік операцияларғ а қ осылғ ан қ ұ н салығ ы тө ленеді. Қ осылғ ан қ ұ н салығ ын бюджетке негізгі қ ұ ралдарды жалғ а беруші тө лейді.

Негізгі қ ұ ралдардың лизингісі тө мендегі 5-ші кестеде бухгалтерлік проводкалар бойынша жасалады:

Кесте – 5 негізгі қ ұ ралдардың лизингісі бойынша шоттар корреспонденциясы