Егіс зиянкестері, аурулары және арамшөптерімен күрес.

Егістікті гербицидтермен жә не басқ а да ө сімдікті қ орғ айтын химиялық қ осылыстармен ө ң деу ОПШ-15, ПОМ-630 бү ріккіштерімен атқ арылады. Арамшө птерге қ арсы гектарына 1 кг 40% 2, 4Д амин тұ зы, 0, 2 кг 30% лонгрел, 1, 2 кг 40% диален дайындалып, кү здік дақ ылдардың тү птенуі кезінде ә р гектарғ а 150-200 л дә рі ерітіндісі жұ мсалады.

Ауруларғ а қ арсы гектарына 0, 25 кг 25% байлетон, 0, 3 кг 50 % фундозол дайындалып тү птену мен гү лдену аралығ ында шашылады. Кө птеген зиянкестерге қ арсы егістік гектарына 290–320 г фосфат цинкі немесе 1-2 кг бактероденцид қ осылғ ан дә ндер пайдаланылады. Жатып қ алмауы ү шін кү здік бидай егістігінде гектарына 2 кг кампозан М – реторданттар (реторданттар дегеніміз – ө сімдік сабақ тарының ұ заруына жол бермей ө суін тежейтін, сабақ тардың жатып қ алуғ а икемділігін азайтатын химиялық қ осылыстар) дайындалып тү птену мен сабақ тану аралық тарында қ олданылады.

Егінді ору. Піскен егінді жинау ә дісін таң дап алу, оның жалпы жағ дайына жә не ауа райының ерекшелігіне тікелей байланысты. Ө сірілген ө нім жинау дә ннің толық піскен кезінде тікелей, кейде дә ннің сү ттене пісуі кезінде, ылғ алдылығ ы 30-35% болғ анда, бө лектеп ору ә дісімен жү ргізіледі.

Ору кезінде дә н шығ ыны болмау ү шін комбайнды мұ қ ият бітеп, кем-кетіктерін реттеген жө н. Дә нді тазалау, кептіру жә не сорттау егінді орумен қ атар жү ргізіледі.

Сұ лы – халық шаруашылығ ының барлық саласында кең інен пайдаланатын ө те қ ұ нды дақ ыл ә рі ө сімдік ақ уызы, майы жә не крахмалдың қ айнар кө зі. Сұ лы ақ уызында адамдар мен жануарлар ағ засына ө те қ ажетті ауыстырылмайтын лизин, аргинин, триптофон сияқ ты амин қ ышқ ылдары кездеседі. Сондық тан сұ лының ақ уызы бидай мен арпанікіне қ арағ анда қ ұ нды болып саналады. Сұ лының халық шаруашылығ ындағ ы пайдасы ө те зор. Сұ лы дә нінен жұ ғ ымдылығ ы жоғ ары, жең іл, сің імді жарма, жаншыма, ұ н, талқ ан жасалып, кө птеген диеталық жә не балалар тағ амы дайындалады жә не спирт алынады. Сұ лы дә ні жылқ ы малы ү шін, ә сіресе, тө лдер мен қ ұ старғ а жә не мал бордақ ылауда таптырмайтын азық болса, қ алғ ан мү шелерін кө к азық, шө п ұ нтағ ы, тү йіршік, сү рлем, пішен, мал жайылымы ретінде пайдаланылады.

Дү ниежү зінде сұ лының егістік кө лемі 50 млн га болса, Қ азақ станда 250 мың га, яғ ни дә нді дақ ылдардың ішінде тө ртінші орын алады. Қ азақ станда сұ лы егістері қ оң ыржай климатты солтү стік облыстарда жә не оң тү стік ө ң ірінің таулы аймақ тарында кең інен ө сіріледі. Сұ лыдан жарма, жаншыма алуғ а, не болмаса жемге жарамдылығ ын ол толық піскен соң, ору кезең інде тұ рғ ан кезінде анық тайды. Мұ нда оны сыртқ ы кө рінісіне қ арай Мә скеу, Харьков, ине тә різді жә не ұ зын қ ауызды деп бө леді.

Мә скеу типті – сұ лының дә ні ірі, жалпақ, жуан, белі бү кірлеу, ақ не сары тү сті болады. Дә н қ ауызының жоғ арғ ы басының аузы ашық болады, ядросының ішінде бос жатады.

Харьков типі – жің ішкерек, сары тү сті, жоғ арғ ы басы жабық, оның ішінде ядросы бос жатады. Бұ л екеуінің қ ауызы тез аршылады. Сондық тан оларды жарма алуғ а пайдаланады.

