Негізгі түсініктер. - Жекешелендіру кезеңдері

- Меншік тү сінігі

- Меншіктің тү рлері

- Мемлекеттік меншік

- Мемлекеттік сектор

- Оноре тізбегі

- Жекешелендіру

- Жекешелендіру кезең дері

1. Меншік формалары жә не оның ә ртү рлі елдердегі қ атынастары

2. Мемлекеттік меншік қ оғ амдық игіліктер мен қ ызметтердің ө ндірісі негізінде

3. Экономиканың мемлекеттік секторы жә не оның тиімділігі

4. Жеке меншік жеке кә сіпкерлік пен бизнестің дамуының негізі

5. Жекешелендіру жеке сектордың даму факторы

1. Меншік – бұ л адамның затқ а қ атынасы емес, бұ л затқ а байланысты адамдар арасындағ ы қ атынас. Кең естік экономикалық ә дебиеттерде жеке меншік категориясын адамдар арасындағ ы қ атынас ретінде танытқ ан К.Маркс деп есептеліп келді. Бірақ П.Ж.Прудонның анық тамасында (атақ ты сө зі «Меншік- бұ л ұ рлық») меншік – бұ л адамдар арасындағ ы қ атынас, ө йткені адам ғ ана адамнан ұ рлауы мү мкін делінген.

Меншік қ атынастарын қ арастыра келе, одан қ ұ қ ық тық жә не экономикалық деп екіге бө ліп қ арастыруғ а болады. Біріншісі, меншік субъектілерінің меншік объектілеріне қ атынасын білдіреді. Экономикалық меншік қ атынастары меншіктен табыс табуғ а бағ ытталғ ан. Экономикалық меншік қ атынастары меншік табыс кө зі болғ ан жағ дайда ғ ана пайда болады.

Сонымен, меншік – бұ л қ оғ амдағ ы қ ұ қ ық тық жә не экономикалық қ атынастар жиынтығ ы.

Қ Р Конституциясына сә йкес «Қ азақ стан Республикасының мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады жә не бiрдей қ орғ алады». Бұ л меншiктің формалары. Ә ртү рлі ә леуметтiк мақ сат пен қ ұ қ ық тық режим оларды бө лiп алуғ а негiздеме болады. Меншікті екі формағ а бө лу Конституцияда олардың меншік қ ұ қ ығ ының субъектісi ретiнде мемлекетке қ атынасының нышандары бойынша жү ргiзiледi. Жеке меншiкке жататындық тан заң ө те оң ай анық тайды - мемлекетке тиесiлi еместің барлығ ы солар. Яғ ни барлық мемлекеттiк емес меншiктер жеке меншiк болып табылады. Ресей Федерациясында меншiк формаларынның тiзбесi жабылғ ан жоқ. Жеке жә не мемлекеттiктен басқ а оларда муниципалдық жә не басқ а формалар бар. Меншiк формаларына меншiк қ ұ қ ығ ы формалары сә йкес келедi. Ө з кезегiнде формалар да тү рлерге бө лiнедi. Форма мешлiктiң арналғ ан мақ саты мен ә леуметтiк бағ ыттылығ ына қ арай оның салалық ерекшелiгін бейнелейдi, ал тү р - меншiк формалары iшiндегi субъективтiк айырмашылық. Кез келген азамат немесе заң ды тұ лғ а, сондай-ақ мемлекет меншiк қ ұ қ ығ ының субъектісi бола алады. Азаматтық ә рекет қ абiлетi шектеулi болғ ан немесе, тiптен, ол болмағ ан жағ дайда оның мү ддесiн заң немесе шарт бойынша ө кiл қ орғ айд. Мемлекеттiң меншік қ ұ қ ығ ының субъектiсi ретіндегi ерекшелiгi сол - оның қ ұ қ ығ ы уә кiлеттi мемлекеттiк органдар немесе мемлекеттiк заң ды тұ лғ алар арқ ылы, ал, заң қ ұ жаттарында кө зделген жағ дайдарда - мемлекеттiк емес заң ды тұ лғ алар жә не азаматтар арқ ылы жү зеге асырылады.

