КІРІСПЕ 1 страница

Зерттеу тақ ырыбының ө зектілігі. Нарық тық қ атынастар жағ дайында ұ йымдардың қ аржылық жағ дайы, тө лем қ абілеттілігі тікелей ақ шамен қ амтамасыз етілуіне байланысты.

Ұ йымның ақ шасы мен олардың қ алыптасу кө здерінің орналасуы – оның қ аржылық жағ дайын сипаттайды, сондық тан қ олданыстағ ы ресурстарды тиімді пайдаланудың ә серін жоқ қ а шығ аруғ а болмайды. Ол жеткізушілер, банк мекемелері жә не бюджет алдындағ ы міндеттемелерді дер кезінде ө теуге мү мкіндік береді.

Ақ шаның жетіспеушілігі, есептесулердің тоқ тап қ алуы, тауарлы – материалдық қ орлардың кем болуы ұ йымның қ ызмет процесіне кері ық палын тигізеді.

Ұ йымда ө ткізілуі қ иын тауарлы – материалдық қ орлардың шамадан тыс кө п болуы, дебиторлық қ арыздардың, ә сіресе, оның кү дікті бө лігінің жоғ ары болуы, ақ шаның айналымдылығ ын бә сең детіп, ұ йымның қ аржы жағ дайына кері ә серін тигізетіні сө зсіз.

Сондық тан жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қ аржылық тұ рақ тылығ ын сипаттайтын маң ызды кө рсеткіштерді – қ ысқ а мерзімді активтерін талдауғ а ү лкен кө ң іл бө лген дұ рыс, ә сіресе, ақ шаның нысаналы мақ саттарғ а тиімді жұ мсалуына баса назар аударғ ан жө н.

Осылайша, ақ шаны есепке алудың басты міндеті – экономикалық шешімдерді қ абылдауғ а қ ажетті ақ ша жө ніндегі мә ліметтердің нақ ты, ә рі шынайы болуын қ адағ алау: осы кезде қ ажетті нә тиженің дә л дең гейі нақ ты жағ дайлар мен талдаудың мақ сатына тә уелді болады.

Ақ шаның тү суі мен ағ ымдық жұ мсалуы уақ ыт бойынша бір – бірімен сә йкес келмейді, нә тижесінде ұ йымның тө лем қ абілеттілігін ұ стап тұ ру ү шін қ осымша қ аржыландыру кө леміне қ ажеттілік пайда болады. Сондық тан ақ шаны тиімді басқ ару капиталғ а деген қ ажеттілікті қ анағ аттандыру ә дістерінің бірі ретінде қ арастырылуы кездейсоқ тық емес.

Дегенмен де, атап ө ту керек, қ аражаттың айналымда болу кезең і кө п жағ дайда ұ йым қ ызметінің ішкі ахуалымен, бірінші кезекте активтерді басқ ару стратегиясының тиімділігімен анық талады. Шынында да, қ олданылатын бағ а саясатына, активтердің қ ұ рылымына тә уелді тү рде ұ йым ө з қ аражаттарының айналым ұ зақ тығ ына ық пал ете алады.

Ақ шаның басы артық бө лігінің жеткіліксіздігі ұ йымның қ аржылық қ иындық тарғ а душар болғ анын кө рсетеді. Сондай - ақ ақ шаның шектен тыс кө п болуы да серіктестің тиімсіз қ ызметін байқ атады, бұ л біріншіден, ақ шаның қ ұ нсыздануына, екіншіден қ аражатты пайдалы іске қ оспай, қ осымша табыстан қ арап отырып айырылу дегенді білдіріеді.

Тақ ырыптың ғ ылыми зерттеу дә режесі. Ақ ша қ аражаттар есебі бойынша зерттеу жұ мыстары негізінен ақ ша қ аражаттар есебінің қ алай ұ йымдастырылатыны, ХҚ ЕС бойынша ерекшеліктері, оны дамыту жолдары жә не «Ақ ша қ аражаттар туралы есептілікті» ХҚ ЕС сай қ ұ руғ а арналғ ан. Бұ л зерттеу тақ ырыбы бойынша Қ.К.Кеулімжаев, В.Л.Назарова, Ә.Ә.Ә бдіманапов, С.Б.Баймуханова, В.К.Радостовец, А.Д.Даулетбеков, Э.О.Нұ рсейітов, С.Т.Міржақ ыпова Л.В.Горбатова, В.П.Палий жә не тағ ы басқ а ТМД елдері мен отандық ғ алымдар елеулі ү лес қ осып ең бек сің ірді.

