Дәріс тезисі. 1. Қабілет анықтамасы.Әрқандай іс- әрекетке байланысты адам қандай да қызметті орындауы қажет және сол

1. Қ абілет анық тамасы. Ә рқ андай іс- ә рекетке байланысты адам қ андай да қ ызметті орындауы қ ажет жә не сол істің тиімді нә тижесін қ амтамасыз етуге жә рдем беретін сапаларғ а ие болуы тиіс.Мұ ндай дара психологиялық ерекшеліктер міндетті тү рде, бір жағ ынан, ө зіндік психикалық табиғ атына ие болудан, екіншіден - ә ркімде ө з алдына, қ айталанбас кө рінісінен жеке адам қ абілеті деп аталады. Адам болғ анның барлығ ы тік жү ру, сө йлеу мү мкіндіктеріне ие, бірақ бұ лардың бірі де шын қ абілет тобына кірмейді, себебі, біріншісі – психологиялық қ ұ былыс емес, екіншісі – баршада бірдей кө рінетін ә рекет. Қ абілеттердің табысты іс - ә рекетпен байланыстылығ ын баса айтумен, тиімді нә тижеге негіз боларлық дара ө згермелі адам қ асиеттерінің шең берін тарылта қ арастыру керек.Қ абілет ө з ішінде ә ртү рлі психофизикалық қ ызметтер мен психикалық процестерді ғ ана емес, сонымен бірге жеке тұ лғ аның барша даму дең гейін қ амтығ ан ә рі оларғ а тә уелді кү рделі бірігім.

Қ абілет – білім, дағ ды, ептіліктерді игерудің мү мкіндік кө зі, ал оның іске асу аспауы кө п жә йттерге тә уелді. Білім, ептілік жә не дағ дылардың игерілуімен олардың қ абілетпен тікелей байланысы кө ріне бастайды, яғ ни іс - ә рекетті игеру барысында қ атыса отырып, қ абілет одан ә рі дамиды, іс - ә рекетке жаң а мазмұ н мен сипат береді.

Іс - ә рекеттің нә тижесі, орындалу дең гейі мен тә сілдерінің тиімділігі қ абілетке тә уелді.

Қ оғ амның ә р тарихи даму кезең інде қ алыптасқ ан ә леуметтік жағ дайлардан мү мкін болар қ абілеттер ө рістей тү седі не кедергілерден сө ніп кетеді, нақ ты іс жү зінде кө рініп не пайдалану сә ті болмай қ алады.

Ә рбір адамның іс - ә рекетті орындау тә сілі сол адамның психикалық таным процестерінің даму ерекшеліктеріне, жү йке жү йесі талдағ ыштарының жұ мысына, сезім мү шелерінің сыртқ ы тітіркендіргіштерге ә серленіп, қ абылдау жылдамдығ ына жә не адамның даралық қ асиетіне байланысты.

2 Қ абілет теориялары. Қ абілеттердің бірнеше концепциялары бар. 1. Тұ қ ымқ уалаушылық теориясында қ абілетті дамуы мен кө рінуі тұ тастай жә не толығ ымен тұ қ ымқ уалаушылық қ орына тә уелді биологиялық детерминді қ ұ былыс ретінде тү сінеді. Бұ л ұ станымды белгілі адамның генеологиясы жә не энциклопедиялық сө здіктерге сү йене таланттың тұ қ ымқ уалаушылығ ын зерттеген Ф. Гальтон ұ станғ ан. 2. Жү ре пайда болғ ан қ абілеттер теориясы. 18 ғ асырдағ ы Гельвецийдің тұ жырымдауынша, тә рбие арқ ылы данышпандылық тың кез-келген дең гейін қ алыптастыруғ а болады. Эшби бұ л тұ жырымды былай жең ілдетті, қ абілет бұ л тума бағ дарламалар жә не жұ мысқ а деген қ абілеттілік арқ ылы қ алыптасады. 3. Негізінен Кең естік психологияда дамығ ан қ абілеттегі тума жә не жү ре пайда болғ ан диалектиканы нақ тылағ ан ү шінші концепция болды. Анатомо – физиологиялық ерекшеліктер ғ ана тума бола алады, ал қ абілеттің ө зі – қ алыптасу нә тижесі. Қ абілеттер іс-ә рекетте қ алыптасатындық тан оның мазмұ нына жә не балағ а іс-ә рекеттер мен жетістіктер этолонын беретін ересектермен қ арым – қ атынасқ а тә уелді. Осыны негізге ала отырып, П.Я. Гальперин қ абілет интериоризация нә тижесі болып табылатындығ ын анық тағ ан.

Б.М. Теплов музыкалық қ абілеттілікті ө те жоғ ары дең гейде тә рбиелеуге болады деген, бірақ, қ абілеттілікті бү тіндей алғ анда ә леуметтік, ал нышандар тұ қ ымқ уалаушылық арқ ылы ғ ана берілетіндіктен индивидтік сипаттамалар болады деген ө з қ арсыластарымен де келісті.