Конституцияғ а бағ дар алып Азаматтық кодекс меншiк формасы ретiнде жеке (191-бап) жә не мемлекеттiк (192-бап) меншiктi бө лiп қ арастырады. Сонымен қ атар қ азақ стандық заң шығ арушы, ресейлiкке қ арағ анда, топтастыру кезiнде “форма” терминін пайдаланбады. Оғ ан саналы тү рде барды, себебi “форма” жене “тү р” ұ ғ ымдары ө з мә ндерi жағ ынан кө п мағ ыналы жә не меншiк қ ұ қ ығ ына қ атысты қ олдануғ а онша келмейдi. Бұ л ұ станым дұ рыс та шығ ар, дегенмен, бұ л мә селеге қ атысты екi кө зқ арасты атап ө ткен жө н. Бiрiншiсi бойынша меншiк қ ұ қ ығ ы бiр тұ тас жә не бiртектi. Ол нарық тық экономиканың жалпы ережесiне бағ ындырылғ ан. Бiрақ мемлекеттiк меншiк қ ұ қ ығ ын бұ ғ ан жатқ ызуғ а болмайды, ол мемлекет функциясын қ олдау жә не жеке меншiк қ ұ қ ығ ының қ алыпты жұ мысын қ амтамасыз етуде шектеулi ауқ ымда болады. Яғ ни, жеке мешнiк тү рлiк емес, меншiк ұ ғ ымына келетiн тектiк ұ ғ ым.

Екiншi кө зқ араста меншік қ ұ қ ығ ы тектiк ұ ғ ым, ал жеке жә не мемлекеттiк меншiк қ ұ қ ығ ы - тү рлiк ұ ғ ым. Мү лiктің жеке жә не мемлекеттiк меншiк ү шiн заң намада белгiленген ә ртү рлi қ ұ қ ық тық режимi оғ ан негіздеме болады. Бұ л мемлекет функциясың айрық ша сипатынан туындайды жә не субъектісінің ерекшелiгiне байланысты.

Заң ды тұ лғ алар қ атысатын қ атынастардығ ы сияқ ты мемлекет ө кiлдерi қ атысатын қ атынастарда абстрактілі субъектiлердiң - Қ азақ стан Республикасының немесе ә кімшілік-аумақ тық бө лiністердiң бар екендiгі ескерiледi. Олардың атынан азаматтық айналымда қ ұ қ ық берiлген тұ лғ алар- заң ды немесе жеке тұ лғ алар қ атысады. Ә детте заң ды тұ лғ алар мекеме мә ртебесi берiлген мемлекеттiк органдар болады. Бұ л жағ дайларда да мұ ндай мемлекеттiк мекеменің қ ашан ө з атынан, қ ашан мемлекет немесе ә кiмшiлiк - аумақ тық бө лiнiс атынан мү дде қ орғ айтыннын бiлген дұ рыс. Қ ай жағ дайда болса да мемлекет пен ә кiмшiлiк-аумақ тық белiнiстiң мемлекеттiк заң ды тұ лғ а балансында бекітiлмеген мемлекеттiк мү лiкке тiкелей билiк жасайтынын ескеру керек. Басқ а жағ ынан алғ анда, мемлекеттiк меншiкке қ ұ қ ық тың мемлекеттiк заң ды тұ лғ алар (кә сiпорындар мен мекемелер) ө здерiнің шаруашылық жү ргiзуiндегi немесе оралымды басқ аруындағ ы мү лiкке қ атысты жү зеге асырады.

Меншік мә селелерімен «экономикалық қ ызығ ушылық тар» категориясы тығ ыз байланысты. Экономикалық қ ызығ ушылық тардың астарында біз адамдардың ө здерінің объективті материалдық қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыруғ а ұ мтылуын тү сінеміз. А.Смит экономикалық қ ызығ ушылық тардан ө ндіріске деген стимулды кө рген. Кез келген ортада экономикалық қ ызығ ушылық тардың шиеленісі орын алады. Кө п жағ дайда ә леуметтік қ арама – қ айшылық тар келең сіз жағ дайлар тудырады. Мысалғ а, жеке кә сіпкерлер жалдамалы жұ мысшыларғ а жалақ ы қ ысқ арту арқ ылы табыс табуды кө здейді, ал жұ мысшылар керісінше табыс азайсада, жалақ ының кө терілгенін кө здейді. Қ арама – қ айшылық тар бә секелестік тү рінің бә рінде де кездеседі.

