Озғалыс. Кеңістік. Уақыт.

Санның сапағ а, соң ғ ының санғ а ө туі қ озғ алыс арқ ылы жү реді, ал оның ө зі кең істік пен уақ ытты талап етеді. Олай болса, қ озғ алыс – бү кіл болмыстағ ы дү ниенің ө мір сү ру тә сілі болып шығ ады да, кең істік пен уақ ыт - қ озғ алыстағ ы дү ниенің формасы ретінде қ аралуы тиіс.

Жалпы тү рде қ озғ алысқ а қ ысқ аша анық тама беруге болады – ол Дү ниедегі қ айсыбір ө згеріс, байланыс, іс-ә рекет. Ә рине, мұ ндай анық таманың мазмұ н жағ ынан тұ рпайы екенін де жасыруғ а болмайды. Бү кіл философия тарихындағ ы ізденістер оның аса қ иындығ ын кө рсетеді.

Қ арапайым тә жірибенің нә тижесінде сонау кө не заманда- ақ ойшылдар Дү ниенің ағ ым екенін, бір нә рсе дү ниеге келіп, екіншісі кетіп жатқ анын байқ ағ ан. Тіпті ұ лы Гераклит қ озғ алыстың астарында қ арама-қ арсылық тың кү ресі жатыр деп мең зеген. Сонымен қ атар, Парменид пен Зенон оғ ан қ арсы шығ ып, қ озғ алыстың ішкі сырын ашуғ а мү мкін еместігін дә лелдеуге тырысқ ан. Мысал ретінде Зенонның " Садақ тан атылғ ан оқ қ озғ алмайды", - деген апориясын (aporіa, - грек сө зі, - қ иындық, шешімі жоқ, - деген мағ на береді) келтіруге болады. Зенонның ойынша, атылғ ан оқ ә рбір сә тте кең істіктің бір бө лігінде тұ рақ тайды, келесі сә тте – келесі орында, оны ә рі қ арай шексіз жалғ астыра беруге болады. Ал тұ рақ тауғ а тұ рақ тауды қ осқ анда қ озғ алыс шық пайды, яғ ни, ол - жоқ.

Мұ ндай кө зқ арасты уақ ытында Аристотель сынғ а алғ ан болатын. Қ ателік - уақ ытты бө лек-бө лек " сә ттен" тұ рады деп есептеуде, - дейді ұ лы ойшыл. Ә рине, мұ ндай пікірмен келісуге болады. Осы ойшыл қ озғ алысты талдауғ а аса ү лкен ү лес қ осқ ан болатын. Болмысты талдаудағ ы ең қ иыны, Дү ниенің ө тпелілігі, бір нә рсенің туып, екіншінің ө туі. Оны Аристотель екі жаң а категория кіргізіп талдайды. Олар шындық пен мү мкіндік (грекше, - energeіa, -шындық, dynamіs, - мү мкіндік, латынша, - actus, - шындық, potentіa, - мү мкіндік). Қ озғ алыс - заттың ішіндегі мү мкіндіктің шындық та іске асуы, ал оның қ айнар кө зі - форманың белсенді ә рекетінде жатыр. Мысалы, қ айсыбір дү ниеге келген тіршіліктің ішінде оның болашақ ө лімінің ұ рығ ы жатыр, ол оны ө мірдің шең берінен тыс шығ армай қ оймайды. Кірпіштің ү йге айналу мү мкіндігі бар, сонымен қ атар ол саз, я болмаса, қ ұ мның шындығ ы т.с.с. Ұ лы ойшыл қ озғ алыстың біршама тү рлерін ерекше алып зерттейді. Олар: ү лкею, кішірею, пайда болу, жоғ алу, сапалық ө згеру, кең істіктегі орын алмастыру.

Орта ғ асырдағ ы ойшылдар қ озғ алыстың қ айнар кө зін Қ ұ дайдың іс-ә рекетінен іздейді (Ө зі қ озғ алмайтын, бірақ, басқ аның барлығ ын қ озғ алысқ а тү сірген - Қ ұ дай).

Жаң а дә уірдегі ойшылдардың ішінде Ф.Бэкон қ озғ алысты материяның ішкі табиғ атынан шығ атын белсенділік ретінде тү сінеді.

Гегельдің тү сінігінше, қ озғ алыс " ө міршең дік", " ә рекеттік", " ешқ ашанда бітпейтін ү рдіс", ол ішкі-қ ажеттіктен туып, " ө зіндік қ озғ алыс" ретінде қ аралуы керек.

