Паміж Польшчай, Масквой і шведамі. 1-ая Паўночная вайна.

Пералом у вайне.

Віленскае перамір’е перапыніла прасоўванне расійскіх войскаў на яшчэ не занятыя тэрыторыі Беларусі. Разам з тым, на захопленых землях узрастала незадаволенасць рэжымам, які быў усталяваны царскай адміністрацыяй. Гэтая незадаволенасці, якая праяўлялася ў адмове ад раней прынятай прысягі на вернасць цару, барацьбе як з расійскімі войскамі, так і з той часткай мясцовага насельніцтва, што працягвала падтрымліваць іх, актывізіраваліся з 1656 г. Арганізоўваліся ўзброеныя шляхецкія атрады, да якіх далучаліся сяляне, часам дабраахвотна, а часам пад прымусам сваіх паноў. Здараліся таксама выпадкі, калі сяляне самастойна арганізоўвалі атрады для супрацьдзеяння расійскім войскам і звярталіся да шляхцічаў, як да асоб, найбольш спрактыкаваных у вайсковай справе, з запрашэннем узначаліць іх. Аднак “здрада” маскоўскаму цару шляхты і прадстаўнікоў “простага стану” яшчэ не набыла ў гэты час усенароднага размаха. Супраць “шышоў” дзейнічалі не толькі ўласна расійскія войскі, але таксама “прысяжныя” шлчхцічы, казакі і сяляне, якія заставаліся вернымі Аляксею Міхайлавічу. У выніку разгарнулася грамадзянская вайна, якая закранула ўсе слаі грамадства.

Антымаскоўскія тэндэнцыі праявіліся і ў асяроддзі казацтва, якое калісьці было паслана на Беларусь і дзейнічала тут па загаду цара. Іван Нячай, які з 1656 г. узначаліў групоўку запарожскіх казакаў на беларускіх землях, нягледзячы на тое, што ён павінен быў падпарадкоўвацца распараджэнням Аляксея Міхайлавіча м Б.Хмяльніцкага, ўсяляк стымуляваў антырасійскія настроі. Яго сотнік Дзяніс Мурашка абвясціў сябе “палкоўнікам беларускім” і разгарнуў сапраўдную вайну супраць шляхты, прысягнуўшай маскоўскаму цару, спусташаючы іх маёнткі, а таксама пакрысе пачаў выцясняць расійскія войскі з шэрагу населеных пунткаў. Скіраванасць казакаў супраць Масквы яшчэ больш узмацнілася пасля смерці ў 1657 г. Б.Хмяльніцкага і прыходу да ўлады ў Сечы Івана Выгоўскага. Стаўшы гетманам Запарожскага войска, Выгоўскі пайшоў на падпісанне ў верасні 1658 г. Гадзяцкага дагавора, паводле якога Украіна на федэратыўных асновах уваходзіла ў склад Рэчы Паспалітай і рабілася яе трэцім суб’ектам.

У 1658 г. ваенныя дзеянні паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай аднавіліся. У гэты час антырасійскія выступленні пачалі прымаць характар народнай вайны. У 1658 г. імі былі ахоплены Мінскі, Барысаўскі, Навагрудскі паветы, а летам 1659 г. – амаль уся тэрыторыя Беларусі. Адначасова тут разгарнулася барацьба паміж расійскімі войскамі і казакамі. У лютым маскоўскія сілы захапілі апорны пункт І.Нячая Стары Быхаў і расправіліся з казацкімі кіраўнікамі.

Пасля смерці швецкага караля Карла Х Густава паміж Швецыяй і Рэччу Паспалітай 3 мая 1660 г. быў падпісаны Аліўскі мір. Паводле яго мяжа паміж Вялікім княствам Літоўскім і Швецыяй вызначалася па Заходняй Дзвіне. Пасля заключэння мірнага пагаднення са шведамі Рэч Паспалітая атрымала магчымасць звярнуць большую ўвагу на сітуацыю ў Беларусі. Сюды вярталіся войскі Вялікага Княства, а таксама накіроўвалася каронная дывізія Стэфана Чарнецкага. Ім удалося нанесці расійскім войскам шэраг паражэнняў. У чэрвені 1660 г. войскі Аляксея Міхайлавіча былі разбіты пад Палонкай, у кастрычніку – пад Талачыном, а восенню 1661 г. расійскія ваяводы Хаванскі і Ардын-Нашчокін былі ўшчэнт разбітыя пад Кушлікамі.

Пералом у вайне зрабіў магчымым перанясенне ваенных дзеянняў на землі непрыяцеля. Адначасова ён паслужыў сігналам да пашырэння партызанскай барацьбы. У некаторых беларускіх гарадах – Дзісне, Мсціславе, Себежы, Шклове, Гомелі і г.д. выбухнулі паўстанні супраць царскіх гарнізонаў, якія знашчаліся ці выганяліся. Найбольш значнае паўстанне адбылося 1 лютага 1661 г. у Магілёве. Яго жыхары, дамовіўшыся пра сумеснае выступленне, яшчэ напярэдадні яго правялі падрыхтоўчыя мерапрыемствы і ноччу выкруцілі крамяні састрэльбаў у маскоўскіх ратнікаў, раскватэраваных у іх дамах. Паўстанне пачалося па сігналу бурмістра Юзафа Левановіча, які з вялікім катаўскім мячом выбег з ратушы і з вокличам “Пара! Пара! ” кінуўся на непрыяцеля. Поспеху паўстанцаў паспрыяла тое, што ім удалося вызваліць палонных жаўнераў, якіх трымалі ў Магілёве царскія ваяводы. У выніку паўстання расійскі гарнізон, які налічваў 2 тысячы чалавек, быў тут цалкам знішчаны.

