Адамның биологиялық және әлеуметтік табиғаты

Адам - қ айшылық ты пенде. Оның бір жағ ынан - денесі, екінші жағ ынан – сана, рухы бар екенін ә ркім біледі. Оғ ан да басқ а тіршіліктерге сияқ ты су, ауа, жылу, қ оректену, ұ рпақ жалғ астыру т.с.с. қ ажет. Сонымен қ атар, ол дү ние жө нінде ойланады, ө мірде ө з орнын іздейді, шаттанады, қ айғ ырады, сү йеді, жек кө реді т.с.с. Егер де жануарды оның инстинктері итермелесе, адам ө з инстинктерін ә леуметтік нормаларғ а бағ ындырады, ол - ө з-ө зін бақ ылауғ а ала алатын пенде. Десек те, адамның бұ л ішкі қ айшылығ ы философияда ә р-тү рлі шешіледі. Мысалы, Орта ғ асырлардағ ы діни философияда адамды рух ретінде ө те биік дең гейге кө теріп, дене ретінде қ ұ лдыратып, тіпті жануарлардан да тө мен қ ояды.

Жаң а дә уірдегі философияда бұ л мә селе жө нінде бір-біріне қ арсы тұ рғ ан биологиялық жә не ә леуметтік редукционизмді (негіздеу) келтіруге болар еді.

Бірінші тұ жырымда адам дене қ ұ рылысының ерекшеліктері асыра бағ аланып, олар оның ішкі мә н-мағ насын анық тайды деген пікір қ алыптасқ ан. Оғ ан нә сілшілдік, ломброзияндық, ә леуметтік-дарвинизм, ә леуметтік биология бағ ыттары жатады.

Нә сілшілдікке келер болсақ, оның тарихи пайда болғ ан ең біріншісі – ақ тү сті адамдарды асыра бағ алап, қ алғ андардың бә рін – артта қ алғ ан, табиғ и дарындары мен қ абілеттері тө мен, - деп тү сінеді.

Қ ара нә сілшілдік - отарланғ ан Африка континенті халық тары ө з бостандығ ын алғ аннан кейін олардың ұ лттық сана-сезімі ө суімен байланысты “негритюд” сияқ ты ілімдерде кездеседі. Ол қ ара адамдардың дү ниені ақ ыл-оймен емес, сезім, инстинкт арқ ылы терең игеруі, ә уендегі ритм мен спортқ а деген басқ алардан гө рі қ абілеттерінің молдығ ы т.с.с. мақ тан етеді.

Сары нә сілшілдік те ақ тарды “піспеген”, қ араларды “кү йіп кеткенге” тең ейді.

Бү гінгі таң дағ ы жаһ андану заманында, елдер мен халық тардың бір-бірімен терең қ атынастарғ а тү суі, бір-бірінің жетістіктерімен бө лісуі қ айсыбір нә сілшілдікті тамырынан шабады. Бү гінгі уақ ыттың қ ойғ ан “Талабына” барлық халық тар ө зіне тә н “Жауап” іздеуде. Ө ндіргіш кү штерді қ азіргі замандағ ы ғ ылым мен техниканың жетістіктеріне сә йкес дамытқ ан елдер ішінде Оң тү стік Африканы (қ аралар), Жапонияны (сарылар), Германияны (ақ тар) мысал ретінде келтіруге болар еді. Спорт, ә уен, ө нер, сә улет т.с.с. қ оғ ам салаларын алсақ, онда да осындай жағ дайды аң ғ аруғ а болады. Ең соң ында, олардың тү п-тамыры бір екенін генетикалық тұ рғ ыдан дә лелдеуге болатын сияқ ты. Мысалы, ақ пен қ ара қ осылғ ан жанұ яда ө мірге келген сә биді мулат дейміз. Ал, сары мен ақ тың баласы метис аталады. Бұ л ә р-тү рлі нә сіл ө кілдерінің бір-біріне генетикалық дең гейдегі сә йкестігін кө рсетеді. Қ айсыбір қ арапайым ө мірде сирек болса да кездесетін нә сілшілдік сол адамның надандығ ын, я болмаса, ұ лтшылдық пиғ ылын кө рсетсе керек.