Қ абілеттілік – бұ л динамикалық қ ұ былыс, олардың қ атынасы туралы қ абілеттер кө рініс бергенге дейін айтуғ а болмайды жә не оларды толығ ымен дамыды деп санауғ а болмайды. Олар тарихи жә не мә дени тә жірибе сұ ранысына жауап береді: баланың абсолютті естуі оғ ан биіктік бойынша дыбыстарды тану тапсырмасы қ ойылғ анғ а дейін білінбейді. Кә сіби іс-ә рекеттердің жаң а тү рлерінің кө рінуі, қ абілеттіліктің экономикалық, бағ дарламалау жә не т.б сияқ ты жаң а тү рлерін табады.

Қ абілеттіліктің психофизиологиялық негізін ескере отырып, нышандар негізінен жү йке жү йесінің қ асиеттеріне ие болады. А.Г. Ковалев жә не В.Н. Мясищев жү йке жү йесінің кү ші, салмақ тылығ ы, қ озғ алымпаздығ ы коммуникативті жә не ерікті қ асиеттерді демеп отырып, бұ л қ асиеттер қ ажет іс-ә рекетті жақ сартады. Ал ә лсіз (сезімтал) жү йке жү йесі ө нермен айналысуғ а қ олайлы болады. Нышандар қ абілеттер мен темпераменттің арасындағ ы байланысты жү зеге асыра отырып, нақ ты бір іс-ә рекет тү ріне жә не барлығ ына деген жоғ ары білімпаздық қ а бейімділікте кө рінеді.

3 Қ абілет жә не тұ лғ а даралығ ы. Қ абілеттерді бірнеше сипаттамалар арқ ылы сипаттайды. Ол сапалық пен сандық қ а ие болады. Сапалық бойынша жиі жалпы қ абілеттер (білімдерді игерумен іс-ә рекеттердің ә ртү рлі тү рлерін жү зеге асыруда ө німділік пен оң айлық ты қ амтамасыз ететін, тұ лғ аның индивидуалды – ерікті қ асиеттер жү йесі) жә не арнайы немесе жекеше (қ андай да бір арнайы іс-ә рекет аумағ ында – музыкалық, сахналық, математикалық, жоғ ары нә тижелерге жетуге кө мектесетін, тұ лғ аның қ асиеттер жү йесі). Жекеше қ абілеттердің нышандарда ерекше қ олайлы (оларды сензитивті деп атайды), соның барысында айқ ын кө рінетін кезең дер болады. Музыкалық, математикалық қ абілеттер ә детте ерте, яғ ни 5 жасқ а дейінгі кезең де, баланың музыкалық есі мен естуі белсенді дамығ ан кезде кө рінеді. Ал лингвистикалық жә не кө ркемдік қ абілеттер – сә л кейінірек. Басында тек қ ана таланттардың нышандарының дамуына деген психиканың ерекше сезімталдық кезең ін сипаттай келе, соң ында Н.С. Лейтеспен қ олданылатын сензитивтік кезең тү сінігі ә ртү рлі психикалық функциялардың (форманы, сө йлеудің дыбыстық жағ ын қ абылдау) дамуының оптималды кезең ін сипаттап, даму психологияда толығ ымен қ олданыла бастады.

Сонымен қ атар, қ абілеттің кө рінуінде дең гейлерге бө лінуі мү мкін – репродуктивті (қ айта жаң ғ ыртушы, яғ ни адамдарғ а нені ү йретті, соны кө рсетеді) жә не продуктивті, шығ армашылық, талант жә не данышпандылық, онда адам субъективті немесе объективті жаң алық тудырады.

Қ абілеттер қ ұ рылымында тірек қ асиеттерін бө леді, онсыз қ абілеттердің кө рінулері мү мкін болмайды (мысалы, кө ркемдік іс-ә рекеттер ү шін кө ру анализаторларының сезімталдығ ы, сенсомоторлы қ асиеттер, бейнелі ес) жә не қ абілеттердің дамуының жоғ арғ ы шегін қ алыптастыратын, алдың ғ ы қ атарлы қ асиеттер. Қ абілеттер қ ұ рылымы туралы айтқ анда, қ абілеттер ө здерін шың дайтын, нышандар мен операцияларды бө леді.

Сө йтіп, қ абілеттерде табиғ и жә не ә леуметтік мінездің синтетикалық болмысы бар, орнын толтыру мү мкіндігі сияқ ты сапаны игеретін жү йелі, қ ұ рылымғ а ие болады. Қ андай да бір жеке қ абілеттердің ә лсіздігі іс-ә рекетті толығ ымен игеруді болдырады. Жә не, керісінше оқ шауланғ ан қ абілеттердің бары бірегей сә ттілікті болдырмайды. Жеке қ абілеттер бір-бірімен ө мір сү реді, ө зара ә сер етеді жә не дарындылық тың феноменінің пайда болуын ә келеді.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Қ абілеттің биологиялық алғ ышарты не?

2. Қ абілеттілік жә не дарындылық тү сініктерінің арақ атынасы қ андай?

3. Неге дарындылық тү сінігі сапалық ретінде кө рінеді?

4. Қ абілеттерді диагностаудың негізгі мә селелері қ андай?

Ә дебиеттер тізімі: