Негізгі түсініктер. 1.ҚР мемлекеттік органдар жүйесінің бір тұтастығы және олардың түрлері

- Президент

- атқ арушы билік

- заң шығ арушы билік

- сот билігі

- Ү кімет

- Парламент

1.Қ Р мемлекеттік органдар жү йесінің бір тұ тастығ ы жә не олардың тү рлері

2. Қ Р Президентінің конституционалдық мә ртебесі

3. Заң шығ арушы билік пен оның органдарының мемлекетті басқ арудағ ы рө лі

4. Мемлекеттік басқ ару жү йесіндегі атқ арушы билік. Сот билігінің тү сінігі жә не оның қ оғ амдағ ы рө лі

1. Мемлекеттік қ алыптаусын есептеу керек белгілі бір себебтер комплексіне болуына байланысты, оны айратын мемлекеттік жағ дайдан, мысалы алғ ашқ ы қ оғ амдық қ ұ рылыстан. Оның ерекешелігі сол рулық принциптен ерекшелігі халық ты уйымдастыруда. Ерекше апарат қ ұ рылады мінез-қ ұ қ ық ты тә ртіпке келтіретін, қ оғ амдағ ы белгіленген тә ртіпті орындайтын. Ескі халық жасағ ан жаң а ә скери ұ йымғ а айналады, олар тек қ алыптасқ ан ә скери профессионалдардан; сонымен бірге басқ а жазалаушы органдар, қ амтамасыз ету мемлекеттің амандығ ын жә не тұ тастығ ын қ амтамасыз ету керек.

Мемлекет ө зіне жү ктелген қ ызыметті атқ ару ү шін белгілі мө лшерде материалдық ресурстарды қ ажет етеді. Бұ л қ атынасты қ амтамасыз ететін экономика қ оғ амның ұ йымдастырылғ ан экономикалық инфрақ ұ рылымы. Ө зінен ө зі белгілі жә не дұ рыс тезис, соғ ан сә йкес мемлекет кө рінеді қ оғ амдағ ы ө зін-ө зі саяси ұ йымдастырушы, белгілі территориясы бар. Ол барлық ө мір сферасын ұ йымдастыруғ а бейімді жә не ө з шең беріндеболып жатқ ан жағ дайларды басқ аруғ а тиіс, мә дени, діни, семьялық т.с.с.

Мемлекеттің негізгі мақ саты халық ты материалдық игімен қ амтамасыз ету, қ оғ амның мақ сатын орындау. Мемлекеттік билік негізгі мақ саты.

Мемлекет қ иын жә не кө п ө лшемді қ ұ былыс ә р адамның ө мірінде жә не мінезінде ә ртү рлі сиппаталуы мү мкін бұ жағ дайғ а байланысты ә рбір топтың ө міріне қ алай ә сер етуінде. Мемлекеттің қ ұ рылымы мен оның институттары арқ ылы барлық халық тың еркі қ алыптасады жә не сә йкес мемлекеттің ө зінің де. Биліксіз мемлекет болмайды. Себебі қ оғ амның пайда болуымен билік пайда болады жә не дамиды. Биліктің ө зін қ арастырсақ, ол бірден-бір қ уатты ресурс болып есептелінеді, билік солай болғ андық тан оның билік рычагтары материалдық игіліктің ө ндірісіне, бө лінуіне жә не тұ тынуына ә сер етеді. Билік ресурс ретінде елеулі айырмашылығ ы бар аралық жә не діни органдардан, партиялық жә не мемлекеттік қ ұ рылымдардан.

Саяси билік ө зінің нақ ты кө рінісін мемлекеттік биліктен алады, ұ йғ арылғ ан қ оғ амдық комплекстерден азаматтық, қ оғ амдық жә не мемлекеттік ө зінің ө зара қ атынастарынан.

Бұ л жоспарда мемлекет қ оғ амның саяси ұ йымдастырушысы, бө лінген биліктің прерогативтік комплексімен. Сондық тан мемлекеттік не саяси билікті ашық тан-ашық деп есептейді, ол ә сер етеді барлық қ оғ ам атынан жә не барлық қ оғ амның мү ддесін қ орғ айды. Мемлекеттік билік қ оғ амның ү стінен қ арауғ а иеленеді, бұ дан тапқ анамыз Ұ лттық –мемлекеттік егемендігіміз.