Ө ткен ғ асырдың басында Чезаре Ломброзо деген итальяндық психиатр, антрополог, - тү рмедегі адамдардың дене қ ұ рылысын зерттей келе қ ылмысқ а баратын адамдардың биологиялық табиғ аты қ азіргі адамның дең гейінен тө мен болуымен байланысты, - деген пікір айтқ ан болатын. Мұ ндай кө зқ арас уақ ытында біршама заң герлер, дә рігерлер мен психиатрлар арасында қ ызу айтыстарғ а ә келіп, ломброзиандық деген ағ ымды тудырды. Ч.Ломброзо мысал ретінде ондай адамдардың тө менгі жақ сү йектері ү лкен, маң дайы қ ысқ а, қ абақ тары бір-бірімен қ осылып кеткен, кө здері терең орналасқ ан, қ олдары ұ зын т.с.с., - дейді. Ол мұ ндай дене қ ұ рылысы бар адамдар ә леуметтік ауытқ уғ а, ә сіресе, қ ылмыстық қ а ө те жақ ын, - деген пікір айтады. Бұ дан кейін жү ргізілген зерттеулер бұ л пікірдің жалғ ан екенін айқ ындады, ө йткені, қ ылмыстық - негізінен алғ анда, ә леуметтік қ ұ былыс. Дегенмен де, кейбір адамдарғ а мұ ндай пікір осы уақ ытқ а дейін ө з ә серін тигізуде.

Ә леуметтік дарвинизм бағ ыты да қ оғ ам ө мірін адамдардың ө мір сү ру ү шін кү ресінен, табиғ и таң дау, тұ қ ым қ уушылық тан кө реді, яғ ни биологиялық эволюционизм заң дылық тарын қ оғ амғ а таң ады.

Социобиологияғ а келер болсақ, олар жоғ арғ ы дә режеде ұ йымдасқ ан жануарлардың да ә леуметтік қ асиеттерінің бар екенін айтады. Мысалы, жануарлардың альтруистік инстинктері (баласын қ орғ ап қ алу жолында ө з ө мірін беруге дайындығ ы, оғ ан деген қ амқ орлығ ы, ү йір шең беріндегі ө зара кө мек беру т.с.с.) Ч.Дарвиннің ашқ ан биологиялық эволюционизм принциптеріне қ айшы келеді. Расында да, тек қ ана жеке организмнің жағ алай ортағ а бейімделіп ө мірін сақ тап қ алуынан ү йір шең беріндегі ө зара бірігіп іс-ә рекет жасау туындамайды. Бұ л пікірмен келісуге болады. Сондық тан, олар эволюциялық ү рдіс тиімді жү ру ү шін жеке организм мен қ атар ү йір болып жағ алай ортағ а бейімделу қ ажеттігін кө рсетеді. Олай болса, олар ә леуметтіліктің алғ ашқ ы негіздері ү йірдің шең берінде пайда болатыны жө ніндегі қ орытындығ а келеді. Мұ ндай кө зқ арас даму тұ жырымына қ айшы келмейді, ө йткені қ айсыбір жаң аның ұ рығ ы ескінің ішкі шең берінде пайда болады. Бірақ, мұ ндай қ орытудан қ оғ амдағ ы қ ұ былыстардың іргетасты негізі биологиялық ү рдістерде жатыр деп есептеу жалғ ан болар еді.

Енді ә леуметтік редукционизмге келер болсақ, оның шынайы ө кілі ретінде марксизмді келтіруге болады. Бұ л ілімдегі тү сінік бойынша, адамның терең мә нін нақ тылы тү рде қ алыптасқ ан “қ оғ амдық қ атынастар жиынтығ ы” қ ұ райды, яғ ни, ол - оның ә леуметтілігінде. К.Маркстің жасағ ан коммунизм ілімінің негізгі іргетастарының бірі ретінде осы адам жө ніндегі тұ жырымнама жатыр. Коммунистік қ оғ амда тек қ ана биік дә режеге жеткен ө ндіргіш кү штер ғ ана емес, сонымен қ атар, “жаң а адам” дү ниеге келеді, ө йткені, қ оғ амдық меншікке негізделген адамдар арасындағ ы қ атынастар мен байланыстар оны қ ажетті тү рде тудырады. Сондық тан да, ол қ оғ амда саяси-қ ұ қ тық сала (мемлекет, қ ұ қ ық, тү рме, тергеу мекемелері т.с.с.) керек болмай қ алады, адамдар тек моральдық қ ұ ндылық тарды басшылық қ а алып ө мір сү реді.