Ақ ша қ аражаттардың талдауы жө нінде ТМД елдер мен еліміздің кө рнекті ғ алымдары М.С.Ержанов З.Н.Ә жібаева, Н.Ә.Байболтаева, Ж.Ғ.Жұ мағ алиева, Д.О.Абленов, А.Д. Шеремет, К.Ш. Дү йсенбаев Ф.С.Сейдахметова жә не тағ ы басқ а ғ алымдардың ең бектерінде кең інен зерттелінген.

Зерттеу жұ мыстың мақ саты мен міндеті. Зерттеу жұ мыстың мақ саты зерттелініп жатқ ан ұ йымның ақ ша қ аражаттар есебінің Қ азақ стан Республикасының 2007 жылғ ы 28 ақ пандағ ы N 234 Заң ы «Бухгалтерлік есеп жә не қ аржылық есептілік туралы» заң ына сә йкес жү ргізілетінін қ адағ алау жә не ХҚ ЕС кө шуге байланысты ақ ша қ аражаттар есебінің ерекшеліктерін қ арастыру болып табылады.

Кө рсетілген мақ сатқ а жету ү шін зерттеу барысында тө мендегідей міндеттер қ ойылды:

- Ақ ша ұ ғ ымы жә не оның нарық тық жағ дайдағ ы мә ні;

- Ақ ша қ аражаттар есебін ұ йымдастыру ерекшеліктері;

- Ұ йымда бухгалтерлік есепті жә не есеп саясатын ұ йымдастыру;

- Халық аралық стандарттарғ а кө шудегі ақ ша қ аражаттар есебінің ерекшеліктері;

Зерттеудің пә ні мен объектілері. Зерттеудің пә ні ақ ша қ аражаттар есебі мен талдауын жә не оның ХЕҚ С бойынша ө згешеліктерін зерттеу жә не жетілдіру болып табылады. Зерттеу объекті ретінде «VIP-ГТ» ЖШС мә ліметтері алынды.

Зерттеу жұ мыстың жаң алығ ы. Халық аралық стандарттарғ а кө шуге байланысты ақ ша қ аражаттар есебінің ерекшеліктері жә не халық аралық стандарт бойынша есебі мә селелері жө ніндегі ұ сыныстар болып табылады.

Зерттеу жұ мысының ғ ылыми жә не тә жірибелік маң ыздылығ ы. Зерттеу жұ мысындағ ы ұ сыныстар мен қ орытындылар халық аралық стандарттарғ а сай ақ ша қ аражаттар есебі мен талдауын жетілдіруге арналғ ан. Зерттеу нә тижелері, ақ ша қ аражаттар есебін ұ йымдастыруда, ұ йым басшыларын нақ ты ақ параттармен қ амтамасыз етуде пайдалануғ а болады.

Жұ мыстың кө лемі мен қ ұ рылымы. Зерттеу жұ мысы кіріспеден, ү ш негізгі бө лімнен, қ орытындыдан, пайдаланылғ ан ә дебиеттерден жә не қ осымшадан тұ рады.

1 АҚ ША Қ АРАЖАТТАРЫ Қ ОЗҒ АЛЫСЫНЫҢ ЕСЕБІ МЕН ТАЛДАУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.

1.1 Ақ ша ағ ымдарының жалпы теориялық сипаттамасы.

Ақ ша ағ ымы – қ аржылық жыл ішінде банктің табатын жә не тө лейтін ақ шалай қ аражаттар сомаларының арасындағ ы айырма болып табылады.