Нарық тық экономика ә р тү рлі нарық тар қ ызығ ушылық тары қ атынастарына бейімделуі бойынша тиімді.

Экономикалық қ ызығ ушылық тар мә селесі меншіктік қ ұ қ ық тарды жү зеге асыру принциптерімен тығ ыз байланысты.

2. Мемлекеттік меншік мә селесі аса маң ызды. К.Маркс мемлекеттік меншікті «бюрократияның жеке меншігі» деп есептеген. Бұ л анық тама шындық қ а жақ ынырақ секілді, мемлекеттік меншікті «қ оғ амдық» немесе «жалпы халық тық» дегеннен кө рі.

Мемлекеттік меншік – бұ л қ оғ амдық меншіктің синонимы емес, ө йткені мемлекет – бұ л қ оғ амның бә рі емес, тек қ ана бө лігі.

Мемлекеттік меншік - Конституциямен, Азаматтық кодекспен меншіктің бір тү рі ретінде бекітілген.

Азаматтық кодексте азаматтық -қ ұ қ ық тық қ атынастардағ ы барлық қ атысушылардың тең дігі кө зделген.

Азаматтық кодекстің 111-114 баптарына сә йкес мемлекет азаматтық – қ ұ қ ық тық қ атынаста ө зіндік егемендік иммунитетін кө рсетпейді, қ айта азаматтық заң дармен реттелетін қ атынастарғ а осы қ атынастардың ө зге қ атысушыларымен тең негіздерде қ атынасады. Мысалы, мемлекетке жә не ә кімшілік – аумақ тық бө ліністерге заң ды тұ лғ алардың азаматтық заң дармен реттелетін қ атынастарғ а қ атысуын анық тайтын нормалар, егер заң қ ұ жаттарынан ө зге норма туындамайтын болса, қ олданылады. (АК – тің 114 - бабы) жә не азаматтық – қ ұ қ ық тық дауларды Қ азақ стан Респуцбликасының қ атысуымен соттар шешеді. (АК – тің 111 – бабы 3-тармағ ы).

Мемлекеттік меншік қ атынасы тең дікті жариялай отырып, бірақ белгілі бір ерекшеліктерге ие:

- мемлекет егеменді биліктің иесі, ол осығ ан орй заң дар қ абылдап, ә кімшілік актілерін шығ арады;

- мемлекет заң ды тұ лғ а болып табылмайды, сондық тан да оның атынан ө кімет билігі мен басқ ару органдары ә рекет етеді, олар ө здерінің қ ұ зыреті шегінде, белгіленген заң дар мен ережелер шең берінде қ имылдайды;

- мемлекеттік меншіктің аумағ ы зор, ол кез келген мү лікті, оның ішінде айналымнан алынғ ан немесе шектелгендерін де иелене алады;

- мү лікті меншікке алуды ә ртү рлі тә сілдер қ олданады, айталық, салық баж салығ ы, жинау жә не т.б. бар;

- мемлекеттік меншік негізінде ә леуметтік міндеттер жү зеге асады, яғ ни тұ рғ ындарды кү нкө ріске қ ажеттілікпен қ амтамасыз етеді.

Мемлекеттік меншік қ ұ қ ығ ын объективтік мағ ынада Қ азақ стан Республикасы атынан мемлекетке жататын материалдық игіліктерді бектінен жә не қ орғ айтын қ ұ қ ық тық нормалардың жиынтығ ы деп тү сіну керек жә не де ол мемлекттік мү лікті иеленуге, пайдалануғ а жә не билік етуге байланысты тә ртіп жү йесін бекітеді.

Мемлекеттік меншік қ ұ қ ығ ын субъективтік мағ ынада мү лікті иелену, пайдалану жә не билік ету жө нінде мемлекеттік ө кілеттігіне жататын қ ұ қ ық тардан тұ рады, мемлекет оның Қ азақ стан халқ ының мү ддесі жолында ө з қ алауы бойынша жү зеге асырады.