Атқ арушы билік Ү кіметтің тікелей басшылық етеді, оларғ а кү нделікті мемлекеттік басқ ару, заң дардың орындалуын ұ йымдастыру, мемлекеттің ә леуметтік-экономикалық саясатының негізгі бағ ыттарын ә зірлеу, экономикалық реформаларды жү зеге асыру жү ктелген.

Қ Р ү кіметі республиканың бү кіл аумағ ында атқ арушы билікті жү зеге асырады. Ол орталық органдардан министрліктерден, мемлекеттік комитеттерден, комиссиялардан, мсондай-ақ жергілікті атқ арушы органдардан, облыстық, қ алалық, аудандық, ауылдық, селолық ә кімшіліктерден тұ ратын атқ арушы органдардың жү йесін басқ арады. Атқ арушы органдардың ө кілеттіктері заң да, сонымен бірге арнайы ережелерде анық талынады.

Қ Р Президенті- мемлекеттің басшысы, мемлекеттің ішкі жә не сыртқ ы саясатының негізгі бағ ыттарын айқ ындайтын, ел ішінде жә не халық аралық қ атынастарда Қ азақ станның атынан ө кілдік ететін ең жоғ ары лауазымды тұ лғ а.

Республиканың Президенті- халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғ ымастығ ының, адам жә не азамат қ ұ қ ық тары мен бостандық тарының нышаны ә рі кепілі.

Республика президенті мемлекеттік биліктің барлық тармағ ының келісіп жұ мыс істеуін жә не ө кімет органдарының халық алдындағ ы жауапкершілігін қ амтамасыз етеді.

Қ Р Президентін конституциялық заң ғ а сә йкес жалпығ а бірдей, тең жә не тө те сайлау қ ұ қ ығ ы негізінде Республиканың кә мелетке толғ ан азаматтары жасырын дауыс беру арқ ылы бес жыл мерзімге сайлайды.

Республика презиндеті болып тумысынан республика азаматы болып табылатын қ ырық жасқ а толғ ан, мемлекеттік тілді еркін мең герген ә рі Қ азақ станда соң ғ ы он бес жыл бойы тұ ратын Республика азаматы сайлана алады.

Қ Р Президенті: «Қ азақ стан халқ ына адал қ ызмет етугеғ Қ Р Конституциясы мен заң дарын қ атаң сақ тауғ а, азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарына кепілдік беруге, Қ Р Презиндентінің ө зіме жү ктелген мә ртебелі міндетін адал атқ аруғ а салтанатты тү рде ант етемін», - деп халық қ а ант берген сә ттен бастап қ ызметіне кіріседі.

Қ Р Президенті:

1) Қ азақ стан халқ ына елдегі жағ дай мен Республиканың ішкі жә не сыртқ ы саясатының негізгі бағ ыттары туралы жыл сайын жолдау арнайды;

2) Республика Парламентіне жә не оның палатасына кезекті жә не кезектен тыс сайлау тағ айындайды; Парламенттің бірінші сессиясын шақ ырады жә не оның депутаттарының Қ азақ стан халқ ына беретін антын қ абылдайды. Парламенттің кезектен тыс сессиясын шақ ырады.Парламент сенатын ұ сынғ ан заң ғ а бір ай ішінде қ ол қ ояды, заң ды халық қ а жария етеді не заң ды немесе оның жекелеген баптарын қ айтадан талқ ылап, дауысқ а салу ү шін қ айтарады.

3) Парламент мә жілісінде ө кілдігі бар саяси партиялар фракцияларымен консультациялардан кейн келісім беру ү шін Мә жілістің қ арауына Республика премьер-Министрін ұ сынуымен Реуспублика ү кіметінің қ ұ рылымын анық тайды; Республиканың ү кімен қ ұ рамын енбе»тін орталық атқ арушы органдарын қ ұ рады, таратады жә не қ айта қ ұ рады.

4) Парламент Сенатының келісімімен Қ Р Ұ лттық Банкінің Тө рағ асы, Бас Прокурорын жә не Ұ лттық қ ауіпсіздік комитетінің Тө рағ асын қ ызметке тағ айындайды, оларды қ ызметтен босатады.