Ақ шалай ағ ымның бағ алану кө рінісі ең қ олайлы жә не тиімді анализдік инвестициялық проектте жү реді.Кө птеген ақ шалай ағ ымдары 2 элементтен тұ рады: қ ажетті инвестиция, ақ ша ағ ымдарының шық қ ан шығ ындармен байланысты. Алдың ғ ы болжанғ ан болжаммен бағ аның кө бінесе басқ а мамандық пен сонымен қ атар маркетингпен бухгалтерлер, кә сіпкерлермен, шығ арушылар. Ең басты қ аржылық процесте кө рсетіледі:

1.Координациялық жә не басқ адай мамандығ ы бойынша;

2.Экономикалық кө ріністермен кө рсетілген кө ріністермен дайындалғ ан дайындық пен;

3.Қ арсыластық тенденциялық бағ алау формасы.

Ақ шалай ағ ымдар жә не бухгалтерлік есеп. Басқ адай қ ате кө здерге байланысты бұ л бухгалтерлік есепті ә р тү рлі біріктірулер жә не кірістер, ал олар кө бінесе бір келісімде болмайды, қ орытындығ а келу ү шін ақ ша ағ ымы қ ажет.Мысалы: бухгалтер ө зіндік кірістерді, олар ақ ша жү йесінде жү реді, олар ақ ша ағ ымдарына байланысты емес жартылай айналыстағ ы ағ ымдар кредит арқ ылы жасалады. Кіріс кірген кезде шығ ынды санамайды капиталдың кіріс арқ ылы олардың ақ шалай қ осылғ андығ ын керісінше амортизациялық санау жү йесі жү реді, ақ шалай ағ ымғ а тиіспейді.

Тікелей ә дісті қ олданғ ан жағ дайдағ ы операциялық қ ызметтің нә тижесінде туындайтын ақ ша қ аражатының ағ ынына жатады:

- тү сімдеріне ө німдерді ө ткізуден алынғ ан тү сім тауарлы – материалдық қ орларды жеткізуден жә не қ ызмет кө рсетуден тү скен аванстар: тү рлі сипатта сыйақ ы тө ленген дивиденттер мен рояльтилердің проценттері басқ а да жә не ө ткізуден тыс табыстар басқ а тү сімдер.

- жұ мсалуына жатады ө ндірістік шығ ындары; тауарлы – материалдық қ орларды жеткізуге, жұ мыстарды орындауғ а жә не кө рсетілген қ ызметтерге берілген аванстар, материалдар мен тауарлар ү шін жеткізушілер мен мердігерлерге тө лемдер, жалақ ы бойынша тө лемдер мен басқ а да тө лемдер, бюджетпен ә леуметтік сақ тандыру органдарымен бюджеттен тыс қ орлармен есеп айырысу проценттерді тө леу басқ а да тө лемдер. [1]

Инвестициялық қ ызмет ұ зақ мерзімді активтерді сатып алу мен

сату ө телген несиелерді беру мен алу болып табылады. Инвестициялық қ ызметтердің нә тижесінде пайда болғ ан ақ ша қ аражаттары қ озғ алысының мысалы:

1.Ақ ша қ аражаттарының тү суі:

- негізгі қ ұ ралдары басқ ада ұ зақ мерзімді активтерді жә не материалды емес активтерді сатудан тү скен тү сімдер;

- қ аржылық инвестицияларды ө ткізуден;

- басқ а заң ды тұ лғ аларғ а берілген несиелерді алу;

- басқ а тү сімдер;

2.Ақ ша қ аражаттарын алу:

- кү рделі жұ мсалымдар;

- негізгі қ ұ ралдарды басқ а ұ зақ мерзімді активтерді жә не материалды емес активтерді сатып алу;

- қ аржылық инвестицияларды сатып алу;

- басқ а заң ды тұ лғ аларғ а несие беру;

- басқ а да тө лемдер болып табылады.

Ақ ша ағ ынымен қ атар инвестициялық жобаларды қ орланғ ан ақ ша

ағ ымы пайдаланылады оны сипаттайды:

- қ орланғ ан тү сім;

- қ орланғ ан жұ мсалу жә не қ орланғ ан сальдо.

Олар есепті кезең інің ә р қ адамына берілген жә не барлық ө ткен қ адамдарда сә йкес ақ ша ағ ымдарының қ осындысы болып табылады.