Ине тә різді тип – жің ішке, ұ зын, тү зу, жоғ арғ ы басы ү шкір, ақ, сары тү сті болады. Ұ зынқ ауызды типтің дә ні Харьков типіне ұ қ сас, бірақ қ ауызы ө те ұ зын, оның ішінде ядросы бос жатады. Бұ л екеуін кө бінесе, малғ а жем ретінде пайдаланады.

Қ азақ станның сұ лы ө сірілетін аймақ тарындағ ы топырақ -климат жағ дайларының ө згешеліктері бұ л дақ ылдың селекциялық жұ мыстарының негізгі бағ ыттарын анық тайды.

Сұ лының дә ндік сорттарына жоғ ары ө німділік, дә н қ абыршығ ының жұ қ алығ ы, тез тү суі, жатып қ алуғ а, тө гілуге, қ ұ рғ ақ шылық қ а, аурулар мен зиянкестерге тө зімділігі, жемдік жә не жармалық сапасының жақ сы болуы, экологиялық бейімділігіне жалпы талаптар қ ойылады. Сұ лы сортының биологиялық қ асиетіне жә не ө сіп шығ у ортасына байланысты сұ лы дә нінің қ ұ рамында ақ уыз мө лшері 7 пайыздан 26 пайызғ а дейін болады, оның қ ұ рамында адамғ а жә не малғ а керекті барлық амин қ ышқ ылдары бар.

Сұ лы – дә нді дақ ылдар тұ қ ымдасына, сұ лы (Avena) тегіне жатады, тү рлері аз, ТМД мә дени ө сімдіктері кітабында (1935) 16 тү рі бар деп кө рсетілген. Оның ү шеуі – мә дени, басқ асы жабайы немесе арамшө птер. Мә дени сұ лығ а – eгістік сұ лы (Avena sativa), Византия (A.visantina), жә не қ ұ м (A.strigora) сұ лылары жатады. ТМД-да тек егістік сұ лы ө седі. Ө збекстанда, Ә зербайжанда аздап Византия сұ лысы кездеседі.

Сұ лының дә ні негізінде қ абық ты, жалаң аш дә нді тү рлері де аздап кездеседі.

Сұ лының жақ ын туысы қ ара сұ лы (Avena fatua) ө те қ ауіпті жә не жайылып кеткен арамшө п. Оң тү стікте – оң тү стік қ ара сұ лысы ө седі. Оң тү стік қ ара сұ лы дә нінің тү п жағ ында тағ а сияқ ты таң басы бар. Сондық тан піскеннен кейін тө гіліп кетеді. Ал басқ а (Avena fatua) қ ара сұ лысының тізе сияқ ты бү гілген қ ылтығ ы бар. Ол тізенің тү п жағ ы спираль тү рде ширатылып біткен. Су тисе, таң ертең шық тү скенде ол тарқ атылады, ал кү ндіз кепкенде қ айта ширатылады да ө зінің тү скен жерінен алыс жү ріп кете алады. Сондық тан қ ара сұ лы далада қ озғ алып жү реді деп те айтады.

ТМД-да мә дени сұ лының ү ш тү рі тарағ ан. Олар: мутика, ауреа, аристата. Олар бірінен-бірі сің сібастарының қ ұ рылыстарына қ арай ажырайды. Олар жан-жағ ына шашылғ ан немесе атжалды сің сібасты, жалаң аш немесе қ абық ты сұ лы болып бө лінеді. Дә ндерінің тү сі – тү гі де ә ртү рлі – ақ, не сары болады. Оның ішінде қ ызғ ылт тү стілер де кездеседі.

Сұ лы егісі жатып қ алса, оның дә ні сарғ айып кетеді. Егер ақ сұ лы мен сары сұ лыны айыру қ иын болса, оны азот қ ышқ ылының 10% қ оспасына 10 минутқ а салып, содан кейін кептірсе, 18 сағ аттан кейін ақ сұ лы ақ шыл қ оң ыр, сары сұ лы – ашық сары болып ө згереді. Кейде піспей жиналғ ан сұ лы кө к болып кө рінеді.

Сонымен қ атар сұ лының біржылдық – екпе тү рлері жә не кө пжылдық – шабындық, далашө бі сияқ ты тү рлері (кездеседі) болады. Кө п тарағ ан тү рі екпе сұ лы. Сұ лының биіктігі 60-100 см, гү л шоғ ыры масақ, тұ қ ымы дә нек. Вегетациялық дә уірі 80-100 кү н, ылғ ал сү йгіш, тұ қ ымы 1–2⁰ С-та кө ктейді, кө гі 7-8⁰С қ ысқ ы мерзімді суық ты кө тереді. Ө сіп-ө нуіне ең қ олайлы температура 15-22⁰С. Ө здігінен тозаң данады, айқ ас тозаң дануы ө те сирек кездеседі. Шымды кү лгін топырақ та, орманның сұ р топырағ ында, қ ара топырақ та жақ сы ө седі, қ ұ мды топырақ та да ө суге бейім.