Республиканың мемлекеттік бағ дарламаларын бекітеді;

Республика Премьер-Министірінің ұ сынуымен Республиканың мемлекеттік бюджеті есебіненұ сталынатын барлық органдардың қ ызметкерлеріне арналғ ан қ аржыландыру мен ең бекақ ы тө леудің бірың ғ ай жү йесін бекітеді;

Республикалық референдум ө ткізу туралы шешім қ абылдайды.Республика Қ арулы Кү штерінің Жоғ арғ ы бас Қ олбасшысы болып табылады, Қ арулы Кү штердің жогары қ олбасшылығ ын тағ айындайды жә не ауыстырып отырады.

Республика ПрезидентіПарламент палаталары тө рағ аларымен жә не Премьер-Министрмен консультациялардан кейін Парламентті немесе Парламент Мә жілісін тарата алады.

Парламентті жә не Парламент Мә жілісін тө тенше немсе соғ ыс жағ дайы кезінде, Президент ө кілеттігінің соң ғ ы алты айында, сондай-ақ осының алдындағ ы таратудан кейінгі бір жыл ішінде таратуғ а болмайды.

Парламент Қ азақ стан Республикасының заң шығ ару қ ызметін жү зеге асыратын Республиканың ең жоғ ары ө кілді органы.

Парламенттің Ө кілеттігі оның бірінші сессиясы ашылғ ан сә ттен басталып, жаң адан сайланғ ан Парламенттің бірінші сессиясы жұ мысқ а кіріскен кезден аяқ талады.

Парламенттің ұ йымдастырылуы мен қ ызметі, оның депутаттарының қ ұ қ ық тық жағ дайы конституциялық заң мен белгіленеді.

Парламент тұ рақ ты негізде жұ мыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан жә не Мә жілістен тұ рады.

Сенат конституциялық заң да белгіленген тә ртіппен ә р облыстан, республикалық маң ызы бар қ аладан жә не Қ Р-ның астанасынан екі адамнан ө кілдік ететін депутаттардан қ ұ ралады. Сенатта қ оғ амның ұ лттық -мә дени жә не ө зге де елеулі мү ддерлерінің білдірілуін қ амтамасыз ету қ ажеттілігі ескеріліп, сенаттың он бес депутатын Республика Презинденті тағ айындайды.

Мә жіліс контитуциялық заң да белгіленген тә ртіппен сайланатын жү з жеті депутаттан тұ рады.

Парламент депутаты бір мезгілде екі Палатағ а бірдей мү ше бола аламйды.

Сенат депутаттарының ө кілеттік мерзімі-алты жыл, Мә жіліс депутаттарының ө кілеттік мерзімі-бес жыл.

Мә жілістің тоқ сан сегіз депутатын сайлау жалпығ а бірдей, тең жә не тө те сайлау қ ұ қ ығ ы негізінде жасырын дауыс беру арқ ылы жү зеге асырылады. Мә жілістін тоғ ыз депутатын Қ азақ стан халқ ы Ассамблеясы сайлайды. Мә жіліс депутаттарының кезекті сайлауы Парламенттің жұ мыс істеп тұ рғ ан сайланымы ө кілеттігінің мерзімі аяқ талардан кемінде екі ай бұ рын ө ткізіледі.

Сенат депутаттары жанама сайлау қ ұ қ ығ ы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады. Сайланғ ан Сенат депутаттарының жартысы ә рбір ү ш жыл сайын қ айта сайланып отырады. Бұ л орайда олардың кезекті сайлауы бұ лардың ө кілеттік мерзімі аяқ талғ анғ а дейінгі екі айдан кешіктірілмей ө ткізіледі.

Республика Парламенті депутаттарын сайлау конституциялық заң мен реттеледі.

Парламенттің депутаты Қ азақ стан халқ ына ант береді.

Парламент сенатының тағ айындалғ ан депутаттарының ө кілеттігі Республика Президентінің шешімі бойынша мерзімінен бұ рын тоқ татылуы мү мкін. Мә жіліске Ү кіметті жасақ тау мен оның жұ мысын бақ ылаудың негізгі тетіктері берілді. Бұ дан былай Премьер-Министрді Президент сайлауда жең іске жеткен партия фракциясымен кең есіп алғ аннан кейін Мә жіліс депутаттарының келісімімен ғ ана тағ айындай алады. Бұ л ө з кезегінде Ү кіметтің Елбасының алдында ғ ана емес, Парламент алдындағ ы жауапкершілігін де арттырып, Парламенттің Ү кімет жұ мысына бақ ылау жасау жө ніндегі ө кілдігін кү шейтті. Сондай-ақ Конституциялық Кең естің, орталық сайлау комиссиясының жә не Есеп комитеті қ ұ рамының ү штен екісін қ алыптастыру Парламентке берілді.