Маркстік философияда қ озғ алыс категориясы егжей-тегжей талданады. Қ озғ алысты материяның ішкі қ айшылығ ынан шығ атын ө мір сү ру тә сілі ретінде тү сініп, Ф.Энгельс ө зінің " Табиғ ат диалектикасы", - деген кө лемді ең бегінде оның 5 тү рін ашады. Олар: механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық жә не ә леуметтік қ озғ алыс формалары.

Ә рине, қ азіргі ғ ылым бұ л тү сініктерді ә рі қ арай дамытып байытты. Қ озғ алыстың ең қ арапайым тү рі ретінде механикалық, яғ ни кең істікте орын ауыстыру ү рдістері жатады.

Бү гінгі ядролық физикада ерекше қ озғ алыс формасы ретінде элементарлық бө лшектердің бір-біріне ө туін, электромагниттік, гравитациялық, нейтрондық ө рістер, атом ө зегінің ішіндегі кү шті жә не ә лсіз тартыстарды т.с.с. жатқ ызады.

Атомдар мен молекулалардың қ озғ алысы мен ө зара бір-біріне ө туі химиялық қ озғ алыс формасын қ ұ райды.

Заттар мен қ ұ былыстар қ ұ рылымының ө згеруі, қ ысым, жылу, дыбыс пен жарық тың тарауын т.с.с. физикалық қ озғ алыс формасына жатқ ызуғ а болады.

Мегагалактикадағ ы ғ арыштық ү рдістерді, жұ лдыздардың пайда болуы, сө нуін астрофизика зерттейді.

Жер бетінде тарихи пайда болғ ан тіршілік ә лемі – ерекше ғ ажап биологиялық қ озғ алыс формасына жатады. Оғ ан тірі организмдегі ү рдістер, жағ алай ортамен зат пен энергия аумасуына тү суі, ө згеру мен тұ қ ым қ уу, ассимиляция мен диссимиляция, ө з-ө зін ретке келтіру т.с.с. жатады.

Ғ алымдар жер бетіндегі тіршілік пайда болғ аннан бергі (3, 5 млрд.ж.) ө згерістерді ерекше геологиялық қ озғ алыс формасына жатқ ызу керек деген пікір айтады. Ө йткені, осы уақ ыттың шең берінде жер бетінде био-физика-химия-механикалық байланыстардың нә тижесінде ә р-тү рлі бірінің ү стінде бірі орналасқ ан страталар (қ абық тар) пайда болды. Бұ л пікірмен келісуге болады.

Бү гінгі таң дағ ы белгілі ең соң ғ ы қ озғ алыс формасы – ол ә леуметтік Оның ерекшелігі – аамдардың саналы ө мірінде, олар ө з алдына неше-тү рлі мақ сат қ ойып, бір-бірімен бірігіп, жағ алай ортаны ө з ойына сай етіп ө згертуінде.

Тарихи, қ озғ алыстың жоғ ары формалары тө мендегілердің негізінде пайда болады. Химиялық жер бетіндегі ү рдістер физикалық қ озғ алыстың негізінде пайда болды. Ол дами келе тіршіліктің дү ниеге келуіне себеп болды. Ә леуметтік қ озғ алыс формасының дү ниеге келуі жер бетіндегі басқ а тіршіліксіз мү мкін емес еді.

Сонымен қ атар, жоғ ары қ озғ алыс формасын тө менгі арқ ылы тү сінуге мү мкін емес – ол ө з заң дылық тарының негізінде ө мір сү реді. Бірақ, тө менгі формалар оның ішінде бағ ынышты тү рде сақ талып қ ала береді. Оны кө рсететін ең айқ ын мысалдардың бірі – адам ө мірі. Кө ркемдеп айтсақ, адам - қ оғ амның атомы. Ол саналы тү рде ө мір сү реді, оның жан-дү ниесі, руханияты бар. Ол ө зінің алдына неше-тү рлі мақ саттар қ ойып, оларғ а жетуге тырысады, ішкі табиғ и дарындарын сыртқ а шығ арып, талантқ а айналдырады.

Сонымен қ атар, ол – биологиялық пә нде, оның басқ а тіршіліктер сияқ ты дене қ ажеттіктері бар. Оның бауырында ө те кү рделі химиялық ү рдістер ү не бойы жү ріп жатады, адам басқ а заттар мен қ ұ былыстар сияқ ты кең істікте орын ауыстырады, оның денесінен неше-тү рлі физикалық ө рістер ө туде т.с.с. Бірақ, бұ л ү рдістердің бә рі де ә леуметтік қ озғ алыс формасына тә уелді болып ө мір сү реді. Егер де біз адамды оның биологиялық табиғ атына тең есек, онда нә сілшілдік, ә леуметтік дарвинизм, ломброзиандық т.с.с. сияқ ты кертартпа кө зқ арастарғ а тап болар едік.