3. Мемлекеттік сектор – мекемелер, ұ йымдар, кә сіпорын жү йесі, мемлекеттік функцияларын экономикалық, ә леуметтік жә не саяси сфераларда жү зеге асыру мақ сатында мемлекеттік меншіктің экономикалық жә не қ ұ қ ық тық негізде қ ызмет атқ арады.

Мемлекеттік сектор – бұ л жергілікті жә не Орталық басқ ару органдарына тікелей, тұ тастай немесе жартылай бағ ыныштағ ы шаруашылық кешенінің объектілері. Мемлекеттік сектор объектілеріне рентабельділігі тө мен инфрақ ұ рылым объектілері жә не инвестицияны кө п қ ажет ететін капиталдық айналымы жай шикізат энергетика салаларының кә сіпорындары жатады.
Жұ мыс жасау принциптері жеке меншіктегі кә сіпорындар принциптерінен ө згеше қ ызмет жасауы мемлекеттік секторды жалпы халық тық міндеттерді шешу мақ сатында пайдалануғ а мү мкіндік береді. Мемлекеттік сектор нарық коньюктурасының нашарлауы жағ дайында экономикағ а жә рдем беруші негізгі қ ұ рал мұ ндай жағ дайда мемлекет ө зінің экономикалық жә не ә леуметтік бағ ыттағ ы негізгі міндеттерін осы мемлекеттік сектор кә сіпорындары арқ ылы іске асырады, ө ндірістің қ ұ ралдарына жол бермеуге тырысады. Мемлекеттік реттеу қ ұ ралдарынан сыртқ ы экономикалық процестерді реттеу жатады: сыртқ ы байланыстарды реттейтін қ ұ ралдар-тауарлар, экспорттарды ынталандыруғ а бағ ытталғ ан шаралар: экспорттарды несиелеу, экспорттық несиелерге кепілдік беру, шет елдегі инвестицияларғ а кепілдік, сандық шектеулерді ең гізу немесе алып тастау, сыртқ ы сауда тө лемдерін ө згерту жә не т.б. жатады. Сыртқ ы экономика реттеу қ ұ ралдары негізінде отандық тауар ө ндірушілерге бағ ытталғ ан протекциялық саясат іске асырылады.

Экономиканың мемлекеттік секторы ел заң дылығ ына сай билік ө зіне жү ктелген міндеттемелерді орындаудың негізгі қ ұ ралының бірі. Мемлекеттік сектор мемлекеттік бюджет кө мегімен қ оғ амда толығ ымен ресурстардың тиімді бө лінуіне жағ дай жасайды. Бү гінгі таң дағ ы мемлекеттің тұ рақ ты экономикалық дамуы тұ рғ ысынан негізгі мә селе бюджет жү йесін басқ ару процесі деп санауғ а болады.

Бюджеттің қ ызметі бюджеттің кірісі мен шығ ысы сияқ ты ерекше экономикалық формалар арқ ылы жү зеге асырылатын мемлекеттің орталық тандырылғ ан ақ шалай қ орларын қ алыптастыру жә не пайдаланумен байланысты. Бұ л жекелеген қ ұ ндық бө лу этаптарын кө рсететін мемлекеттік бюджеттің қ ызмет етуінің спецификациялық формасы. Мемлекеттік бюджеттің табысы негізгі макроэкономикалық кө рсеткіштер базасында елдің экономикасын ары қ арай дамыту мен инвестиция тартуғ а бағ ытталғ ан белгіленген халық ты ынталандырушы шаралары мен орта мерзімге елдің ә леуметтік экономикалық дамуының индикативті жоспарымен анық талынады.

Бюджет кірісін басқ арудың барлық процессі табысты реттеудің негізгі принциптері бекітілген «Бюджет туралы», «Салық жә не басқ а да бюджетке міндетті тө лемдер туралы» Қ азақ стан Республикасы заң дарымен реттеледі, сондай-ақ республикалық бюджетте ағ ымдағ ы жылғ а сә йкестендірілген табыстардан нақ ты аударымдар бекітіледі.

Мемлекет ресурстарын қ айта бө лу процесінде бюджетті қ алыптастыру кезінде мемлекеттік секторды қ айта қ ұ рылымдау мен даму бағ ыттары, мақ саттарын ескеру қ ажет.