Ү кімет Қ Р-ның атқ арушы билгінің жү зеге асырады, атқ арушы органдардың жү йесін басқ арады жә не қ ызметіне басшылық жасайды.

Ү кімет алақ алы орган болып табылады жә не ө зінің бү кіл қ ызметінде Республика Презиндентінің алдында жауапты, ал Конституцияда кө зделген жағ дайларда Парламент Мә жілісінің жә не Парламенттің алдында жауапты.

Конституцияның 57-бабының 6-шы тармақ шасында кө зделген ретте Ү кімет мү шелері Парламент палаталарына есеп береді.

Республика Премьер-Министрі тағ айындалғ аннан кеә інгі он кү н мерзім ішінде Премьер-Минимтр Ү кіметтің қ ұ рылымы мен қ ұ рамы туралы Республика Президентіне ұ сыныс енгізеді.

Ү кімет мү шелері Қ азақ стан халқ ы мен Президентіне ант береді.

1) Мемлекеттің ә леуметтік-экономикалық саясатының, оның қ орғ аныс қ абілетінің ғ қ ауіпсіздігінің, қ оғ амдық тә птіпті қ амтамасыз етудің негізгі бағ ыттарын ә зірлейді жә не олардың жү зеге асырылуын ұ йымдастырады.

2) Парламентке республикалық бюджетті жә не оның атқ арылуы туралы есепті ұ сынады, бюджеттің атқ арылуын қ амтамасыз етеді.

3) Мә жіліске заң жобаларын енгізеді жә не заң дардың орындалуын қ амтамасыз етеді.

4) Мемлекеттік меншікті басқ аруды ұ йымдастырады.

5) Республиканың сыртқ ы саясатын жү ргізу жө нінде шаралар ә зірлейді,

6) Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, ө зге де орталық жә не жергілікті атқ арушы органдардың қ ызметіне басшылық жасайды.

Қ Р-ның Премьер-Министрі:

1) Ү кімет қ ызметін ұ йымдастырып, оғ ан басшылық жасайды жә не оның жұ мысы ү шін десрбес жауап береді;

2) Қ Р 21.05.2007 ж. №254-ІІІ Заң ымен алынып тасталды;

3) Ү кімет қ аулыларына қ ол қ ояды;

4) Ү кімет қ ызметінің негізгі бағ ыттары жө нінде жә не оның аса маң ызды барлық шешімдері жө нінде Президентке баяндап отырады;

Ү кімет мү шелері ө з қ ұ зыреті шегінде шешімдер қ абылдауда дербестікке ие ә рі ө здеріне бағ ынышты мемлекеттік органдардың жұ мысы ү шін Қ Р-ның Премьер-Министрінің алдында жеке-дара жауап береді. Ү кіметтің жү ргізіп отырғ ан саясатымен келіспейтін немесе оны жү ргізбейтін Ү кімет мү шесі орнынан тү суге ө тініш береді не ол лауазымынан босатылуғ а тиіс.

Ү кімет мү шелерінің ө кілді органның депутаттары болуғ а, оқ ытушылық, ғ ылыми немесе шығ армашылық қ ызметтерді қ оспағ анда, ө зге де ақ ы тө ленетін жұ мысты атқ аруғ а, кә сіпкерлік іспен шұ ғ ылдануғ а, заң намағ а сә йкес ө здерінің лауазымдық міндеттері болып табылатын жағ дайларды қ оспағ анда, коммерциялық ұ йымның басшы органының немесе байқ аушы кең есінің қ ұ рамына кіруге қ ұ қ ығ ы жоқ.

Республиканың Президенті ө з бастамасы бойынша Ү кіметтің ө кілеттігін тоқ тату туралы шешім қ абылдауғ а жә не оның кез келген мү шесін қ ызметтен босатуғ а хақ ылы. Премьер-Министрді қ ызметінен босату бү кіл Ү кіметтің ө кілеттігі тоқ татылғ анын білдіреді.