Сұ лы – мал азығ ы ү шін егілетін негізгі дә нді екпе дақ ыл. Сабаны, кө к балаусаны жақ сы мал азығ ы; бұ ршақ, жем бұ ршақ, сиыр – жоң ышқ а аралас пішен алуғ а, сү рлемге салуғ а болады. ТМД елдерінде, АҚ Ш, Канада, Польша, ГФР-де кө бірек егіледі.

Сұ лы – бағ алы азық тық, жемшө птік ә рі дә рілік ө сімдік. Сұ лыдан жарма, жаншыма, ұ н жә не спирт алады. Оның дә ні қ ұ рамында ақ уыз жеткілікті мө лшерде, ауыстырылмайтын амин қ ышқ ылдары толық, крахмал 21-50%, витамин В₁ (тиамин-4, 5-8, 0 мг/кг), В₂ (рибофлавин – 1, 05-1, 50 мг/кг), кү л – 3, 6-4, 1%. Сондық тан оның дә нінен дайындалғ ан ұ нды диеталық жә не балалардың тамағ ының қ ұ рамына ем-дә мдік дә рі ретінде кө п қ осады. Оның ұ ны, печеньесі жас организмге ө те керекті толық бағ алы ақ уыздарды кө п ұ стайды. Малдың жас тө ліне де ө те қ ажет. Лизинді 0, 8–1, 92, кейде 8, 0 пайызғ а дейін ұ стайды. Сұ лы тағ амдарын АҚ Ш, Англия сияқ ты елдерде тамақ қ а кө п пайдаланады. Сұ лы жармасын тамақ ретінде пайдаланылғ ан ретте адам денесінде майдың байлануын – жиналуын азайтады, ал бұ лшық ет ұ лпаларын кө бейтеді. Сондық тан АҚ Ш, Германия, Англия, тағ ы басқ а елдерде сұ лы жармасын тамақ қ а жиі пайдаланады.

Сұ лы егіс кө лемі бойынша 5-орында. Оның барлық егістігінің жартысы АҚ Ш-та егіледі, ал ТМД сұ лы егісінің кө лемінен 3-орында. Біздің елде сұ лының бір гектарынан алынатын ө нім 20-30 центнер жә не одан да жоғ ары болады. Сұ лы жылы жә не ылғ алды аудандарда жақ сы ө седі. Сондық тан Балтық жә не соғ ан жақ ын аудандарда кө п тарағ ан. Аздағ ан аязғ а да тө зімді, тамыры жер қ ыртысында терең орналасқ ан. Сондық тан су мен қ оректік заттарды жердің тө менгі қ абаттарынан тартып ала алады. Сұ лы дә нінің ұ зындығ ы 8-16 мм-ге дейін, кө лденең і 1, 4–4, 0 мм, қ алың дығ ы 1, 2–3, 6 мм болады. Қ абық тары 20–30 пайызғ а жетеді. Бұ л дә нінің ірілігіне байланысты болады. Ұ рығ ы ірі – 3–4 пайыз, алейрон қ абаты екі қ атары клеткалардан тұ рады – 6-8 пайыз, эндоспермі ұ н тә різдес дә ннің 50–55 пайыз кө лемін алып жатады. Бір литр дә нінің массасы 460-510 г/л. Дә ннің химиялық қ ұ рамы: ақ уыз 9–19%, крахмал 31–51%, клетчатка 8–19%, май 3–7%, минералдық заттар 3–5% жә не витаминдер болады. Кейбір сорттарда дә нінің майлылығ ы 11 %-ғ а дейін жетеді.

Қ азақ станның сұ лы ө сіретін аймақ тарындағ ы топырақ климат жағ дайларының ө згешеліктері бұ л дақ ылдың селекциялық жұ мыстарының негізгі байыптарын анық тайды. Дегенмен, сұ лының дә ндік сорттарына жоғ ары ө німділік, дә н қ абыршағ ының жұ қ алығ ы, тез пісу, жатып қ алуғ а, тө гілуге, қ ұ рғ ақ шылық қ а, аурулар мен зиянкестерге тө зімділік, жемдік жә не жармалық сапасының жақ сы болуы, экологиялық бейімділік тағ ы сол сияқ ты жалпы талаптар қ ойылады.