Шырокі ўдзел у вызваленчай барацьбе на апошнім этапе вайны прымалі і сяляне. Яны дабівалі ворага, рассеянага пасля паражэнняў ад рэгулярнага войска Рэчы Паспалітай па беларускіх лясах і палях. Здараліся таксама выпадкі, калі сялянскія атрады рабілі глыбокія вылазкі ажно на тэрыторыю Маскоўскай дзяржавы. Такім чынам, па словах дыпламата германскага імператара Аўгусціна Маерберга, які праязджаў у той час праз беларускія землі, стаўленне простага люда да масквіцян змянілася настолькі, што ён “выганяў іх са сваіх зямель з такой жа нянавісцю, з якім даверам каліцьці прымаў”.

Спусташэнне беларускіх зямель.

2 снежня 1661 г. была вызвалена сталіца Вялікага княства Літоўскага – Вільня. Аднак войска Рэчы Паспалітай не здолела развіць поспех. Для працягу ваенных дзеяннеў ні ў воднага з варагуючых бакоў не хапала сілаў. Войскі “дзяржавы абодвух народаў” патрабавалі грошай, якія ў шэрагу выпадкаў невыплочваліся яшчэ з пачатку вайны. Накапілася каласальная сума, спагнаць якую са знішчанага краю не ўяўлялася магчымым. Жаўнеры прыступілі са самастойнага збірання “заслужанага”, давяршаючы спусташэнне гарадоў і вёсак. У ліпені 1661 г. была арганізавана канфедэрацыя кароннага войска, а ў верасні – войска Вялікага княства Літоўскага, якія адмовіліся падпарадкоўвацца каралю ажно да задавальнення іх патрабаванняў. У 1663 г., пасля выплаты запазычанасці жаўнерам, канфедэрацыі спынілі сваё існаванне, але час, неабходны для рэалізацыі ваеннай ініцыятывы, быў страчаны. Пасля працяглага перапынку, падчас якога млява вяліся ваенныя дзеянні і адначасова вяліся перамовы, у студзені 1667 г. было заключана Андрусаўскае перамір’е тэрмінам на 13 гадоў. Паводле ягоных умоў Беларусь заставалася ў складзе Рэчы Паспалітай, але за Расіяй прызнавалася Смаленскае ваяводства, Левабярэжная Украіна і часова Кіеў.

Вайна мела вельмі цяжкія наступствы для Беларусі. Большасць гарадоў і вёсак было разрабавана і спустошана. Ваенныя спусташэнні, вывад людзей у палон. марадзёрства і рэквізіцыі дапаўняліся неўраджаямі і эпідэміямі. Недахоп прадуктаў харчавання набываў такія страшныя памеры, што назіраліся выпадкі людаедства. Пагроза галоднай смерці прымушала людзей пакідаць родныя мясціны і перасяляцца і іншыя мясцовасці, у тым ліку за мяжу. Значная іх частка ніколі ўжо не вярнулася ў месцы ранейшага пражывання. У выніку баявых дзеянняў, гвалтоўнага, вымушанага ці дабраахвотнага перасялення, голада і эпідэмій насельніцтва беларускіх зямель скарацілася напалову – з 2 мільёнаў 900 тысяч чалавек у 1648 г. да 1 мільёна 350 тысяч у 1667 г. Асабліва абязлюдзелі ўсходнія раёны Беларусі, дзе налічвалася да трэці ад даваеннага насельніцтва. Сельская гаспадарка, рамяство і гандаль прыйшлі ў заняпад. Скарачалася плошча ворных зямель. У сялян не хапала цяглавай жывёлы для апрацоўкі сваіх надзелаў і панскай зямлі. У выніку вайшы была парушана сацыяльная структура быларускага народа; знішчэнне нацыянальнага мяшчанства і паланізацыя шляхты, якая з новай сілай разгарнулася пасля вайны, абумовила фарміраванне беларускага этнасу як этнасу сялянскага.

Вайна 1654 – 1667 гг. мела негатыўныя наступствы не толькі для беларускіх зямель, але і для ўсёй Рэчы Паспалітай. Яна падарвала ваенны і эканамічны патэнцыял гэтай краіны і, фактычна, паклала канец яе прэтэнзіям на гегемонію ў рэгіёне. Ян Казімір, апошні прадстаўнік дынастыі Вазаў, з імем якіх звязаны найбольшыя палітычныя амбіцыі Рэчы Паспалітай, адрокся ў 1668 г. ад кароны і правёў рэшту свайго жыцця ў Францыі. Пры ягоных пераемніках зорка Рэчы Паспалітай ужо ніколі не ззяла так ярка, як у часы яго папярэднікаў, а праз пэўны час ёй наканавана было зусім пагаснуць.