Негізгі түсініктер. - Экономикалық өсу түсінігі

- Экономикалық ө су тү сінігі

- Экономикалық ө су кө рсеткіштері

- Экономикалық ө су факторлары

- Экономикалық ө су типтері

- Экономикалық ө су ү лгілері

- Ө сім кө здері

- Ұ лттық есептер жү йесі

- Азаматтық қ оғ ам

- Ү кіметтік емес ұ йымдар

- Саяси партиялар мен қ озғ алыстар

- Ә леуметтік саясат

1. Экономикалық ө сім мә селелеріне қ атысты концептуалды тә сілдемелер

2. Экономикалық ө сімнің негізгі сипаттамалары: мақ саттары, типтері

3. Қ Р экономикасын тұ рақ ты дамыту жә не экономикасы ө сімі мә селелерінң тұ жырымдамасы

4. Азаматтық қ оғ ам тү сінігі

5. Қ азақ стан қ оғ амының ә леуметтік қ ұ рылымы

6. Қ азақ стандағ ы саяси партиялар мен қ оғ амдық қ озғ алыстар

1. Экономикалық ө су. Кө рсеткіштер, факторлар, ү рдістер мен болжамдар. Қ ұ рылымдық – қ айта қ ұ ру орнық ты экономикалық ө суге кө шу ү шін негіз болып саналады. Экономикалық ө су – сандық жә не сапалық параметрлермен сипатталатын жә не қ оғ амның байлығ ын ұ лғ айту нә тижелеріне ие, тиісті қ озғ алу тетіктері негізінде кең істіктегі жә не уақ ыт бойынша ұ дайы ө ндірістің ө згеруін білдіретін, кө п қ ырлы ұ ғ ым.

Экономикалық ө су ұ ғ ымы елдің экономикалық дамуы ұ ғ ымымен тығ ыз байланысты жә не оның динамикалық сандық сипаттамасы ретінде қ арастырылады. Экономикалық ө су белгілі – бір кезең де елде жасалғ ан тауарлар мен қ ызмет кө рсетулер кө лемінің ө згеруін кө рсетеді. Ол оның алдындағ ы кезең мен салыстыра отырып, пайыздармен немесе салыстырмалы шамалармен ө лшенеді.

Абсолюттік мө лшердегі жә не халық тың жан басына есептегендегі жалпы ішкі ө нім мен ұ лттық табыстың ө су қ арқ ыны, тұ тастай алғ андағ ы жә не халық тың жан басына шақ қ андағ ы жекелеген салалары бойынша абсолюттік мө лшердегі ө неркә сіп ө ндірісінің ө су қ арқ ыны экономикалық ө судің басты кө рсеткіштеріне жатады.

Экономикалық ө су ә детте мемлекет саясатындағ ы аса маң ызды ә леуметтік – саяси мақ саттардың бірі болып саналады. Бұ л, қ оғ амдағ ы нақ ты ө німнің ұ лғ аюы халық тың ө мір дең гейінің кө терілуіне жә не ө ндіріс шығ ындарын азайтуғ а, ел алдында тұ рғ ан кө птеген ішкі жә не сыртқ ы проблемаларды шешуді жең ілдетуге ә келетіндігімен, жаң а қ ажеттіліктердің дамуына жә не оларды қ анағ аттандыру дә режелерін арттыруғ а оң ық пал ететіндігімен байланысты.

Белгілі шарттылық ү лестері бар экономикалық ө суді моделдеудегі ү ш жетекші теорияны бө ліп кө рсетуге болады: неокейнсиондық бағ ыт, тарихи – социологиялық деп аталатын неоклассикалық бағ ыт. Неоклассикалық модель тиімді сұ раныстың тиісті динамикасы - ө ндіріс пен кірістің біркелкі жә не тұ рақ ты ө су жағ дайын кө рсетеді. Е. Домар моделіндегі капитал жұ мсау кіріс жасау ғ ана факторы емес, Дж. Кейнс ескермеген қ уаттар жасау факторы да болып саналады. Е. Домар моделі мультипликаторды пайдалануғ а негізделеді жә не ұ лттық табыстың ө суіне қ ажетті капитал жұ мсаудың ө су нормасын айқ ындайды. Р. Харрод моделіндегі біркелкі ө су нормасы кірістердің ө суі мен капитал жұ мсаудың арақ атынас функциясы болып саналады. Ол акселерация теориясы негізінде кә сіпкерлердің инвестициялық шешімдерін зерттеуге мү мкіндік береді. Тепе – тең дік ө те орынсыз, сондық тан да Р. Харрод моделі, қ аржы саясаты арқ ылы оң тайлы ө су қ арқ ынынан қ амтамасыз етуі тиіс, мемлекеттің араласуын талап етеді. Аталғ ан модель жаң а модельдерді, атап айтқ анда Д. Хикс, Р. Гудвин моделдерін ә зірлеуде оларғ а серпін берді. Сұ раныстың бір қ алыпты еместігі жағ дайындағ ы неоклассикалық моделдер, бір емес екі ө ндірістік факторды ескере отырып жә не олардың ө зара тә уелділігін болжау жолымен капитал коэффициентінің ө згергіштігін енгізді. Ө ндірістік факторлардың рұ қ сат етуге болатын ә ртү рлі комбинациялары, тіпті техникалық ө згермеуі жағ дайында ө ндіріс кө лемінің ө суіне мү мкіндік береді. Неоклассикалық моделдердің аналитикалық қ ұ ралдарының ішінде ө ндірістік функциялар басты орын алады. XIX ғ асырдың 20 – шы жылдарының басында экономист А. Дуглас пен математик Х. Кобб (АҚ Ш) оның маң ызды белгілері келесілерге саятын ү лгіні (моделді) ұ сынды:

- пайданың жә не ү лестік шығ ыстардың тұ рақ тылығ ы, жинақ тардың жоқ тығ ы жағ дайында, ө ндірістің икемділік сомасы бірлікке тең;

- ең бекті капиталмен шексіз айырбастау теориялық тұ рғ ыдан мү мкін;

- функция ө ндірістік факторлар сапасының ө згеруін ескермейді.

Мемлекеттік жинақ тардың ө суі жә не жеке жинақ тарды салық пен ынталандыру – капитал жинақ тарын жеделдетудің тә сілдері болып саналады. Ү шінші бағ ыт – тарихи - ә леуметтік бағ ыттың ө кілі У. Ростау, экономикалық ө су сатылары теориясының авторы. Ол кө рсеткендей, қ оғ амдық дамудың сатылары, техникалық – экономикалық, ө ндірістік, саяси, идеологиялық, психологиялық факторлардың ә серінен айқ ындалады. Ө су сатысының экономикалық теориясы – бұ л, қ оғ ам эволюциясына талдау жасау кезінде техника дең гейін бірінші кезекке қ оятын теория. Аталғ ан теорияғ а сә йкес экономикалық ө згерістер экономикалық емес адам серпіндері мен ұ мтылыстарының салдарларын білдіреді. Бір сатының екінші сатымен алмасуы экономиканың жетекші факторының ө згеруімен байланысты туындайды. Оғ ан, неғ ұ рлым жоғ ары қ арқ ынмен дамитын жә не бү кіл макроэкономиканың ө суін айқ ындайтын салалар тобы кіреді. Сатылардың алмасуы сондай-ақ жинақ нормаларының дең гейімен байланысты. Бұ л ретте тарихи даму экономикалық ө судің мынадай алты сатысымен сипатталады:

- ауыл шаруашылығ ының ү стемдігіне негізделген, дә стү рлі қ оғ ам;

- ө тпелі қ оғ ам ү шін қ ажетті жағ дайларды дайындау сатысы;

- индустриялды дамуғ а ө ту сатысы;

- индустриалды қ оғ ам, бұ л сатыда ауыр ө неркә сіп салаларының жетекші рө лі жағ дайында ірі машиналы индустрия қ ұ рылады;

- жаппай тұ тыну сатысы – ұ зақ мерзімді пайдаланатын заттарды шығ аратын салалар экономиканың жетекші секторы болып қ атысады;

- ө мір сапасын іздеу сатысы – қ ызмет кө рсету аясы экономиканың жетекші секторына айналады.