Мемлекеттік бюджеттің шығ ыс жіктемесінің барлық тү рі меншік формалары бойынша ресурстарды бө луді қ арастырмайды, осылайша ә рекет етуші ә дістеме негізінде мемлекеттік секторғ а тікелей бағ ытталғ ан қ ұ ралдарды бағ алау мү мкін емес. Бюджеттік жіктеме баптарын талдау негізінде ғ ана жекелеген пайымдауларды тү зуге болады.

4. Меншік қ ұ қ ығ ын 1961 жылы ағ ылшын заң гері А. Оноре, оның 11 элементін ашып кө рсетеді. «Оноре тізбегі»: иелік ету, пайдалану, басқ ару, иелену, есептер шығ ару, қ ауіпсіздік, ұ рпақ қ а қ алдыру, мерзімсіз (бү кіл ғ ұ мыры бойынша) пайдалану, басқ аларғ а қ ауіп тө ндірмей пайдалану, қ арызына тө леу арқ ылы иеліктен шығ ару жә не меншік қ ұ қ ығ ын «қ айтару» (біреуге берген қ ұ қ ығ ын мерзімі ө ткен соң ө зіне қ айтару).

Меншік қ ұ қ ығ ы дегеніміз субъектінің заң қ ұ жаттары арқ ылы танылатын жә не қ орғ алатын ө зіне тиесілі мү лікті ө з қ алауынша иелену, пайдалану жә не оғ ан билік ету қ ұ қ ығ ы.

Меншік иесінің ө з мү лкін иелену, пайдалану жә не оғ ан билік ету қ ұ қ ығ ы болады.

Иелену қ ұ қ ығ ы дегеніміз – мү лікті іс жү зінде иеленуді жү зеге асыруды заң жү зінде қ амтамасыз ету.

Пайдалану қ ұ қ ығ ы дегеніміз – мү ліктен оның пайдалы табиғ и қ асиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жү зінде қ амтамасыз етілуі. Пайдалы кіріс, ө сім, жеміс, тө л алу жә не ө зге нысандарында болуы мү мкін.
Билік ету қ ұ қ ығ ы дегеніміз – мү ліктің заң жү зіндегі тағ дырын белгілеудің заң мен қ амтамасыз етілуі.

Меншік иесі ө зіне тиесілі мү лікке қ атысты ө з қ алауы бойынша кез келген ә рекеттер жасауғ а, соның ішінде бұ л мү лікті басқ а адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығ аруғ а, ө зі меншік иесі болып қ ала отырып, оларғ а мү лікті иелену, пайдалану жә не оғ ан билік ету жө ніндегі ө з ө кілеттігін тапсыруғ а, мү лікті кепілге беруге жә не оғ ан басқ а да ә дістермен ауыртпалық тү сіруге, оларғ а ө згеше тү рде билік етуге қ ұ қ ылы.

Меншік иесінің ө з ө кілеттігін жү зеге асыруы басқ а тұ лғ алар мен мемлекеттің қ ұ қ ық тары жә не заң мен қ орғ алатын мү дделерін бұ збауғ а тиіс. Қ ұ қ ық тармен заң ды мү ддделерді бұ зушылық басқ а нысандарымен қ атар, меншік иесінің ө зінің монополииялық жә не ө зге де басымдық жағ дайын, пайдаланып қ иянат жасауынан кө рінуі мү мкін. Меншік иесі ө з қ ұ қ ық тарын жү зеге асырғ ан кезде азаматтардың денсаулығ ы мен айналадағ ы ортағ а келтіріуі мү мкін зардаптарғ а жол бермеу шараларын қ олдануғ а міндетті.

Меншік қ ұ қ ығ ының мерзімі шексіз. Мү лікке меншік қ ұ қ ығ ы осы кодексте кө зделген негіздер бойынша ғ ана ық тиярсыз тоқ татылуы мү мкін.

Заң қ ұ жаттарында кө зделген реттерде, жағ дайлар мен шектерде меншік иесі ө з мү лкін басқ а адамдардың шектеулі тү рде пайдалануына жол беруге міндетті.

Жеке меншік азаматтардың жә не мемлекеттік емес заң ды тұ лғ алар мен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде кө рінеді.

Қ оғ амдық меншік, соның ішінде діни бірлестіктер меншігі жеке меншікті ерекше тү рі ретінде кө рінеді.

Заң қ ұ жаттарына сә йкес азаматтарғ а немесе заң ды тұ лғ аларғ а тиесілі бола алмайтын жекелеген мү лік тү рлерінен басқ а кез келген мү лік жеке меншікте болуы мү мкін. Жеке меншікте болатын мү ліктің саны мен қ ұ ны шектелмейді.

5. Жеке кә сіпкерліктің қ ұ рылуының екі жолы бар: жеке капитал базасында жаң а мекемелер ашу жә не жекешелендіру арқ ылы мемлекеттік меншікті жеке меншікке айналдыру.

«Жекешелендіру» термині латын тілінен –«приватус» - «жеке» деген мағ ына береді.

Жекешелендіру – нарық тық қ атынасқ а ө тудің тү бірлі мә селесі. Ол жеке меншік секторы мен акционерлік қ оғ амдардың жә не бірлескен кә сіпорындардың алдың ғ ы позицияларды алуын кө рсететін қ озғ алысты анық тайды. Оның жү ргізулі нарық тық қ атынастың пә рменділігіне байланысты болады. Жекешелендіру – меншіктің барлық тү ріне мемлекеттік, ұ жымдық жә не жеке меншіктің тең дігі мен қ ұ қ ығ ына қ алыпты жағ дай жасайды. Адамдарғ а меншікті қ айтарумен байланысты ө ндірушілерден бә секелесуге жарамды – жарамды ө нім тү рлерін ө ндіруге деген ынтасының арта тү сетініне сенім білдіруге болады.

Жекешелендіру кейде дү ниежү зілік жаулап алып бара жатқ ан бейбіт революция деп те бейнелеп атайды. Шынында да бұ л процеске даму дә режесі ә р тү рлі дең гейдегі 50-ден астам мемлекет қ атысады. Бұ л елдердегі мемлекеттік кә сіпорындар жекешелендіріліп, ауыл шаруашылығ ы ұ йымдары мен ө ндіріс орындары тікелей мемлекет иелігінен алынып, жалғ а берілуде. Бұ л процестің ауқ ымы мен қ арқ ыны, ә сіресе 1991 жалдан бастап кү шейді жә не қ азір ол, нарық қ а кө шкен дамудың ә р қ илы дең гейдегі мемлекеттерде жү ріп жатыр. Жекешелендіру ТМД елдерінде ә р тү рлі дең гейінде жү ргізіліп келеді, бұ л бағ ытта шет елдік тә жірибелер де ескерілуде, қ ателіктерге де жол берілуде, бірақ уақ ыт басқ а таң даудың жоқ тығ ын кө рсетіп отыр. Бү гінгі таң да мемлекеттік кә сіпорындар пайданы қ орландырумен ү немді, тиімді жұ мыс істей алмай, ұ лттық байлық ты ысырап етіп келеді деген кө зқ арас қ алыптасты.
Республикамызда ұ зақ жылдар бойы санамызғ а социалистік меншік сің іріліп, жеке меншік қ анаушы қ оғ амғ а тә н деп ұ ғ ындырылып келді. Ол системадан қ оғ амдық меншік пен жеке меншік ұ ғ ымы сыйыспайтын еді. Ө ндірісті, шаруашылық ты мемлекет меншігіне бағ ындырудың басымдылығ ына орай жеке меншіктің даму болашағ ы жоқ деген ой қ алыптастырылды. Адамның жеке меншікке деген табиғ и ұ мтылысын басуғ а мемлекет машинасының барлық қ уаты жұ мсалды. Ә йткенмен қ оғ амдық ойдың дамуы ел ө міріне елеулі ө згерістер ә келді. Ә кімшілдік жү йе кө рер кө зге меншік иесі бола отырып, қ оғ амдық меншіктің қ ожасы болғ аны айдан анық. Осындай оралымпаздық, іштен іру меншік қ атынастарын қ иратып, ә кімшілдік - ә міршілдік жү йенің кү йреуін тездетті.

Қ азақ стан Республикасында жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу процесі «Жекешелендіру жә не мемлекет иелігінен алудың Ұ лттық бағ дарламасына» сә йкес жү ргізілді.