Осы айтылғ ан “жаң а адамды” қ алыптастыру жолында тарих қ ойнауына кірген Кең ес Одағ ында ондағ ан жылдар бойы халық арасында миллиондағ ан лекциялар мен сұ хбаттар жү ргізіліп, қ аншама арнаулы тә рбие жұ мыстары жасалса да, ол сол бұ рынғ ы адам болып қ ала берді…

Бү гінгі таң дағ ы ғ ылымда адамның био-ә леуметтік табиғ аты мойындалды. Адамның дене ретіндегі ө мір сү руі биологиялық заң дарғ а тә уелді. Кү нбе-кү нгі ө мірімізде адамдардың табиғ ат ө згерістеріне тә уелді екенін емші болмасақ та байқ ауғ а болады (ауа қ ысымының ө згеруі, геомагниттік дауылдар, кү н сә улесінің кү шейуі т.с.с. табиғ и қ ұ былыстардың адамғ а тигізетін ық палы). Адамның ө мір сатылары да биологиялық заң дарғ а тә уелді (ө мірге келу, балалық, жастық шақ тар, ересек ө мір, кә рілік, дү ниеден озу). Ә рбір адамның тарихтағ ы қ айталанбастығ ы да оның ә ке-шешесі арқ ылы берілген генетикалық ерекшелігінде жатқ анын да мойындамасқ а болмайды. Мұ ндай деректерді жалғ астыра беруге болар еді.

Сонымен қ атар, адамның ө мір сү руі мен қ алыптасуы, дамуында ә леуметтік факторлардың орасан-зор рө лін кө рсетпесе тағ ы да болмайды. Мысалы, алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амда адамның орта жасы 25-те болса, қ азіргі дамығ ан қ оғ амдарда ол кө рсеткіш 75-78-ге келді. Егер ә уенге деген аса дарыны бар сә би дү ниеге келсе, оғ ан арнаулы білім беріп, оны ә лпештеп ө сірсе, ол ұ лы композитор, я болмаса, орындаушы болуы мү мкін. Бірақ, ондай жағ дай жасалмаса, оның дарыны сө ніп, ең дегенде “ауылдың домбырашысы” ғ ана болып қ ала береді. Ғ асырлар бойы қ аншама аса дарынды адамдар дү ниеге келіп, ә леуметтік жағ дайдың жоқ тығ ынан “ашылмағ ан гү л” секілді келмеске кетті десең ізші!!! Қ оғ ам ө міріндегі ә рбір тұ лғ аны гү лдетіп жан-жақ ты дамыту – осы уақ ытқ а дейін адамзаттың орындалмағ ан арманы болды десек те болғ аны.

Адамзаттың ғ ылыми-техникалық орасан-зор қ арқ ынмен дамуы бү гінгі таң да адам ө міріне бұ рынғ ы-соң ды болмағ ан қ ауып-қ атерлерді тудыруда. Бірінші кү рделі мә селе – жан-тү ршігерлік кү ші бар соғ ыс қ ару-жарақ тардың жыл сайын жаң а тү рлерінің пайда болуында. Егер бұ рын жеке адамдар ө лгенімен, бү кіл адамзат ө мірде қ ала беретініне ешкім кү мә нданбайтын. Бү гінгі таң да адамзат толығ ынан қ ұ рып кетуі мү мкін. Ол ә рбір адамды алаң датып отыр.