Сұ лының ә р гектарына 30-45 кг N, 45-60 кг Р₂О₅ жә не К₂О тың айтқ ыштары шашылады. Тұ қ ымын себу кезінде тү йіршікті суперфосфатпен ә р гектарына 10-15 кг-нан тың айту, дә н ө німін гектарына 2, 5-3 ц арттырады. Тұ қ ымы қ атарлап себіледі. Қ атар аралығ ы 15 см, тар қ атарлы болса – қ атар аралығ ы 7, 5 см жә не бұ л жақ сы нә тиже береді. Гектарына 1, 8-2, 5 ц тұ қ ым себіледі. Тұ қ ымды ылғ алы жеткілікті жерде 3–4 см, сазды қ ұ мды топырақ қ а жә не қ уаң ауданда 5-6 см терең дікке себеді. Сұ лыны Батыс, Шығ ыс, Сібір, Қ азақ станның солтү стік облыстарында мамырдың екінші жартысында еккен нә тижелі. Сұ лы 8-10 кү нде кө ктеп шығ ады. 3-4 жапырақ ты сатысында (кө ктегеннен кейін 7-9 кү н) тү птенеді. Сұ лы біркелкі піспейді, сондық тан жоғ арғ ы масақ дә ндері толық пісе бастағ анда, бө лектеп ору ә дісімен орылады, комбайнмен тікелей оруғ а да болады.

Сұ лының аса қ ауіпті жә не ө нім тү сіміне айтарлық тай шығ ын келтіретін патогендері ретінде тат жә не қ аракү йе ауруларының қ оздырғ ыштары жатады. Аудандастырылатын сорттардың жә не селекциялық материалдардың бұ л аталғ ан ауруларғ а тө зімділігі мемлекеттік сорт сынау инспекциясының талаптарымен қ адағ аланады. Соң ғ ы ғ асырда жү ргізілген фитопатологиялық жә не селекциялық ізденістердің нә тижесінде бұ л ауруларды қ оздыратын патогендердің биологиясы мен сұ лының тө зімділік генетикасы жақ сы зерттелген деуге болады. Ауру қ оздыратын патогендер популяциясының экологиялық топтарының вируленттік ерекшеліктері физиологиялық нә сілдер дең гейінде зерттелген. Коллекциялық сорттық ү лгілердің ішінде тө зімділік қ асиетінің кө птеген донарлары анық талғ ан. Бұ л жетістіктер сұ лының тө зімділік селекциясын ғ ылыми тұ рғ ыда қ алыптастыруғ а негіз болды.

Сұ лы – халық шаруашылығ ының барлық саласында кең інен пайдаланылатын дақ ыл ә рі ө сімдік ақ уызы, майы жә не крахмалының қ айнар кө зі, қ ауызды сұ лы дә нінде 8-10% ө зек болады. Сұ лы ақ уызы адам мен жануарлар ү шін қ ажетті барлық ауыстырылмайтын, оның ішінде ә сіресе, лизин, аргинин жә не триптофон сияқ ты амин қ ышқ ылдарынан тұ рады. Дә нінен жұ ғ ымдылығ ы жоғ ары, жең іл, сің імді жарма, ұ н, талқ ан жасалып, кө птеген диеталық жә не балалар тағ амдары дайындалады. Сұ лы дә ні жылқ ы малы ү шін, ә сіресе, тө лдер мен қ ұ старғ а таптырмайтын қ ұ нарлы азық болса, қ алғ ан мү шелерін кө к азық, шө п ұ нтағ ы, тү йіршік, сү рлем, пішен, мал жайылымы ретінде пайдаланады.

Сонымен сұ лы бағ алы азық тық, жемшө птік жә не дә рілік ө сімдік, сондық тан адамдардың бауыр ауруларын жазу ү шін, сонымен бірге тө рт тү лік малдың барлығ ына да жем ретінде сұ лы дә нін беру керек, ал бұ л олардың бауырының жұ мысын жақ сартады, нә тижесінде экологиялық таза ет, сү т, тағ ы да басқ а мал шаруашылығ ы ө німдерін ө ндіруге болады. Аталғ ан жағ дайларғ а байланысты сұ лы дә ні жә не жармасы коммерциялық сұ ранысқ а ие. Сондық тан сұ лы дақ ылының егіс кө лемін ұ лғ айтып, оның селекциялық ө сіру технологиясын зерттеп тұ жырымдау жә не жетілдіріп ө ндіріске енгізудің мә ні зор.