1. Қ Р-да сот тө релігін тек сот қ ана жү зеге асырады.

2. Сот билігі сотта іс жү ргізудің азаматтық, қ ылмыстық жә не заң мен белгіленген ө зге де нысандары арқ ылы жү зеге асырылады. Заң да кө зделген жағ дайларда қ ылмыстық сот ісін жү ргізу алқ абилердің қ атысуымен жү зеге асырылады.

3. Заң мен қ ұ рылғ ан Республиканың Жоғ арғ ы Соты, Руспубликаның жергілікті жә не басқ а да соттары Республиканың соттары болып табылады.

Судья сот тө релігін іске асыру кезінде тә уелсіз жә не Конституциямен заң ғ а ғ ана бағ ынады.

Сот тө релігін іске асыру жө ніндегі соттың қ ызметіне қ андай да болсын араласуғ а жол берілмейді, жә не ол заң бойынша жауапкершілікке ә кеп соғ ады. Нақ ты істер бойынша судьялар есеп бермейді.

Заң ды қ олданғ ан кезде судья тө мендегі принциптерді басшылық қ а алуы тиіс:

1) Адамның кінә лі екендігі заң ды кү шіне енген сот ү кімімен танылғ анша ол жасалғ ан қ ылмысқ а кінә лі емес деп есептеледі.

2) Бір қ ұ қ ық бұ зушылық ү шін ешкімді де қ айтадан қ ылмыстық немесе ә кімшілік жауапқ а тартуғ а болмайды.

3) Ө зің е заң мен кө зделген соттылығ ын оның келісімінсіз ешкімнің ө згертуі болмайды.

4) Сотта ә ркім ө з сө зін тың датуғ а қ ұ қ ылы.

5) Жауапкершілікті белгілейтін немесе кү шейтетін, азаматтарғ а жаң а міндеттемелер жү ктейтін немесе олардың жағ дайын нашарлататын заң дарды кері кү ші болмайды.

Соттар тұ рақ ты суң дьялардан тұ рады, олардың тә уелсіздігі Конституциямен жә не заң мен қ орғ алады. Судьяның ө кілеттігі тек заң да белгіленген негіздер бойынша ғ ана тоқ татылуы немесе кідіртілуі мү мкін.

Соттарды қ аржыландыру, судьяларды тұ рғ ын ү ймен қ амтамасыз ету руспубликалық бюджет қ аражаты есебінен жү ргізіледі жә не ол сот тө релігін толық ә рі тә уелсіз жү зеге асыру мү мкіндігін қ амтамасыз етуге тиіс.

Шаруашылық қ ызметтің еркіндігі дегеніміз заң дық рамкадағ ы еркіндік, анархия емес. Заң ның ү стемдігі ә р кезең де қ арастырылады. Мемлекеттің бірінші кезең дегі міндеттемесі.

Егер еліміздің қ азіргі кезде сыртқ ы экономикалық қ ызметтегі ұ лттық жү йені реттеу ең жоғ арғ ы нормативті-қ ұ қ ық тық міндет орнық ты заң дылық база кепілдік берсе, онда сыртқ ы экономикалық операцияларды қ ұ қ ық ты реттеудің тұ рақ ты халық аралық экономикалық қ атынастың дамуына жол сілтейді.

Бұ л жағ дайда мемлекеттік реттеу ү шін маманғ ан заң дарғ а сү йенеді, орындаушы билік органдарының қ ызметіне шек қ ойылады, сыртқ ы сауда қ ызметіне қ атысушылардың қ ұ қ ығ ы мен міндетіне сыртқ ы сауда қ ызметін реттеудегі мемлекеттің негізгі мақ саты:

- экономикалық егемендікті арашалау;

- Қ Р экономикасының қ ауыпсіздігін қ амтамасыз ету;

- сыртқ ы экономикалық қ ызметті іске асыру кезінде ұ лттық экономиканың дамуын ынталандыру;

- Қ Р сыртқ ы рынокқ а шығ атын тауарларлардың алғ а басуын жылдамдату;

- Қ Р экономикасын дү ниежү зілік экономикасындағ ы интеграциялық тиімділігін арттыру;

- рыноктық экономиканың ә сері экономикалық заң дылық ты болжайды, экономикалық заң дылық ты анық тауғ а болады;

- жалпы жә не абстракциялық сипаттағ ы заң комплекстерінің ө зара қ арама-қ айшылығ ының болмауы;

- халық тың сенімділігі заң ның тұ рақ тылығ ы мен оның орындалуы.

Мемлекетті болу керек сипат жә не ө кілеттілік экономикалық сферада заң ның болымдылығ ын қ амтамасыз етеді.

Экономикалық ғ ылымның жаң а саласы қ ұ қ ық ты экономикалық талдау жасау, осығ ан байланысты экономикалық талдау қ андай нормативтік қ ұ қ ық тар экономикалық жағ ынан тиімді, соғ ан байланысты кепілдеме беру, бұ л нормалар қ андай болу керек.

Қ ұ қ ық тық экономикалық талдау жасаудың негізін қ алағ ан (1960 жыл) Гидо Калабрези жә не Рональд Коулз. Одан ә рі дамытқ ан Гарри Беккер, ол есептеді экономикалық талдауғ а қ олдау керек. Нә сілдік дискриминация, қ айырыммдылық, некелік қ атынас, юрист жауап берушінің тө леуін мә жбү р ету. Сот қ арастыру керек, ә ртү рлі нормативтік қ ұ қ ық тар қ андай тиімділік болуы мү мкін, келешекте экономист болдырмауын сақ тап қ алу.

Меншік категориясына теориялық талдау жасау кө рсеткендей, ол қ ұ қ ық тық (еркіндік), сонымен бірге экономикалық (объективтік) қ оғ амдағ ы қ атынасты кө рсетеді. Меншік заң дық жә не экономикалық мағ ынасы ө зара байланысты жә не ө зара келісімді, араларында ә сері бар, сипаттап айтқ анда «тү тікше хабарлау заң ы».

Сондық тан меншік экономикалық жә не қ ұ қ ық тық категория болып шектелінеді, негізгі мағ ына экономика жағ ына қ атысты. Егер меншік іске асыру жағ дайына ие болмаса, ө ндірісте қ олданбаса, онда ешқ андай табыс ә келмейді, тек «заң дық функция» ғ ана болып қ алады. Меншікті экономика жағ ынан іске асыру экономикалық қ арым-қ атынас арқ ылы жасалынады.

Шаруашылық, кә сіпкерлік қ ызмет.

Меншіктің заң дық формасы тек ө ндіріс нә тижесі емес, сонымен белсенді ә сер етеді, дамуды тездетеді не баяулатады. Меншік кез-келген қ оғ амның материалдық негізі ретінде бекітеді.

Меншіктің экономикалық қ атынасы. Меншік қ ұ қ ығ ы юристік қ ұ былыс ретінде айтылады, меншіктің экономикалық қ атынасының формасы бекітіледі.

Мысалы, дә стү рлі экономикалық шешімді қ амтамасыз ететін Л. Хенданың формуласы (америкалық судьяның атымен аталғ ан, экономикалық таласты шешумен айналысқ ан) соғ ан байланысты жауап беруші кінә лі екенін мойындайды, егер шығ ын жазатайым жағ дайда болса, онда жазатайым жағ дайдың ынтымалық коэффицентіне кө бейтеді, сақ тық жағ дайдағ ы шарадан шығ ып артық болады, жауап беруші жазатайым жағ дайдан сақ тап қ алуғ а пайдаланылатын осы формулағ а сә йкес адам есептеседі, сол жағ дайда кінә лі деп, егер қ олданғ ан шара тиімсіз болса, экономикалық сақ тық ты ақ айтын шара қ олданбаса.

Дә л осы формула ойлануғ а оқ ылды. Сақ тық тың болуын тексермейтін жақ тар арасында жә не сақ тық шара фокусталынады, қ ай жағ ы мү мкін болуы ресурстарды инвестициялауда, келтірілген зиянды сақ тап қ алуда.

Ұ қ ыпсыздық дә режесі.

Сақ тық шаманың шығ ыны бақ ытсыздық жағ дайдан кем, демек жауапты жауап беруші. Сақ тық шаманың шығ ыны кө п бақ ытсыздық жағ дайдың болуына байланысты, демек оны болдырмауғ а байланысты ресурстарды инвестиция жасауғ а байланысты.

Экономистердің болжауы бойынша заң ды қ ұ қ ық тық тиімділікті қ ұ н, тиімділік жә не қ олданыстағ ы кіріс пен байлық ты бө леді. Егер сот білсе жаппай шеккенің зиянын, адамның пайдасына зиян келтіргенің білмейді. Тиым салу – қ орғ аудың тиімсіз қ ұ ралы, зиянның орнын толтыру – қ орғ аудың тиімді қ ұ ралы.

Тіпті белгісіздік жағ дайда, заң ның тиімсіздік талдауы кө рсеткендей, қ андай қ ұ қ ық жә не ақ тау қ ұ ралын тандау керек. Қ ұ қ ық тың экономикалық талдауының бірден бір негізгі қ орытындысы – еркін келісім шартты қ олдау, екі жақ қ а бірдей ө зара ұ тымды келісім шарт жасау.

Р. Коуз кө рсеткендей нарық тық экономикада ерікті келісім шарт жә не меншіктің белгілі қ ұ қ ығ ы негізінен шешімді тиімді жасауғ а ә келеді, ешқ андай ө згеріссіз меншіктік қ ұ қ ық қ алай бө лінуіне байланысты емес.

Нарық тық экономикалық жағ дайда оның бә секелестік жә не ә рбір елдің бірдей емес ә леуметтік-экономикалық жағ дайында халық аралық сауданың даму тарихы сипаттағ андай біріне бірі қ арсы мемлекеттік саясатты екі жағ дайдың кү ресі жалғ асуда, сыртқ ы сауда режимінің либеризациялау бағ ыты жә не протекционизм бағ ыты – отандық кә сіпкерледі қ орғ ау, ә ртү рлі барьерлер мен шектеуді қ оюғ а байланысты.

Сыртқ ы экономикалық байланыста мемлекет қ атыспай қ алғ ан жоқ, мемлекеттік саясат бұ л салада сыртқ ы сауда операцияларына мемлекеттік монополияда тү рлендіру жасауда радикалдық кө рінуден хализмге дейін

Сыртқ ы экономикалық байланысты ұ лттық жү йедегі мемлекеттік реттеу ә ртү рлі жағ дайда қ алыптасады – экономикалық, ә леуметтік-саяси, географиялық, тарихи.

Елде ө ндірісітің дамуында жә не тұ тынуда сапалы ө згерістер орын алуда. Ө згерістерге байланысты экономиканың ө су қ арқ ынының артуына байланысты экономиканы мемлекеттік реттеу ә дісі ө згереді, экономикалық саясаттың стратегиясы мен тактикасы да ө згереді. Қ азір экономиканы дамытудың бес жә не он жылдық бағ дарламасы жасалуда. Мемлекет белсенді толық мақ саттағ ы нарық тық экономиканы дамытуда. Қ Р экономикалық заң дары да ө згереді, Азаматтық кодекс, Салық жә не кеден кодекстері қ абылданды, олар белсенді араласуда.

ТМД мемлекеттерінің экономикалық басты даму компоненті, соның ішінде Қ азақ станның халық аралық сауда жү йесін интеграциялау болып есептеледі. Бұ л жағ дайды туғ ызатын ә ркім ө зінің даму стратегиясын тұ рақ ты сауда ортасында іске асырады. Оларғ а кепілдік беретін барлық қ атысушыларғ а қ ұ қ ық тары бірдей болуы.

ГАТТ/БСҰ кіру ү шін халық аралық сауда жү йесіне кіру кезінде ұ лттық жү йені жасау керегін талап етеді. Мемлекет ө зінің осы ұ йымғ а кіру ү шін ұ лттық қ ызығ ушылық балансын жасау керек, ө зінің мемлекеттік саясатын біріктіріп, олардың ө зара байланысының тиімділігін арттыруды қ амтамасыз етеді.

Бұ л сыртқ ы экономикалық қ ызметті толық жә не бірдей жү йесін қ алыптастыру, онда тарифтік жә не тарифтік емес, экономикалық, ә кімшілік ә дістері мемлекеттік реттеу ә дісінде комплекс ретінде қ олданылады.

Ұ лттық тауар ө ндірушілерге қ олданылатын протекционизм жә не қ олдау саясатын ө ндірілген ө німнің бә секеге қ атысты жә не сапалы ө нім ө ндіруге жағ дай жасайды, соның негізінде ішкі ө ндірістің интенсивті тү рде арттыру формасы қ алыптасады.

Пайдалы екі не кө п жақ ты аймақ тық сауда экономикалық жә не ө ндірістік-техникалық байланыстар белгілі келісім шарт арқ ылы жасалынғ ан байланысты сақ тап одан ә рі дамыту керек.

Дү ниежү зілік шаруашылық байланысқ а жә не халық аралық ең бек бө лінісі жү йесіне кіру.

ГАТТ/БСҰ кіру мемлекет ү шін ө те жауапты міндет қ ояды, ол еш уақ ытта аймақ тық мақ сатпен сә йкес келмейді.

БҰ Ұ комиссияларымен жә не аймақ тық экономикалық ұ йымдарының Қ Р байланысы дамуда, бірінші кезең де Азия жә не Тынық мұ хит (ЭСКАТО) елдерімен жә не Еуропалық экономикалық комиссиямен Қ азақ стан Еуразия кең істігінде ел болуына байланысты екі қ ұ рылыммен де байланыс жасауғ а мү ддес. Қ азір Қ азақ станда 80 астам халық аралық елдердің мү шесі ретінде халық аралық жә не қ аржы ұ йымдарымен конвенциялық келісімде.

Негізделген тосуды қ орғ ау. Коммерциялық келісімге келген жақ тар, негізінен заң ғ а бағ ынышты, кө п жағ дайда келешекте заң ө зін қ орғ айды деп ойлайды. Кей жағ дайда жақ тар ө здерінің келісім шарттарын мү мкіндігіне байланысты тиімді орындай алмайды. Ал кей жағ дайда екі жақ ты да қ орғ ау қ иын. Ұ лттық сауда Заң ы сату тә ртібін белгілеу ү шін белгісіз проблеманың пайда болуын айыру арқ ылы қ арастыру керек, осығ ан байланысты тә уекелдің болуын бұ збай, жақ тар арқ ылы келісім шарт жасау кезінде кө рсету керек туралы болып есептелінеді. Рыноктық экономикадағ ы қ ұ қ ық тық кү шінің қ озғ аушысы жеке адам міндетті қ ұ қ ық тық қ ытынасқ а тез қ атысуы мү мкін. Сонымен экономикалық шешім тез қ абылданылады жә не жақ тар арқ ылы да оларды тез іске асыруғ а болады.

Айырбас шығ ының азайту. Сауда қ ұ қ ығ ы екі жақ тар келісім жасау кезінде талапты орындауғ а жағ дай жасайды жә не оны орындау кезінде аз шығ ын жұ мсап алаяқ тың талабын минимумғ а дейін қ анағ аттандырады. Сыртқ ы тиімділікті есептеу мемлекттің экономикалық саясаты рыноктық экономиканы реттеудің ә дісі арқ ылы бағ а бейімдеуге ынталы. Тауардың бір тү рі мен қ ызметтің бағ асы арзандаса, жө н-жоба ретінде сыртқ ы негативті тиімділікті иемденеді, ө те жоғ ары бағ а сыртқ ы қ ызметке жағ ымды тиімділік. Бұ л қ иғ аштың рыноктық экономиканың ішкі мә нің байқ атады. Ә рбір ө зінің мү ддесін ойлайтын қ оғ амдық пайдағ а қ арайды. Егер келісім шарт жасау кезінде шығ ын ө те жоғ ары болса, жақ тар мү мкіндіктен бас тартады, тиімді болуы да мү мкін. Мысалы ү шін, формалдық тың кө лемі жасалғ ан нақ ты заң ды келісімге нотариус растау керек. Кейбір қ ұ қ ық тық жү йелер кө рсеткендей, келешекте оларды азайту керек. Қ азіргі заң дарда саудадағ ы тауарларды белгілеу, мысалы, ең алдымен дайын ережеге тә уекелділікті бө ліп жазады жә не келісімді орындайды, дегенмен жақ тар еркін болып қ ала береді жә не араларында ө зара келісімі бар ереже болады.

Практикалық сабақ сұ рақ тары:

1. Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік органдар тү рлері

2. Қ азақ стан Республикасының Президенті жә не оның Конституционалды қ ұ қ ығ ы мен міндеттері

3. Қ азақ стан Республикасының заң шығ арушы жә не атқ арушы органдары.

ТАҚ ЫРЫП 12. МЕМЛЕКЕТТІК МЕНШІКТІ БАСҚ АРУ ЖҮ ЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