Есепті кезең қ адамдарғ а уақ ыттың бө ліктеріне бө лінеді. Сол уақ ыт ішінде қ аржы кө рсеткіштерді бағ алау ү шін пайдаланылатын деректер жиналады.

Ақ ша ағ ымы ақ ша қ аражатының тү суі мен жұ мсалуы. Ә р қ адамында ақ ша ағ ымының мә ні сипатталынады:

- тұ сімнен осы қ адамдағ ы ақ ша тү суінің шамасымен;

- жұ мсалумен – осы қ адамдағ ы тө лемдерге тең;

- сальдо тү сім мен жұ мсалу арасындағ ы айырма.

Ақ ша ағ ымы ә детте кә сіпорынның ә р тү рлі қ ызметтер ақ ша қ аражатының қ озғ алысынан тұ рады:

1.инвестициялық қ ызметтен ақ ша ағ ымы;

2.операциялық қ ызметтен ақ ша ағ ымы;

3.қ аржы қ ызметтен ақ ша ағ ымы.

Операциялық қ ызметі – кә сіпорынның, ұ йымның табыс табу жө ніндегі негізгі қ ызметі мен инвестициялық жә не қ аржы қ ызметіне қ атысы жоқ ө зге де қ ызмет.

Инвестициялық қ ызметі – ұ зақ мерзімді активтер мен қ аржы инвестицияларын сатып алу жә не сату.

Қ аржы қ ызметі – меншікті капитал мен қ арыз қ аражаттарының мө лшері мен қ ұ рамындағ ы ө згеріс нә тижесі болып табылатын кә сіпорын қ ызметі.

Ақ ша ағ ымдарын орындармен орналастыру. Қ аржылық анализ ақ шаның уақ ытша қ ұ нын кө рсетеді, осығ ан келе арасындағ ы жағ дай. Бұ лардың арасындағ ы ақ ша ағ ымдарының ай сайын, немесе қ озғ алмалы ағ ымды кө рсетеді. [2].

Кесте – 1 Ақ ша ағ ымдарының активтермен ауысуы мың

Ақ ша ағ ымын бағ алау кө птеген кө ріністер кө рсетеді. Ақ ша ағ ымдары бюджетпен капитал қ ұ нының бағ алануынан кө рінеді. Менеджерлер ө зіндік кө рсеткіштерде кірістер кө терілсе ал керісінше болса ол тү суі мү мкін. Бұ ның бірі менеджерлердің айлық кө рсеткіші олардың жұ мыс кө рсеткішіне қ арай.

Ақ ша экономикадағ ы рө лін ө зінің атқ аратын негізгі қ ызметтері арқ ылы орындайды. Ақ шаның ә р қ ызметі тауар айырбасы процесінен туындайтын тауар ө ндірушілердің формасы ретінде ақ шаның ә леуметтік жә не экономикалық мазмұ нының белгілі бір жақ тарын сипаттайды.[4]

1.2 Ақ ша қ аражаттарының есебінің мә ні мен мағ ынасы.

Ақ ша қ аражаттары ең тез қ олданылатын активтер қ атарына жатады. Тез қ олданылатын себебі, ақ шалай есептесу арқ ылы кез келген операцияны жү ргізуге болады жә не міндеттемелерді орындау ү шін ұ зақ уақ ыт талап етілмейді. Ақ шалай қ аржының болуы, алашақ тары барлармен, бюджетпен, қ ызметкерлермен дер уақ ытында есептесіп отыруғ а мү мкіндік береді.

Ақ ша қ аражатының есебін жү ргізу ү шін, шоттардың ү лгілік жоспарындағ ы 1010-1060 счеттарының тобы пайдаланылады.

Ақ ша қ аражатының есебін жү ргізетін счеттар, актив есебінен жү ргізетін счеттарғ а жатады, сондық тан счеттің дебетіндегі сальдо, счеттың қ алың дығ ындағ ы сомағ а тең болады. Дебет бойынша ө суі немесе соманың айналымы, ұ йымғ а қ аржының тү скенін, немесе ақ шаның кө бейгенін кө рсетеді. Соғ ан сә йкес кредит бойынша айналуы, ақ шаның азайғ анын кө рсетеді. Ақ ша қ аражаты сатылғ ан ө німнің қ ұ нынан, орындалғ ан жұ мыс пен кө рсетілген қ ызметке тө ленген ақ ының есебінен кө бейеді. Кемуі – ақ ша қ аражатының қ ұ ндылық тарды, шикізатты, негізгі қ орларды сатып алып, басқ а да операциялық немесе инвестициялық мақ саттарғ а жұ мсалғ анын кө рсетеді.[5]

Барлық шаруашылық жү ргізуші субъектілер ө з ақ ша қ аражаттарын банкі мекемелерінің тиісті шоттарында сақ тап жә не міндеттемелері бойынша тө лемдерін, ә детте, осы мекемелер арқ ылы ақ шасыз нысанда, ал қ ажет жағ дайда Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық банкісінің нормативтік қ ұ жаттарымен белгіленген шегінде нақ ты ақ шамен есептеуді жү зеге асырады. Егер де заң ды тұ лғ алардың арасындағ ы тө лем сомасы 4000 айлық есептік кө рсеткіштен (АЕК) асып тү ссе, онда олар тек ақ шасыз тә ртіпке айырысуларды жү зеге асырады. Бұ л келтірілген мә лімет заң ды тұ лғ алардың арасындағ ы ә рбір мә міле (контракт, келісімшарт) бойынша шартты тү рде пайдаланылады. Егер де контракт сомасы кө рсетілген лимиттен асатын болса, онда тө лем ақ шасыз тә ртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, ә рбір тө лемнің сомасы 4000 АЕК-тен аспауы керек.
Ақ ша қ аражаттарын сақ тау ү шін жә не заң ды тұ лғ алар арасында есеп айырысу ү шін Қ азақ стан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары – бұ л банк пен клиенттер арасындағ ы келісім- шарттың қ атынастарын кө рсететін ә діс. Банк шоттары тең гемен де, шетелдік валютамен де жү ргізіледі жә не ол ағ ымдық, жинақ тық жә не корреспонденттік болып бө лінеді.
Корреспондеттік шоттар – банк шоттары банктер мен ұ йымдардың кейбір операция тү рлерін жү зеге асырады.
Ағ ымдағ ы (есеп айырысу) жә не жинақ шоттары – бұ л да банктік шоттар, бірақ олар жеке жә не заң ды тұ лғ алар ү шін, сондай-ақ заң ды тұ лғ аның оқ шаланғ ан бө лімшелері ү шін де ашылады.
Шетелдік валютадағ ы қ аражаттардың қ олда бары мен қ озғ алысын есептеу ү шін субъектіге арнап ағ ымдағ ы шоттар ашылуы мү мкін. Ол сыртқ ы экономикалық қ ызметін жү зеге асыратын жә не ө німін валютағ а сататын субъект ү шін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын жә не басқ аларын субъектілер ақ ша қ аражаттарын оқ шаулап сақ тау ү шін жә не тиісті операцияларын жү ргізу ү шін ашады.