2. Ө сім кө здері нақ ты ө німді екі тә сілмен ұ лғ айту мү мкіндігін береді:

1. ө се тү сіп отырғ ан ресурстар кө лемін қ олдану;

2. ресурстардың ә рбір бірлігін толығ ырақ пайдалану. Осы тә сілдердің арақ атынасына қ атысты экономикалық ө судің – экстенсивті жә не интенсивті ү лгісі (типі) ажыратылады.

Экстенсивті ұ дайы ө ндріс кезінде экономикалық ө суге, ө згеріссіз технологиялық негізде, қ олданылатын ө ндіріс факторларын сандық ұ лғ айту жолымен, ал интенсивті жағ дайда - ө ндіріс факторларын сапалық жетілдіру арқ ылы қ ол жеткізуге болады. Экстенсивті ө су жағ дайында ө ндірістің нақ ты кө лемінің жә не оны жасауғ а жұ мсалғ ан нақ ты жиынтық шығ ындар қ арқ ындары арасында тұ рақ ты пропорциялар сақ талады. Интенсивті ө су жағ дайында ө ндірістің нақ ты кө лемдерінің ө су қ арқ ындары оны ө ндіруге жұ мсалатын жиынтық шығ ындардың ө згеру қ арқ ынынан алып кететінболады. Егер ө судің интенсивті факторлары есебінен алынғ ан нақ ты ЖҰ Ө ү лесі 50% - дан асып кететін болса, онда ө судің басым тү рдегі интенсивті ү лгісі (типі) экономикағ а тең болып саналады жә не керісінше, интенсивті факторлар есебінен нақ ты ЖҰ Ө - нің ө су ү лес салмағ ы ЖҰ Ө - нің жалпы ө суінен 50% - ғ а тө мен болса, экономикалық динамика басым тү рде ө судің экстенсивті ү лгісімен (типімен) сипатталады.

Ө йткені экономика кү рделі жү йені білдіреді, оның ө су қ арқ ынына тікелей жә не жанама ә сер ету факторларының орасан зор саны ә серін тигізеді. Осы факторлардың ішінде ғ ылыми – техникалық прогрессті, ең бек ө німділігінің дең гейін, жинақ тардың кө лемі мен тиімділігін, шаруашылық жү ргізу жү йесін, ең бекті ынталандыру тә сілдерін, мемлекеттің экономикалық рө лін солардың аса маң ыздыларына жатқ ызуғ а болады. Жекелеген факторлардың маң ызы ө ндіргіш кү штер мен ө ндірістік қ атынастардың дамуымен ө згеріп отырады. Ә лемдік экономикада қ азіргі жағ дайларда экономикалық ө судің жаң а сатысы дамуда. Ол мынадай жағ дайда ық тималдық қ а айналады: а) Ғ ТП жетістігі негізінде сапалық тұ рғ ыдан жаң а ө ндірістің материалдық базасын жасау; б) экономиканы қ ұ рылымдық қ айта қ ұ ру, ғ ылымда кө п қ ажеттелетін салаларғ а бағ дарлану; в) жаң а ресурстарды сақ тайтын (кө п жұ мсалмайтын) технологияларды кең інен қ олдану; г) жаң а конструктивтік материалдарды қ олдану; д) жоғ ары дамығ ан инфрақ ұ рылымдар қ ұ ру; е) білім беруге реформалар жү ргізу, сапалық тұ рғ ыдан жаң а жұ мыс кү штерін даярлау жә не қ айта даярлау жү йесін қ ұ ру.

Қ азақ станның тарихи тә жірбиесі, экономикалық ө су проблемаларын шешудегі мемлекеттің ерекше рө лін бір жақ ты растайды. Бұ л, ө згелерден басқ а, бә секелестікті қ амтамасыз ететін, нарық тық жә не саяси демократияның дамымаушылығ ымен байланысты. Ө йткені, мемлекет экономиканың дамуына жә не аз азаматтарының ә л-ауқ атына жауапты, осы айтылғ андардан мынадай бірқ атар тү бегейлі мә н-жағ дайлар туындайды: а) дамығ ан елдермен салыстырғ анда Қ азақ станда мемлекет функциясы шең берінің неғ ұ рлым кең екендігі; б) демократиясы неғ ұ рлым дамығ ан елдерге қ арағ анда, субъективтік факторлрдың маң ыздылығ ынан неғ ұ рлым жоғ ары екендігі.

Қ азақ стандағ ы нарық тық шаруашылық қ а кө шу, қ оғ амдық игіліктерді жасаушы ретінде мемлекеттің экономикалық ө міріне белсендірек қ атысуды болжайды. Экономикалық ө су проблемаларын шешудегі мемлекеттің міндеттері:

1. нарық тық жү йенің ү збеліксіз жұ мыс жасауын қ амтамасыз ететін, жаң а тә ртіпті бекіту жә не сол арқ ылы азаматтық қ оғ амды қ алыптастыру ү шін жағ дай жасау;

2. орнық ты даму ү шін материалдық жә не рухани алғ ы шарттар қ алыптастыру;

3. «нарық тағ ы сә тсіздіктердің» орнын толтыру.

Келесі жағ дайларды жү зеге асыру кезінде Қ азақ станның одан ә рі экономикалық ө суі болуы мү мкін: а) саяси жә не макроэкономикалық тұ рақ тылық ты, таң дап алынғ ан реформалар бағ ытының дә йектілігін жә не анық тығ ын қ амтамасыз ету; б) ұ зақ мерзімді макроэкономикалық саясатты таң дау кезінде экономикалық жү йенің динамикалық тепе – тең дігіне (қ атаң бюджет саясаты, қ ымбат ақ шалар саясаты, тең генің ө згермелі айырбас бағ амын ұ стап тұ ру жә не т.б.) бағ дарлану; в) инвестициялық жағ дайды одан ә рі жақ сарту, инвестициялық қ ызметтің, ә сіресе ө неркә сіптің ө ндеуші секторындағ ы инновациялық ә леует жү зеге асырылуы мү мкін, инвестициялық қ ызметтің белсенділігін арттыру; г) бә секелестік орта мен кә сіпкерлікті дамыту ү шін жағ дайлар жасау, шағ ын жә не орта бизнесті қ олдау, нарық тық инфрақ ұ рылым қ ұ ру; д) ахуал шаруашылығ ының дамуына кедергілерді жою жә не экономиканың аталғ ан секторын жедел қ алпына келтіру; е) ө ндірістің тиімділігін жә не экономиканың бә секе қ абілеттілігін арттыру, ішкі нарық тық сыйымдылығ ын кең ейту; ж) елдің сыртқ ы экономикалық ә леуетін онтайлы пайдалану жә не ә лемдік экономикалық қ ауымдастық қ а ынталандыру; з) ең бек ә леуетінің сапасын арттыру, халық тың денсаулық жағ дайын жақ сарту жә не оның білім дең гейін кө теру.

Экономикалық оптимизм – бұ л аталғ ан ішкі жә не сыртқ ы жағ дайлар кезіндегі оның мақ саттарына қ атысты макроэкономиканы дамытудың ең жақ сы теориясы. Экономикалық оптимизмді таң дау макроэкономиканың ұ зақ мерзімді дамуының ә ртү рлі стратегияларын салыстыруғ а негізделеді. Ә рбір осындай стратегия: ө ндіруші жә не ө ндеуші кешендер арасындағ ы, қ орды қ ұ рушы жә не қ орды тұ тынушы секторлар, жаң а технологиялар жасау жә не оларды пайдалану ауқ ымдары, жинақ тау мен тұ тыну арасындғ ы экономикалық ө су пропорцияларының ө згеруі жә не оны оң тайландыру, ұ лттық табыс, аумақ тық жә не халық аралық пропорциялар, елдің ә лемдік ең бек бө ліміне қ атысу дә режесі мен формалары сияқ ты мә селелерді қ озғ айды.

Жаһ андық ауқ ымда экономиканың динамикасы ү шін циклділік тә н болып саналады, тез ө су кезең дері ө ндірістің дағ дарысы жә не тоқ ырауымен жиі ауысып отырады. Экономиканың ү здіксіз ауытқ уы оның тұ рақ ты динамикалық сипаттамасы болып саналады.

Отандық ғ ылымдағ ы экономиканың циклдік даму теориясы, идеологиялық себептерден кең қ олдауғ а ие болмады, соғ ан қ арамастан осы саладағ ы Н.Д. Кондратьевтің 20-шы жылдардағ ы ең бегін шетелдік ғ ылыми ортасы (қ ауымы) жоғ ары бағ алағ ан болатын.

Сол процесс барысында ол дә йекті ө згеруші бірнеше сатылар: дағ дарыстық қ ұ лдырау сатысы, депрессия сатысы, жандану сатысы жә не ө ркендеу (кө терілу) сатысы арқ ылы ө тетін, экономиканың толқ ын сияқ ты қ озғ аласы экономикалық цикл деп аталады. Жекелеген сатылардың (фазалардың) ө ту уақ ыты, тұ тастай алғ андағ ы циклдің ұ зақ тығ ы, сатылардың (фазалардың) қ айталану жиілігі, ауытқ у амплитудасы циклдің аса маң ызды бағ алау параметрлері болып саналады.

Уақ ыттың ұ зақ тығ ы бойынша жү з жылдық, ұ зақ толқ ынды, ү лкен шағ ын, маусымдық жә не қ ысқ а мерзімді циклдер болып ажыратылады. Неғ ұ рлым қ ысқ а циклділік толқ ындары неғ ұ рлым ұ зақ толқ ындарымен араластыралады.

Экономикалық ө су болжамы, ә леуметтік-экономикалық болжам жасаудың бү кіл аспектілері ү шін жалпы сандық бағ дарлар алуғ а мү мкіндік береді.

Экономиканың даму пропорцияларының қ арқ ындарын, қ ұ рылымдарын болжау мен стратегиялық жоспарлау ә леуметтік – экономикалық процестерді моделдеу ә дістерін кең інен пайдалануғ а негізделеді. Моделдеуге – моделдер қ ұ ру, зерделеу жә не қ олдану, танылатын обьекті мен танушы субьекті арасындағ ы орталандаралытан қ атынастар кіреді.

Шетелдік дамығ ан елдердегі болжау мен жоспарлау статистикалық ақ параттардан қ алыптасқ ан халық шаруашылығ ындағ ы негізгі ө зара байланыстар схемасына сү йенеді, ол ұ лттық есептер жү йесі атауын алғ ан.

Ұ лттық есептер жү йесі (Ұ ЕЖ) баланстық ә діске негізделген жә не барабар нарық тық экономикада, экономикалық қ ызметтің нә тижелерін, экономика қ ұ рылымын, шаруашылық қ ызметін жү зеге асыру процесінде жасалатын операцияларды жә не елдегі бар ресурстарды жә не оларды пайдалануды сипаттайтын ұ лттық есепті білдіреді. Ұ ЕЖ халық шаруашылығ ы буындарының жұ мыс істеу макетін қ ұ ратын, баланстық кестелер мен есептер формасында қ ұ рылғ ан.

Ұ ЕЖ – ің экономиканың макроэкономикалық моделі ретінде жә не олардың орындалуы ү шін жоспарлау мен бақ ылаудың бірлігін қ амтамасыз ететін тетік ретінде сипатттауғ а болады. Ұ ЕЖ – нің кө мегімен басқ ару жә не жоспарлау органдары бағ дарламалар мен жоспарлардың болжамдарын, жобаларын ә зірлейді, экономика ық пал ету нә тижелерін бағ алайды, жоспарлардың орындалуын бақ ылайды.

Ә леуметтік – экономикалық процесстерді кө рсету жә не халық шаруашылығ ындағ ы микромодель ретінде Ұ ЕЖ – інің нарық қ а ө ту жағ дайларында оларды болжау кө зқ арасы тұ рғ ысынан бірқ атар артық шыларғ а ие. Біріншіден, ол дамушы нарық тық экономикада тұ рақ ты тү рде ө су ү стіндегі ү лес салмақ қ а ие материалдық емес қ ызмет кө рсету қ оса алғ анда, бү кіл экономикалық организмнің жұ мыс істеу сипаттамасын береді. Екіншіден, Ұ ЕЖ нарық тық қ атынастар жағ дайындағ ы шаруашылық бірліктерінің нақ ты ө зара байланысын кө рсетеді. Ү шіншіден, Ұ ЕЖ моделіне, бюджет, салық, қ аржыландыру жә не т.б. сияқ ты мемлекттің ә леуметтік – экономикалық дамуды реттеуі сияқ ты қ ұ ралдар органикалық тү рде ү йлеседі. Тө ртіншіден, Ұ ЕЖ елдегі қ аржылық процесстер мен несие – ақ ша тетігінің жұ мыс істеуін жә не жалпы экономикалық процесстермен тығ ыз ө зара байланысын талдау мен болжау ү шін ү лкен мү мкіндіктерді білдіреді. Бесіншіден, Ұ ЕЖ – де шаруашылық қ ызметінің салалық ерекшелігімен байланысты экономиканы дамытудағ ы заң дылық тарды кө рсету, нарық тық жү йе жағ дайларында бірінші кезекті маң ызғ а ие, қ ұ нның ү здіксіз айналым жасау заң дылық тарын кө рсетудің басымдылық тарымен органикалық тү рде ү йлеседі.

Болжамдарды ә зірлеу мен соның негізінде мемлекеттің ә леуметтік – экономикалық саясатын қ алыптастырудың бастапқ ы базасы ретінде Ұ ЕЖ – ді пайдалануғ а кө шу, аралас нарық тық экономикалы кө птеген дамығ ан елдерде қ олданылатын индикативтік стратегиялық жоспарлауғ а толық тай тү рде сә йкес келеді. Бұ л ретте кө рсеткіштердің ү ш блогын есептеу мү мкіндігі қ амтамасыз етіледі:

- халық шаруашылығ ындағ ы қ ұ рылымдық алдығ а жылжулардың негізгі пропорциялары мен оларды қ алыптастырудың аса маң ызды факторларын кө рсететін жалпы экономикалық индикаторлар;

- контракталық жү йе арқ ылы экономиканың ө ң ірлік буындары мен салалардың жекелеген аяларын дамытуғ а мемлекеттің мақ сатты ық пал етуінің кө рсеткіштері;

- саның кө мегімен мемлекет елдің ә леуметтік – экономикалық дамуының қ арқ ынына, пропорцияларына жә не ү рдістеріне ө зінің ық палын тигізетін, негізгі экономикалық реттегіштер.

Ұ ЕЖ жиынтық сұ раныс пен ұ сынысты қ алыптастыру категорияларындағ ы экономикадағ ы аса маң ызды пропорциялар мен қ ұ рылымдық алдығ а жылжуларды болжауғ а мү мкіндік береді. Бұ л ретте келесі сатылар кіретін, есептеу схемалары пайдаланылады:

- ү ш ә діспен есептелетін, ЖҰ Ө кө рсеткіштері негізінде жиынтық сұ раныс пен ұ сыныстың қ ұ рылымын бағ алау;

- жиынтық сұ раныс пен ұ сыныстың шамасына ә сер ететін факторларды: пайыздық мө лшемелерді, бағ аларды, айырбас бағ амын, жинақ тауда, қ аржы жә не ақ ша жү йесін бағ алау;

- жиынтық сұ раныс пен ұ сыныс қ ұ рылымын айқ ындайтын факторларды: халық тың, кә сіпорынның жә не мемлекеттің кірістерін бағ алау;

- тауар ө ндірушілердің ү ш сыныбын (класын) – мемлекеттік коммерциялық емес қ ызмет кө рсетулерді жә не жеке коммерциялық қ ызмет кө рсетулерді болып кө рсете отырып, экономиканың институционалдық секторлары бойынша тауарлар мен қ ызмет кө рсетулердің жекелеген нарық тағ ындағ ы сұ раныс пен ұ сынысты бағ алау.

3. XX ғ асырдың соң ы қ оғ амдық даму жолдарын кү рделі тү рде қ айта саналауғ а ә келді. Ұ лттық ө ндіріс кө лемін арттыруғ а бағ ытталғ ан экономикалық ө сім тұ жырымдамасы біртіндеп екінші жоспарғ а шық ты. Кө птеген мемлекеттер ү кіметінің табыстарды бө лудің ә рекет етуші жү йесін мемлекеттік реттеу белсендендіруге қ атысты ұ мтылысы кү шейді. Ө сім мә селелерін неғ ұ рлым кең мағ ынада қ арастыру қ ажет еені анық болды: экономикалық іс-ә рекетті қ оғ амдық дамудың қ ұ раушы бө лігі ретінде қ арастыру тұ рғ ысынан. Осығ ан байланысты табиғ и ресурстарды тиімді пайдалану жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ ау мә селелері, моральдық қ ұ ндылық тарды сақ тау мә селелері ерекше мағ ынағ а ие болды.

XX жә не XXI ғ асырларда мемлекеттік экономикалық саясаттың экономикалық ө сім мен тө менші іскерлік белсенділік кезең інде жұ мыссыздарғ а ә леуметтік кө мекті ынталандыру мә селелерінен қ оршағ ан ортаны қ орғ аудағ ы стратегиялық мақ саттарғ а қ айшы келмейтін ә леуметтік бағ дарланғ ан экономиканы дамыту мә селелеріне кө шуді білдіретін тұ рақ ты экономикалық дамыту тұ жырымдамасы сияқ ты жаң а парадигма туындады.

Экономикалық ө сім, біздің ойымызша, тө менгі жағ дайларды жү еге асыру барысында мү мкін болады:

- саяси жә не макроэкономикалық тұ рақ тылық ты қ амтамасыз ету;

- ұ зақ мерзімді макроэкономикалық саясатты таң дау барысында ішкі жә не сыртқ ы факторлар барысындағ ы экономикалық жү йенің динамикалық тепе-тең дігіне бағ дарлану (қ атаң бюджеттік саясат, қ ымбат ақ шалар саясаты, тең генің қ алқ ымалы айырбас курсын қ олдау);

- инвестициялық ахуалды ә рі қ арай жақ сарту, инвестициялық іс-ә рекетті белсендендіру;

- бә секелік орта мен кә сіпкерлікті дамыту ү шін жағ дай жасау, шағ ын жә не орта бизнесті қ олдау, нарық инфрақ ұ рылымын қ алыптастыру;

- ауылшаруашылығ ын дамыту кедергілерін жою жә не экономиканың аталмыш секторын жылдамдату;

- ө ндіріс тиімділігі мен экономиканың бә секеқ абілеттілігін арттыру,
ішкі нарық сыйымдылығ ын кең ейту;

- елдің сыртқ ыэкономикалық потенциалын оптималды пайдалану жә не ә лемдік экономикалық қ ауымдастық қ а кірігу;

- ең бек потенциалының сапасын арттыру, халық денсаулығ ы мен білім дең гейін арттыру.

Осылайша, қ оғ амның экономикалық жү йесінің жекелеген элементтеріне қ атысты мемлекетпен ө ң делген шаралар жү йесі мемлекеттің шаралар кешенін біріктіретін инвестициялық саясатпен тығ ыз байланысты.

4. Азаматтық қ оғ ам – саяси ө кіметке тә уелсіз жұ мыс істейтін жә не оғ ан ық пал жасауғ а қ абілетті ә леуметтік қ атынастар мен институттар жиынтығ ы; дербес жеке адамдар мен ә леуметтік субъектілер қ оғ амдастығ ы.

Азаматтық қ оғ ам - ол жеке тұ лғ аның негiзгi қ ұ қ ық тыры мен еркiндiктерi заң жү зiнде қ амтамасыз етiлетiн жә не саяси қ орғ алатын, мемлекеттен тыс қ атынастар саласы ү йлесiмдi дaмығ aн қ oғ aм. Оны iшкiмемлекеттiк қ aтынacтapдың дамуына ық пал жасайтын адамдар топтарының ұ йымдасқ ан ә peкeтi ретiнде де aнық тayғ a болады. Қ oғ aм мү дделерiне бағ ытталғ ан азаматтық бастама азаматтық қ oғ aмның маң ызды белгiсi болып табылады.

Азаматтық қ оғ амның пайда болуы жө нінде ғ алымдар арасында екі тү рлі кө зқ арас бар. Біреулері оны буржуазиялық қ оғ амның жемісі дей келіп, нарық тық қ атынастармен байланыстырады. Екіншілері ондай қ оғ ам белгілі бір шамада болмасын болғ ан дейді.

Азаматтық қ оғ ам идеясы ө те ертеде пайда болғ ан. Аристотель ең бектерінің ө зінде бір азаматтық қ оғ амдағ ы меншіктің рө лі туралы пікірлерін кездестіреміз. Ол кім меншікке ие болса, сол ізгіліктің, адамгершіліктің де иесі болады деп жазды.

Кейінірек бұ л мә селеге елеулі ү лес қ осқ андар: Т.Гоббс, Ш.Монтескье, Ж.Ж.Руссо, Т.Пейн жә не тағ ы басқ а. Дегенмен, азаматтық қ оғ ам тұ ғ ырнамасын жасауда ерекше ең бек еткен немістің атақ ты фә лсафашысы – Гегель. Оның ойынша, азаматтық қ оғ ам мемлекеттен тә уелсіз нарық тық экономиканы, ә леуметтік топтарды, таптарды, корпорацияларды, институттарды қ амтиды. Олардың мақ саты қ оғ амның ө міршең дігін жә не азаматтық қ ұ қ ық ты жү зеге асыруды қ амтамасыз етуде.

Азаматтық қ оғ ам деп мемлекеттік қ ұ рылымнан тыс қ алыптасатын ә леуметтік-экономикалық жә не мә дени –рухани қ оғ амдық қ атынастардың жиынтығ ын айтады. Ол жеке тұ лғ аның емін-еркін дамуын қ амтамасыз етуге мү мкіндік жасайды. Бұ л қ оғ амда мемлекеттің жеке адам ө міріне аралауына шек қ ойылады. Ал олардың атқ аратын міндеттерін азаматтар ө з еркімен оларғ а берген жә не орындалуын ө здері тексереді.

Азаматтық қ оғ амның қ ұ рамына адамдардың ө здері тудырғ ан қ ауымдастық тар (отбасы, кооперациялар, ассоциялар, қ оғ амдық ұ йымдар, кә сіби, шығ армашылық, спорттық, этникалық жә не басқ а бірлестіктер), азаматтардың, ө ндірістік жә не жеке ө мірі, олардың ә деп-ғ ұ рпы, салттары кіреді.

Азаматтық қ оғ амдаадамдардың экономикалық, саяси жә не рухани ө мірінің тү рін еркін таң дауына жә не жү зеге асыруына заң жү зінде кепілдік беріледі. Олар мемлекет тарапынан қ атаң тә ртіпке алынудан сенмді тү рде қ орғ алады. Адамның жалпы қ ұ қ ық тары сақ талады, бұ зылмайды.

Азаматтық қ оғ ам экономикасының негізгі-ә р тү рлі меншіктегі кө п укладты экономика. Бұ л қ оғ амның ә рбір мү шесінің нақ тылы меншігі болады жә не оны ө з қ алауына алады. Сондық тан мұ нда белсенді іскерлікке, тапқ ырлық қ а, жемісті ең бек етуге кең жол ашылады.

Саяси ө мірде азаматтық қ оғ ам барлық азаматтарғ а мемлекеттік жә не қ оғ амдық адамның халық аралық дә режеде танылғ ан ережелерде сай тө мендегідей азаматтық қ ұ қ ық тары жү зеге асырылады:

- ұ лттық -этникалық, саяси, діни, жастық, жыныстық белгілері бойынша қ андай да долсын алалаушылық қ а жол берілмейді;

- жеке тұ лғ а мен азаматтың абыройы болып саналатын пә тер ү йі мен мү лкі, мамандық таң дау еркіндігі, тұ ратын мекенін анық тау, елжұ ртқ а келіп кету, хатта жазылғ ан жә не телефонмен сө йлеген сө з қ ұ пиялылығ ы, сө з, баспасө з жә не хабарлама бостандығ ы заң жү зінде сенімді қ орғ алады;

- адам ө зінің кө зқ арасы мен рухани мү дделерін ө зі шешеді;

- азаматтық қ ұ қ ық тар сот органдары мен қ оғ амдық ұ йымдар жағ ынан толық қ орғ алады.

Қ азақ станда азаматтық қ оғ амның қ алыптасуы ө згеше жағ дайда ө тіп отыр. Кең естік кезең де қ оғ ам ө мірі барынша мемлекеттендірілген болатын. Ол жү йе кү йрегеннен кейін азаматтық қ оғ амғ а ө туге «жоғ арыдағ ы» мемлекеттің ө зі ұ йтқ ы болып отыр. Халық тың сана-сезімі, жү ріс-тұ рысы ә лі ондай дең гейге кө теріле қ ойғ ан жоқ. Сондық тан біраз уақ ытқ а дейін, белгілі бір сапалық дең гейге қ ол жеткізгенше бұ л процеске мемлекеттің елеулі ық палы болмақ.

Еліміздің 1995 жылы Конституциясы Қ азақ станда ә леуметтік бағ дарды нарық экономикасы мен жеке адамның автономиясын тұ рақ ты қ алыптастыру ү шін оғ ан қ ажетті қ ұ қ ық тық жағ дайлардың негізін қ алады. Оғ ан тең дә режеде танылатын жә не қ орғ алатын мемлекеттік меншік пен жеке меншікті, адам жә не азамат қ ұ қ ық тарының кең ауқ ымды жә не біртұ тас кешенін, отбасын, ана мен ә ке жә не баланы мемлекеттің қ орғ ауын, идеологиялық жә не саяси ә р алуандық ты жә не тағ ы басқ а да жаң а Конституцияда бекітілген қ азақ стандық азаматтық қ оғ амды ерікті дамытудың алғ ы шарттарын жатқ ызуғ а болады.

Азаматтық қ оғ ам материалдық, мә дени жоғ ары дамығ ан шақ та қ ұ қ ық тық мемлекетке айналады.Қ ұ қ ық тық мемлекет деп-демократиялық жолмен қ абылданғ ан заң ү стемдік ететін, оның алдында бә рі де тең саналатын, жеке адамның қ ұ қ ығ ы жан-жақ ты қ амтамасыз етілетін мемлекеттік қ ұ рылысты айтады.

Заң ү стемдігінің елдің Конституциясында бекітіліп, басқ а заң дар мен ережелік актілерге таралады. Заң дар халық тың еркін білдіреді жә не оны барлық адамдар, мемлекеттік органдар мен мекемелер орындауғ а міндетті. Мұ нда мемлекет пен азаматтар екі жақ ты ө зара жауаптылық та болады. Билік шын мә нінде бө лінеді, олардың міндеттері мен қ ызметтеріне шек қ ойылады, ө зара бақ ылау қ амтамасыз етіледі.

Мұ нда бір таптың, партияның, топтың, идиологияның ү стемдігіне жол берілмейді. Адам қ ұ қ ығ ы биік дә режеде сақ талады. Барлық азаматтар шын мә нінде мемлекеттік жә не қ оғ амдық істерге қ атыса алады.

Атқ арушы биліктің барлық жұ мысы ашық атқ арылады, оның жұ мысы жұ ртшылық тың бақ ылауында болады. Пікір алуандығ ы кең ө ріс алады.

Бұ л мемлекетке адамның адамгершілік қ асиеттері, борыш сезімі, жауапкершілігі биік дамиды.

Қ ұ қ ық тық мемлекет жоғ ары ө кіметтің қ аулы-қ арарларымен кіргізілмейді.Ол ү шін мемлекет жан-жақ ты дамып, пісіп жетілуі керек.

Қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымы мен жіктелуін оқ ып білудің маң ызы зор. Себебі қ оғ ам ө зінің қ андай ә леуметтік топтардан, ал олар қ андай жай-кү й, жағ дайда тұ ратындығ ын білу керек. Олардың іс-ә рекеті барлық қ оғ ам институттарының қ ызмет ету сапасын, қ оғ ам дамуының бағ ытын анық тайды. Қ оғ амның тұ рпаты, саяси жә не мемлекеттік қ ұ рылымы оның қ андай ә леуметтік топтардан тұ ратындығ ына, олардың қ айсысы жетекшілік, қ айсысы тә уелді жағ дайда екендігіне байланысты. Адамның қ оғ амдағ ы орны кө птеген ә леуметтік белгілерімен сипатталады. Оғ ан ұ лты, тұ ратын жері, қ оғ амдық ө ндіріске қ атысуы, қ оғ амдық ең бек бө лінісіндегі орны (ө ндіріс қ ұ ралдарына меншік қ атынасы, ең бекті қ оғ амдық жолмен ұ йымдастырудағ ы рө лі, ең бектің мазмұ ны мен сипаты) кә сібі, білімі, табыс мө лшері, саяси билікті іске асыруғ а қ атынасы жә не т.б жатады.

Осындай бір немесе бірнеше ә леуметтік белгілермен бірлескен адамдар жиынтығ ын ә леуметтік топ дейді. Мысалы, жұ мысшы, шаруа, зиялылар, студенттер, зейнеткерлер, ауыл адамдары, қ азақ тар, орыстар, немістер жә не т.с.с.Ө зінің қ оғ амдағ ы орнына байланысты олар бір уақ ытта ә р тү рлі ә леуметтік топтардың мү шесі бола алды. Мысалы, студент, қ азақ, ү лкен қ аланың тұ рғ ындары.

Адамдардың қ оғ амдық жағ дайындағ ы ортақ ө мір ерекшеліктері, ә леуметтік бір топқ а енуі олардың ә леуметтік мү шелерін бірлестіреді. Олар адамдар мен ә леуметтік топтардың ө з ө мірлік жағ дайын, мү мкіншілігін нығ айтуда, кең ейтуде кө рініс табады. Оғ ан ә р тү рлі дең гейде табысқ а, билікке, кә сіпке, білімге, мә ртебеге жә не т.с.т ие болу мү мкіншіліктері жатады.

Адамдар саяси процесте белгілі бір ә леуметтік топтың ө кілі немесе мү шесі ретінде қ атысады. Олар жалпы қ оғ амдық ө мірдің, оның ішінде саяси процестің басты субъектісі болып табылады. Сондық тан қ андай болмасын саяси іс-қ имылдың сыртында біреулердің топтық мү ддесі тұ рады.

Ең бектің қ оғ амдық бө лінуі негізінде жұ мыс істейтін ә леуметтік топтар мен олардың ө зара қ атынас жү йесінің жиынтығ ын қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымы дейді. Қ оғ амдық ө мірді ә р тү рлі ә леуметтік топтардың ө зара ә рекеттестігінің нә тижесі деуге болады. Адамның қ оғ амдық жағ дайындағ ы негізгі тү рлерін атауғ а болады. Оғ ан ә леуметтік-демографиялық, ә леуметтік-таптық, кә сіби жә не елді мекендік қ ұ рылым жатады.

Марксистік қ оғ амтану ә леуметтік қ ұ рылымның негізгі тү рі деп қ оғ амның таптық қ ұ рылымын санады. Ө йткені ол қ оғ амдық ө мірдің ең маң ызды саласы қ оғ амдық ө ндіріс жү йесінде қ ұ рылады.

Сонымен қ атар қ оғ амдағ ы ә леуметтік жіктелуге басқ а да белгілер шешуші рө л атқ арады. Мысалы, билік қ ұ рылымындағ ы орны мен рө лі, табысының мө лшері, ә леуметтік топтың, ә леуметтік қ ұ рылымды жә не қ оғ амның ә леуметтік бө лінуін зерттеу ү шін XX ғ асырда ә леуметтік стратификациялану деген ұ ғ ым кіргізілді. «Страт» латын тілінде жік, қ абат деген сө зден туғ ан, геологияда жер қ ыртысының қ абаттарын білдіретін ұ ғ ым ретінде қ олданылады.

Ә леуметтік жіктелуге қ оғ амның қ ұ рамына кіретін белгілі-бір топтардың жиынтығ ы жатады. Ә леуметтік қ ұ рылымды зерттегенде волюнтаризм(ерікке ырық берушілік) болмауы ү шін, қ оғ амдағ ы барлық жіктерді қ арастырып, оларды бір белгі, ө лшем арқ ылы салыстыру керек. Соның арқ асында ә леуметтік топтарды жә не олардың қ оғ амдағ ы жағ дайын айтарлық тай толық жә не терең сипаттайтындай ө лшемді таң дап алғ ан жө н. Ол ә леуметтік топтарды жіктегенде мынандай белгілерді басшылық қ а алады: меншікке ие болудың сипаты, табыстың мө лшері, биліктің аумағ ы, мә ртебесі, ұ лттық ерекшеліктері жә не т.б Егер топтар бір белгінің негізінде жіктелсе(мысалы, табысының мө лшеріне, билік жү ргізуге қ атысына қ арай т.т) ол бір ө лшемдік жіктеуге жатады. Егер бірнеше белгінің негізінде болса, ол кө п ө лшемдік жіктелу болады.

Ә леуметтік жіктелу теориясы адамды қ ызметкер ретінде де, тұ тынушы ретінде де қ арастырады.Олбилік жү йесіндегі барлық жағ дайын, басқ ара алатын объектісінің аумағ ы мен тү рлерін, қ оғ амнан ала алатын игілік мө лшерінің барлық тү рлерін ескереді. Осылардың арқ асында ол қ оғ амдағ ы ә леуметтік жіктелу жү йесін жә не қ алыптасқ ан тең сіздікті жан-жақ ты зерттеп білуге мү мкіндік береді.

Ал ә леуметтік жіктелу теориясы, біріншіден бұ л ө згерістерді дер кезінде кө рсете біледі. Екіншіден, қ оғ амның ә леуметтік топтарының қ азіргі қ алпы, бейнесі жө нінде толығ ырақ мағ лұ мат береді.

Шетелде ә леуметтік жіктелу теориясы жү з жылғ а табысты пайдаланылып келеді. Ал Кең ес Одағ ында оны маркстік-лениндік таптар мен тап кү ресі теориясына қ арсы қ ойып, қ олданбады. Себебі, бұ л ә дісті пайдаланса, ә леуметтік жіктелу мен тең сіздіктің беті ашылып қ алғ ан болар еді. Сондық тан коммунистік идиологияның оны қ олдануғ а, насихаттауғ а, таратуғ а мү ддесі болмады, керісінше, ө ң ін ө згертіп, бұ рмалауғ а тырысты.

Ө з бағ дарламасына сә йкес «Нұ р Отан» ХДП жаң а демократиялық кезең де азаматтық қ оғ амның барлық институттарының белсенді дамуын жақ тайды жә не Қ азақ стандағ ы азаматтық қ оғ амды дамытудың 2006-2011 жылдарғ а арналғ ан тұ жырымдамасын іске асыруғ а белсене қ атынасады.
Тұ жырымдама Демократиялық реформалардың жалпы ұ лттық бағ дарламасына жә не Қ азақ станның ә лемдегі барынша бә секеге қ абілетті 50 елінің қ атарына кіру стратегиясына сә йкес ә зірленіп, Қ азақ стан Республикасы Президентінің 2006 жылғ ы 25 шілдедегі Жарлығ ымен бекітілді.

Бұ л Тұ жырымдаманың мақ саты азаматтық қ оғ ам институттарын жан-жақ ты дамытуғ а жә не адам қ ұ қ ық тары мен адами ө лшемдер саласындағ ы халық аралық шарттар мен пактілер шең берінде халық аралық -қ ұ қ ық тық қ ұ ралдарғ а сә йкес олардың мемлекетпен жә не бизнес секторымен тең қ ұ қ ық тық ә ріптестігіне арналғ ан заң намалық, ә леуметтік-экономикалық жә не ұ йымдық -ә дістемелік базаны одан ә рі жетілдіру болып табылады.

Тұ жырымдаманы іске асыру ү ш кезең ге жоспарланғ ан.
Бірінші кезең – 2006–2008 жылдар. Бұ л кезең де азаматтық қ оғ амның даму институттары ү шін қ олайлы жағ дайлар жасау жоспарланады. Атап айтқ анда бұ л кезең де:

- азаматтық қ оғ ам институттарын одан ә рі дамытуғ а бағ ытталғ ан заң жобаларын ә зірлеу;

- мемлекеттік органдардың, бизнестің жә не азаматтық қ оғ ам институттарының ынтымақ тастық тетігін нығ айту;

- қ оғ амдық кең естер тү рінде тұ рақ ты жұ мыс істейтін салалық жә не ө ң ірлік ынтымақ тастық жү йелерін қ алыптастыру;

- заң шығ ару жобалары, мемлекеттік салалық жә не ө ң ірлік бағ дарламаларды қ алыптастыру т.б. жө ніндегі жұ мыс топтарын қ ұ ру қ ажет.

Бү гінде Қ азақ станда ә ртү рлі бағ ыттағ ы 5820 Ү ЕҰ, 3340 қ оғ амдық қ орлар, 1072 заң ды тұ лғ алар қ ауымдастығ ы, 471 ұ лттық -мә дени бірлестіктер, 3340 діни бірлестіктер, 40-тан астам конфессия мен деноминациялар, ә ртү рлі меншік нысанындағ ы 6646 БАҚ тіркелген жә не жұ мыс істейді. Ү ЕҰ орнық ты топтары ә ртү рлі бағ ыттар бойынша ресімделді, олар: экологиялық - 6%; ә скери-патриоттық – 4%; балалар жә не жастар - 14%; мә дениет жә не ө нер - 8%; мү гедектерді қ олдау бойынша – 7%; ғ ылыми жә не білім беру - 8%; ә йелдер жә не гендерлік - 8%; сауық тыру-профилактикалық – 7%; қ оғ амдық бастамаларды қ олдау - 10%; бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарын дамыту - 2%; ә леуметтік қ орғ ау – 9%; қ ұ қ ық қ орғ ау – 7%; спорттық – 10%. Сонымен қ атар, мұ ндай бірлестіктердің кө пшілігі тек қ ағ аз жү зінде ғ ана бар, олар тек тіркелген ұ йымдардың сандық кө рсеткіштері статистикасын ғ ана жақ сартады. Бірақ бә рібір ү кіметтік емес секторда барлығ ы шамамен 200 мың адам жұ мыс жасайды. Олардың 40 мың ы тұ рақ ты негізде, 50 мың ғ а дейіні уақ ытша, ерікті (волонтерлік) негізде 100 мың нан астам адам жұ мыс істейді. Ү ЕҰ -ның алуан тү рлі қ ызметтерін 2 млн. таяу адам пайдаланады. Тұ жырымдаманы іске асырудың бірінші кезең інде жоспарланғ ан міндеттердің орындалуын жоқ қ а шығ аратын бірқ атар қ ағ идатты сә ттер бар.

5. Ә леуметтік саясат – олардың ә леуметтік жағ дайын сақ тау жә не ө згерту бойынша ә леуметтік процестердің, топтардың, ә леуметтік, ә леуметтік-демографиялық, ә леуметтік-кә сіби топтардың, ә леуметтік қ ауымдастық тардың (қ оғ амдардың) бү кіл кешенін реттеу оның мақ саты мен мазмұ ны болып саналатын ішкі саясаттың ерекше аспектісі.

Ә леуметтік жағ дай – тұ тастай алғ андағ ы халық тың ө мірлік қ ызметінің жә не оның қ ұ рамы бө ліктерінің негізгі кешенді сипаттамасы. Ә леуметтік жағ дай, қ оғ амдық жағ дайды қ ұ райтын – ә леуметтік жағ дайдың нақ ты ө лшемдерінің, оның сандық ө мір сү руінің тү бегейлі факторлары (себептері) мен қ оғ амның қ ұ рылымдық бө ліктерін дамыту жү йесінің ә рекет ету нә тижесі ретінде қ алыптасады.

Ә леуметтік жағ дайдың параметрлері – нақ ты, болжалып отырғ ан немесе бағ дарлама жасалып отырғ ан ә леуметтік жағ дайғ а сенімді жә не қ ажетті, жеткілікті дә лдікпен пікір білдіруге жә не оның жағ дайын (жеткен шебін) кешенді бағ алауғ а мү мкіндік беретін жү йенің сандық сипаттамасы (кө рсеткіштер мен бағ алаулары).

Ә леуметтік саясаттың субъектілері – нақ ты тү рде дербес, ә рі нақ ты ә рекет ететін ә леуметтік топтар мен оларды білдіретін органдар, ұ йымдар, институттар, қ ұ рылымдар. Осылайша, субъектілер – Бастапқ ы субъектілер – ә леуметтік топтар жә не олардың мү дделерін білдіретін органдар, ұ йымдар болып бө лінеді.

Мемлекеттік ә леуметтік саясат – бұ л белгілі бір нақ ты бір тарихи жағ дайларғ а жатқ ызылғ ан, қ ажетті ұ йымдық жә не ү гіт-насихаттық кү штермен, қ аржы ресурстарымен нығ айтылғ ан, белгілі бір мақ сатты кө здейтін, ә леуметтік аядағ ы мемлекеттің іс-қ имылы.

Ә леуметтік саясат стратегиясы – оның дамуының аталғ ан нақ ты-тарихи кезең індегі елдің ә леуметтік проблемалар жү йесінің бас шешімі.

Нарық тық экономика жағ дайындағ ы ә леуметтік саясат ел халқ ының негізгі қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру жә не қ оғ амдағ ы ә леуметтік ә лемді қ амтамасыз ету ү шін қ ажетті алғ ышарттар жасау мақ сатын кө здейді жә не оның ә ртү рлі топтары, таптары жә не ұ лттары арасындағ ы консенсусты қ амтамасыз етеді. Осы стратегиялық міндеттерді тиімді жү зеге асырусыз нарық тық шаруашылық тың қ алыпты жұ мыс істеуі, қ оғ амдағ ы ә леуметтік шиеленістерді жою жә не бә сең дету мү мкін емес.

Ә леуметтік саясаттың басымдық тары – ә леуметтік саясаттың бірінші кезекті міндеттері ретінде сезінген, неғ ұ рлым маң ызды, мә нді, ө ткір проблемалар. Басымдық тар аса маң ызды ә леуметтік-экономикалық жә не ә леуметтік-саяси проблемалардың қ ұ рамына, нақ ты ө зара байланысына жә не ө ткірлігіне байланысты айқ ындалады. Басымдық тардың объективті негіздері, ө зінің қ озғ алысы мен ө зінің идеологиясының перспективалық мақ саттарына сү йене отырып, ә леуметтік саясат басымдық тарының ә рбірі ө з нұ сқ асын ұ сынатын қ оғ амдағ ы кү ресуші ә леуметтік кү штер ү шін бір болып саналады.

Ә леуметтік нарық тық шаруашылық тағ ы мемлекеттің ә леуметтік саясатын қ алыптастыру: а) олар иелік ететін капиталғ а жә не оның сің ірген ең бегіне сә йкес халық тың кірісінің ө суін қ амтамасыз етуі; б) қ оғ амның барлық мү шелерінің ә леуметтік жә не экономикалық жауапкершілігін арттыру жолымен, ә леуметтік масылдық ты жоюы; в) халық ты ә леуметтік қ орғ ау тетігін жасауы тиіс.

Экономикалық жә не ә леуметтік саясат арасындағ ы ө зара байланыс келесі екі жағ дайда ө зінің нақ ты кө рінісін табады: а) экономикалық саясат, халық тың ә л-ауқ атының ө су аса маң ызды жағ дайы ретінде материалдық жә не рухани байлық тар жасау жө ніндегі адамдар қ ызметін реттеу сияқ ты ө зінің тү пкі мақ сатына ие; б) ә леуметтік саясат олардың материалдық жә не рухани байлық тарды пайдалануы бойынша адамдар арасындағ ы қ атынастарғ а ық пал етумен байланысты. Осылайша, бұ л бір саясат ү шін қ орытынды, ал екінші бір саясат ү шін – бастапқ ы нү кте болып саналады.

Мемлекеттің ә леуметтік саясатын ә зірлеудің негізгі принциптері:

- адамның экономикалық еркіндік принципі, кә сіпкерлердің, жалданып ең бек ететін тұ лғ алардың жә не олардың кә сіподақ тарының тарифтік дербестікке (ә леуметтік ә ріптестікке негізделген) қ ұ қ ық тарын тану;

- нарық тың реттеуші рө ліне сену принципі (сұ раныс пен ұ сыныс, еркін бағ а белгілеу мен бә секелестік нарық тағ ы жағ дайды айқ ындайды);

- нарық тық кү штер ойыны ү шін, ойын ережелерін жасау жә не сақ тау ү шін, экономикалық жә не ә леуметтік ө мірдің ағ ынан реттеу ү шін тиісті жағ дайлар жасау ү шін мемлекеттің жауапкершілік принципі;

- ең бек қ абілеті аздауларғ а кө мектесу ү шін, ең бек қ абілеті неғ ұ рлым жоғ арыларғ а кө бірек жұ мыс беру принципі;

- ө ндірісті, қ оғ амдық жә не мемлекеттік ө мірді басқ аруғ а қ ызметкерлердің қ атысу принципі.

Ә леуметтік процестерді реттеу (жоспарлау) сол бойынша жү зеге асырылатын, мемлекеттің ә леуметтік саясатының неғ ұ рлым маң ызды аспектілері:

- отбасыларының кірістері мен жеке тұ тынуы аясындағ ы саясат;

- қ оғ амның ә л-ауқ аты аясындағ ы саясат;

- халық тың жұ мыс кү ші мен жұ мыспен қ амтуды ұ лғ айту аясындағ ы саясат;

- қ оғ амдағ ы «ә лсіз топтарды» қ олдау жө ніндегі саясат;

- ә леуметтік инфрақ ұ рылымдар салаларын дамыту жө ніндегі саясат.

6. Саяси партиялардың қ ұ рылу жә не қ ызмет ету негiздерi.

1. Саяси партиялардың қ ызметi ерiктiлiк, тең қ ұ қ ық тылық, ө зiн-ө зi басқ ару, заң дылық жә не жариялылық принциптерiне негiзделедi. Осы Заң мен белгiленген шектеулердi қ оспағ анда, саяси партиялар iшкi қ ұ рылымын, мақ саттарын, қ ызмет нысандары мен ә дiстерiн еркiн анық тайды.

2. Саяси партиялардың қ ызметi адам мен азаматтың Қ азақ стан Республикасының Конституциясында кепiлдiк берiлген қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын бұ збауғ а тиiс.

3. Саяси партиялар Қ азақ стан Республикасының саяси партияғ а мү ше болып табылатын азаматтарына саяси партиялардың басшы органдарында, депутаттық қ а жә не мемлекеттiк билiк органдары мен жергiлiктi ө зiн-ө зi басқ ару органдарындағ ы ө зге де сайланбалы қ ызметтерге кандидаттардың тiзiмiнде ө кiлдiк етуi ү шiн бiрдей мү мкiндiктер жасауғ а тиiс.

4. Саяси партиялардың ұ йымдық қ ұ рылымы аумақ тық принцип бойынша қ ұ рылады.

5. Саяси партиялар мен олардың қ ұ рылымдық бө лiмшелерiнiң (филиалдары мен ө кiлдiктерiнiң) басшы органдары Қ азақ стан Республикасының аумағ ында болуғ а тиiс.

6. Қ азақ стан Республикасының аумағ ында басқ а мемлекеттердiң саяси партияларының қ ызметiне жол берiлмейдi.

7. Мақ саттары немесе iс-ә рекеттерi Қ азақ стан Республикасының конституциялық қ ұ рылысын кү штеп ө згертуге, тұ тастығ ын бұ зуғ а, мемлекеттің қ ауiпсiздігiне нұ қ сан келтiруге, ә леуметтiк, нә сiлдiк, ёлттық, дiни, тектiк-топтық жә не рулық араздық ты тұ татуғ а бағ ытталғ ан саяси партияларды қ ұ ру мен олардың қ ызметiне тыйым салынады.

8. Азаматтардың кә сiби, нә сiлдiк, ұ лттық, этникалық жә не дiни белгiлерi бойынша саяси партиялар қ ұ руғ а, сондай-ақ мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi ө зiн-ө зi басқ ару органдарында саяси партиялардың бастауыш партия ұ йымдарын қ ұ руғ а жол берiлмейдi.

9. Ә скерилендiрiлген саяси партиялар, сондай-ақ саяси партиялар жанынан ә скерилендiрiлген қ ұ ралымдар қ ұ руғ а жә не олардың қ ызметiне тыйым салынады.

10. Бiлiм беру ұ йымдарының оқ у процесiнде саяси партиялардың бағ дарламалық, жарғ ылық талаптарын насихаттауғ а жол берiлмейдi.

Саяси партиялар туралы Қ азақ стан Республикасының Заң ы 2002 жылғ ы 15 шілде N 344-ІІ қ абылданды. Осы Заң саяси партияларды қ ұ рудың қ ұ қ ық тық негiздерiн, олардың қ ұ қ ық тары мен мiндеттерiн, қ ызметiнiң кепiлдiктерiн белгiлейдi, саяси партиялардың мемлекеттiк органдармен жә не басқ а ұ йымдармен қ атынастарын реттейдi.

Азаматтардың, ә ртү рлi ә леуметтiк топтардың мү дделерiн мемлекеттiк билiктiң ө кiлдi жә не атқ арушы, жергiлiктi ө зiн-ө зi басқ ару органдарында бiлдiру жә не оларды қ алыптастыру iсiне қ атысу мақ сатында олардың саяси еркiн бiлдiретiн Қ азақ стан Республикасы азаматтарының ерiктi бiрлестiгi саяси партия деп танылады. Саяси партияның халық атынан билiк жү ргiзуге қ ұ қ ығ ы жоқ. Қ азақ стан Республикасының саяси партиялар туралы заң дары Қ азақ стан Республикасының Конституциясына негiзделедi, осы Заң нан жә не Қ азақ стан Республикасының ө зге де нормативтiк қ ұ қ ық тық актерлерiнен тұ рады. Саяси партиялар заң алдында бiрдей. Қ азақ стан Республикасы азаматтарының саяси партияларғ а бiрлесу бостандығ ына қ ұ қ ығ ы бар. Қ азақ стан Республикасының азаматы тек бiр саяси партияғ а мү ше бола алады. Саяси партияғ а мү ше болу Қ азақ стан Республикасы азаматының қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын шектеуге негiз бола алмайды. Ә ркiм ө зiнiң қ андай партияғ а жататынын кө рсетуге немесе кө рсетпеуге қ ұ қ ылы.

Мемлекет саяси партиялардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерiнiң сақ талуын қ амтамасыз етедi. Мемлекеттiң саяси партиялардың iстерiне жә не саяси партиялардың мемлекет iстерiне заң сыз араласуына жол берiлмейдi. Саяси партияларғ а мемлекеттiк органдардың функцияларын жү ктеуге де жол берiлмейдi. Азаматтардан кез келген нысанда, оның iшiнде ресми қ ұ жаттарда да, қ андай партияғ а жататынын кө рсетудi талап етуге тыйым салынады. Парламент депутаттарының, мемлекеттiк қ ызметшiлердiң саяси партиялардағ ы ақ ы тө ленетiн қ ызметтерде болуына қ ұ қ ығ ы жоқ. Мемлекеттiк қ ызметшiлер лауазымдық мiндеттерiн атқ ару кезiнде Қ азақ стан Респу