Жекешелендіру ү ш негізгі бағ ытта жү ргізілді:

- Кіші жекешелендіру – ең беккерлердің саны 200 адамғ а дейін.

- Жаппай жекешелендіру – орташа жә не ірі кә сіпорындар (200-500 адам) жә не халық қ а жекешелендіру купондарының бө лінуіне негізделді.

- Жеке жобалық жекешелендіру – ірі кә сіпорындар мен мемлекеттің ерекше маң ызды кә сіпорындары.

Қ азақ стан республикасындағ ы жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу процесін 4 кезең ге бө луге болады:

- 1991-1992 жж.- мемлекет меншігінің реформасы кең кө лемде нарық тық экономикағ а кө шуге жағ дай жасау ү шін жү ргізілді. Бұ л кезде мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу жекешелендіру жү зеге асырыла бастады. Негізгі мақ сат ө ндірістік қ атынастардың жаң а тү рін қ алыптастыру, меншік иелерінің жаң а тобын қ ұ ру. Мемлекеттік меншікті азаматтарғ а бағ алы қ ағ аз тү рінде мү лкін бө ліп беруді кө здеді. Бұ л кезде ашық аукциондар мен конкурстар арқ ылы шағ ын, орта кә сіпорындар жекешелендірді.

- 1993-1995 жж. – мемлекет иелігіндегі мү лікті халық қ а қ айтару арқ ылы нарық қ а кө шу жағ дайын жасауы. Бұ л кезең де шағ ын жә не жаппай жекешелендіру жү ргізілді. Мұ ндағ ы негізгі мақ сат нарық тық экономикағ а ө ту жағ дайын қ алыптастыру, мемлекет иелігінен алу барысында ә леуметтік ә ділеттілікті сақ тауғ а, жекешелендірудің тә ртіппен, мемлекеттің бақ ылаумен жузеге асуын қ амтамасыз ету. Жекешелендірудің ә ртү рлі бағ ыт бө лімінде халық тың меншік деген қ ұ қ ығ ы инвестиция тарту, оның ішінде шетелдік инвестицияларды мү мкіндігі жү зеге асуына жағ дай жасалды.

- 1996-1998 жж. экономикадағ ы жеке сектордың басымдылығ ымен қ атар мемлекеттің халық қ а мү лікті қ айтаруының аяқ талуы. Бұ л кезең де басты мақ сат жекешелендіру саясатын аяқ тау, экономикадағ ы жеке меншік ү лесін арттыруы жә не тұ рақ тандыру, осығ ан байланысты жаппай жекешелендірумен бірге жекелеген жобалар бойынша жекешелендіру жү ргізілді.

- 1999-2000 жж. – мемлекеттік меншікті басқ ару мен жекешелендіру заң дылық негізін жетілдіру жә не басқ арудың тиімділігін кө теру. Мемлекеттік ү леске қ атысы бар кә сіпорындар белгіленді.

Қ азақ стан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің негізгі мақ саты мынада:

- шаруашылық субъектілерінің тиімді тү рі ретінде жеке меншік топтарын қ алыптастыру;

- бә секелестік ортаны қ алыптастыру арқ ылы, ө ндірісті монополиясыздандыруды қ амтамасыз ету;

- шағ ын жә не орта бизнесті дамыту;

- жеке бизнес басымырақ ұ йымдық шаруашылық қ ұ рылымды қ алыптастыру;

- бағ алы қ ағ аздар нарығ ының субъектісі ретінде инвестициялық қ ұ рылым жү йесін дамыту жә не нығ айту.

Практикалық сабақ сұ рақ тары:

1. Меншіктің мә ні мен қ алыптасуының алғ ы шарттары

2. Ө тпелі кезең жағ дайында шағ ын жә не орта бизнесті дамытудың объективті қ ажеттілігі

3. Шағ ын жә не орта бизнес тү сінігі

4. Қ азақ стан экономикасындағ ы шағ ын жә не орта бизнестің рө лі

5. Шағ ын жә не орта бизнесті дамытудағ ы нарық тық экономикалы елдердің тә жірибесі

ТАҚ ЫРЫП 5. РЫНОКТЫҚ ЭКОНОМИКАДА ЖЕКЕ КӘ СІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ОБЪЕКТИВТІ Қ АЖЕТТІЛІГІ