Субъект шоттарындағ ы қ аражат олардың иелерінің ә мірі бойынша есептен шығ арылады. Субъектінің рұ қ сатынсыз шоттағ ы қ аражатты есептен шығ аруғ а соттың, мемлекеттік салық қ ызметінің рұ қ сатымен жә не қ олданылып жү рген заң дарда кө зделген басқ а жағ дайларда ғ ана жол берілуі мү мкін.
Қ азақ стан Республикасының аймағ ында ақ шаны тө леу мен аударуды жү зеге асыруда келесі ә дістерді: қ олма-қ ол ақ шаны аударуды; тө лем тапсырманы ұ сынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың индоссаменттері арқ ылы беруді; тө лем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі шоттарына аударуды; тапсырма-талап тө лемдерін ұ сынуды; инкассалық жарлығ ын ұ сынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген басқ а да ә дістерін пайдаланады.
Ақ шасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: тө лем тапсырма; чек; вексель; тапсырма-талап тө лемдері; кеден мен салық қ ызметінің органдарының инкассалық жарлық тары болып табылады.
Тө леуші мен алушылар ө зара есеп айырысу нысандарын келісім-шарт негізінде анық тайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптары мен міндеттемелерді зачетқ а да жатқ ыза алады.
Тө лем тапсырмаларымен есеп айырысу. Тө лем тапсырмалары онда кө рсетілген соманы бенефициардың пайдасына ақ шаны жіберушіге қ ызмет кө рсететін банкалушының ақ шаны аударғ аны туралы тапсырмасы болып табылады. Қ ызмет пен жұ мысты жә не тауарлы-материалдық қ ұ ндылық тарды ө теу ү шін есеп айырысу кезінде, сондай-ақ қ ызмет пен тауарғ а алдын-ала тө лем жасағ ан кезде, аванстық тө лемдер жасағ ан кезде тө лем тапсырмаларын пайдаланады.
Тө лем жасаушы банкке белгіленген нысандағ ы бланкілердегі тө лем тапсырманы ұ сынады. Тапсырмаларғ а қ оса тө лем жасаушы банктің талап етуі бойынша салынатын салық тың шот-фактуралары жә не тө лемдердің мақ сатын растайтын басқ а да қ ұ жаттары бірге тапсырылады. Тө лем тапсырмалары жазылып берілген кү ннен бастап 10 кү н бойы кү шінде болады (жазылғ ан кү ні есепке алынбайды). Тө лем тапсырмалары тө лем жасаушының шотында қ аражат болғ анда ғ ана орындауғ а қ абылданады. Тө лем қ ұ жаттарын электрондық тү рінде де, қ ағ аз ретінде де ұ сынуы мү мкін. Бұ л қ ұ жаттардың данасын ә рбір банк ө здері дербес анық тайды. Негізінен алғ анда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте қ алдырылады да, оның электрондық кө шірмесі бенефициарғ а жіберіледі, ал екіншісі иесіне, яғ ни ақ шаны жіберушіге қ ол қ ойылып, штамп басылып қ айтарылады.
Тө лем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (кө рсеткіштері) кө рсетіледі:
- тө лем тапсырмасының нө мірі;
- тө лем тапсырмасының жазылғ ан кү ні;