Екінші ү лкен қ ауып – экологиялық апаттың бү кіл жер бетінде етек алып кету мү мкіндігі. Ө йткені, лас ауа мен суғ а қ оятын мемлекеттік шекара жоқ!! Бү гін адам ө мір сү руінің екі жағ ы бір-біріне қ айшы келді. Бір жағ ынан, біз Табиғ аттың ажырамас бө лігіміз, Ол – біздің арғ ы анамыз. Екінші жағ ынан, саналы адам алдындағ ы жатқ ан Дү ниені танып-біліп ө з мү дделеріне сай ө згертеді. Сол себепті кө п жерлер ластанып, ө сімдіктер мен жануарлардың біршама тү рлері ө мірден келмеске кетті, Табиғ ат ә лсіреуде.

Табиғ аттың байлығ ы шексіз, одан қ аншалық ты алсаң да азаймайды, - деген бұ рынғ ы заманда қ алыптасқ ан пікір жалғ ан болып шық ты. Табиғ ат алдымыздағ ы жатқ ан “жағ алай орта” ғ ана емес, ол біртұ тас орасан-зор организм, “Ү лкен Жү йе”, оның ішіндегі барлық элементтер бір-бірімен миллиардтағ ан жылдардың ішінде тиімді байланыс қ ұ рды. Адамзаттың ө зі осы жү йенің ішінде белгілі бір орын алады. Сондық тан, адамзат ғ ылым мен техниканы пайдаланудың жаң а стратегиясын жасамай, ө з-ө зін қ ұ ртып алуы мү мкін.

Жоғ арғ ы айтылғ ан қ ауып-қ атерлерден кем емес, бірақ -та қ оғ амдық сананың назарына ә лі дұ рыс ілікпеген ү лкен мә селе – адамның тұ лғ а ретіндегі био-ә леуметтік табиғ атын сақ тап қ алуы болып отыр. Кейбір ғ алымдар оны “антропологиялық дағ дарыс”, - дейді. Оның терең мә ні – адамзат жыл сайын ғ ылым мен техниканың жетістіктеріне сү йене отырып, ө з Дү ниесін кү рделентуде. Ол оның жақ сы жақ тарын пайдаланғ анмен, ө мірге келең сіз, ө з табиғ атына қ арсы жатқ ан салдарларды тудырып, кө п жағ дайларда оны бақ ылай алмай қ алады. Адам Дү ниені қ аншалық ты терең ө згерткен сайын, соншалық ты теріс ә леуметтік факторлар пайда болып оның ө мір сапасын тө мендетеді. Дү ниенің тез қ арқ ынмен дамуы адамды ө з ұ лтының ә дет-ғ ұ рыптарынан айырып, басқ а мә дени ү лгілерді игеруге, “ол жақ та, я болмаса, бұ л жақ та да емес” маргиналдық ақ уалғ а ә келетінін бү гінгі таң дағ ы реформа барысында кө ріп жү рміз.

Енді мә селені нақ тылай тү сіп, бү гінгі таң дағ ы Қ азақ стан қ оғ амын адами тұ рғ ыдан талдасақ, біздің мемлекеттің бұ л мә селеге кө п кө ң іл бө ліп жатқ анын байқ аймыз. Негізгі жетістік – адамдардың - қ оғ ам ө мірінің қ ай саласы болмасын – белсенділік кө рсетуіне, яғ ни, олардың ө з ынтасының арқ асында дамуына жол ашылды. Тә уелсіздік алғ аннан бері біздің елде қ аншама жастар ө нер, білім, спорт, саясат, экономика салаларында шығ армашылық дең гейге кө теріліп, ө з мү мкіндіктерін ө мірде іске асырып жатыр! Десек те, істейтін нә рселдер ә лі шаш етектен. Ең алдымен елде етек алып кеткен туберкулез, гепатит сияқ ты “ә леуметтік ауруларды” алсақ, ішетін суды, ауаны тазартпай, жейтін тамақ ты кү шейтпей, оларды жең е алмаймыз. Жұ мыссыздық, кө п жастардың баспана мә селесінің кө п жылдар бойы шешілмеуі де адам дамуының ә леуметтік факторына жатады.

Қ орыта келе, адамның биологиялық жә не ә леуметтік жақ тарын ажыратпай бір-бірімен байланыстырып қ арау керектігін баса айтуымыз қ ажет.