- жіберуші мен бенефициар атауы;

- жіберуші мен бенефициар ЖСК (БИН);
- бенефициардың жә не жіберушінің коды (КБе) – бұ л кодтар екі символдан (белгіден) тұ рады: біріншісі-резиденттік белгісін, ал екіншісі-экономиканың секторын кө рсетеді;
- бенефициар банкісі-бенефициардың пайдасына келіп тү скен ақ ша қ аражатын қ абылдайтын банк жіберушімен жасалғ ан келісім-шарттың негізінде;

- жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нө мір (ЖТК немесе ИИК);

- бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды – салық тарды тө леуде қ ойылатын код;
- валюттелген кү ні – ақ ша қ аражатын бенефициардың (алушының)
банктік шотына ақ ша қ аражатын аударғ ан кү ні тө лем жасаушының нысанымен анық талады.
Тө лем қ ұ жатына кез келген жө ндеудің тү рін жасауғ а рұ қ сат етілмейді.
Шаруашылық жү ргізуші субъектілердің арасындағ ы жасалғ ан келісімдері бойынша тө лем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұ рын жә не мерзімі кейінге қ алдырылғ ан болып бө лінуі мү мкін.
Жедел мерзімді тө лем мынадай нұ сқ алар бойынша жү зеге асырылады: аванстық тө лем, яғ ни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғ ни тауарлар ү шін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мә мілелер кезіндегі ішінара тө лемдері.
Мерзімінен бұ рын немесе мерзімі кейінге қ алдырылғ ан тө лемдер шарттық қ атынастар аясында тараптардың қ аржылық жағ дайына зиян келтірмейтіндей етіп жасалуы керек.
Субъектілер: жеке ө здеріне тиесілі қ аражатты (зейнетақ ы, алимент, жалақ ы, іс-сапар шығ ыстары, авторлық қ аламақ ы) жекелеген азаматтардың атына; жалақ ы тө леуге арналғ ан, банк мекемелерінде аударым алушының атын, оның нө мірін, сондай-ақ егер қ аражат шотқ а аударылуғ а тиіс болса, онда ол орналасқ ан банктің аты мен нө мірін кө рсетеді. Тапсырмағ а қ аражат алушылардың тізбесі қ оса беріледі, онда кім, қ андай мақ саттарғ а ақ ша алатыны кө рсетіледі. Байланыс кә сіпорындары кә сіпорындарғ а жолданғ ан ә рбір аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына тө рт дана етіп жазылатын тө лем қ ұ жатттары келіп тү скеннен кейін тө лейді.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру тө лемді жү зеге асырудың бір тә сілі болып табылады, онда тө лем чек беруші аттас тө лем қ ұ жатын ұ стаушығ а беру жолымен жасайды. Чек беру ө з мә ні бойынша чекті ұ стаушының ақ шалай міндеттемесін орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау ү шін жазылғ ан болса да. Аталғ ан міндеттемені орындау тек чек бойынша ақ шаны алатын кезде ғ ана болады.
Чектер жабылатын жә не жабылмайтын болып бө лінеді. Біріншісі – депозитттермен қ амтылғ ан, ал екіншісі – қ амтылмағ ан болып бө лінеді. Бұ л кезде чектердің тө ленетіндігі жө нінде банктердің кепілдік беруі мү мкін, оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қ олданумен байланысты банк пен чек берушінің міндеті мен қ ұ қ ығ ы, чекті қ олдану туралы жасалғ ан келісім-шарттың негізінен шығ ады, яғ ни бұ л келісім-шартта, банк ө з клиенттеріне чек берушіге (заң ды жә не жеке тұ лғ а) чегін тө леуді, яғ ни чек берушінің міндетін ө зіне алады, ал клиенттер ө з кезегінде банкі белгілеген (демек чектерді беру мен пайдалану) ережелерін сақ тауғ а міндетті. Чек ұ стаушылардың қ ұ қ ығ ы чек берушіден чекті алғ ан кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотының тө лем қ ұ жаттарына қ ол қ ою қ ұ қ ығ ына ие тұ лғ алар қ олдарын қ ояды жә не қ олдарында кітапша иесінің нө мірінің таң басы болуы керек. Чектер жарамсыз болып қ алатындық тан чекте жазылғ андарды тү зету жә не ө шіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қ ателіктер жіберілсе, онда чекте жә не чектің тү біртегінде қ ишағ ынан " бү лінген" деп жазу жазылады, мерзімі қ ойылады жә не кітапша иесінің қ олы қ ойылады.
Чекті чек ұ стаушы тө леуге чек жазылғ ан кү ні қ абылдайды жә не тө леуге қ абылдағ ан кү ннің ертең іне чек ұ стаушы арқ ылы қ ызмет кө рсететін банкке ұ сынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынғ ан чектің кү шінде болу мерзімі, жазылғ ан кү нін есептемегенде, ә детте, 10 кү ннен аспайды.
Банк чек берушіден (немесе чек ұ стаушыдан) чекті қ абылдамауына болады, егер де мынадай жағ дайлары анық талса:
- егер де жазумен жазылғ ан сомасы цифрмен кө рсетілмеген болса;
- чектің мерзімі ө тіп кетсе;
- тө лем қ ұ жаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса;
- чек ә ртү рлі қ олмен жә не ә ртү рлі сиямен жазылғ ан болса;
- чектің қ орғ алу дең гейі оның талабына сай келмесе (қ орғ алу дең гейі бестен кем болмауы керек);
- чекте кө рсетілген реквизиттер қ ате болса;
- чектегі қ ойылғ ан қ олда ү лгі ретінде қ абылданғ ан қ ұ жаттардағ ы қ олымен сә йкес келмесе;
- чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
- чектің басқ а да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұ стаушыларғ а қ олхат жазылып қ айтарылады. Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік палатағ а хабарлайды, ал олар ондай чектердің ө ң делуін тез арада тоқ татады. Бұ ндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт тө рт данада болады:
біріншісі–банкте қ алса;
екіншісі – кө шірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
ү шіншісі–Клирингтік палатағ а беріледі;
тө ртіншісі–чекті беруші банкке беріледі.