Негізгі түсініктер. - «естен тандыру» терапиясы

- бә секелік орта

- «естен тандыру» терапиясы

- шағ ын кә сіпкерліктің дамуындағ ы тосқ ауылдар

- шағ ын кә сіпкерлікті мемлекеттік қ олдау

1. Шағ ын жә не орта бизнесті дамыту ү шін қ ажетті мемлекеттік шарттармен қ амтамасыздандыру

2. Ө ндіріс салаларындағ ы бизнесті дамыту шарттары

3. Агроө ндірістік кешенінде бизнесті дамыту

4. Салаларды қ олдайтын ү кімет пен бизнестің арасындағ ы қ атынас

5. Ә леуметтік сферадағ ы бизнесті дамыту ерекшеліктері мен мемлекеттік қ олдау

1. Жалпы Қ азақ стан Республикасының экономикалық кең істігінде, оның ә рбір аймағ ында, ө ндірістің барлық салалары мен сфераларында, ә рбір кә сіпорындар мен олардың ұ жымдарында ө ркениетті жаң а кә сіпкерлікті қ алыптастыру тұ рақ ты экономикалық даму мен халық тың тұ рмыс жағ дайын қ алыпты дең гейге дейін жеткізудің басты стратегиялық факторларының бірі болып табылады. Сондық тан макро-, мезо-, микроэкономика дең гейлерінде ө ндірістің кә сіпкерлік типіне ө ткен жө н.

Қ азақ станда тиімді нарық тық экономика қ ұ ру ү шін кә сіпкерліктің мә ні қ ұ рылымдық жасаушы фактор ретінде оның ролімен анық талады, ол:

- бә секелі ортаның дамуы;

- нарық тың тауарлар мен қ ызметтерге толуы;

- жергілікті атқ арушы органдардың экономикалық базасының кү шейуі;

- ауылдың, кіші жә не орта қ алалардың дамуын қ амтамасыз етуі.

Шағ ын кә сіпкерлік секторы сонымен қ атар ө з санына жұ мыспен қ амтамасыз ету мә селелерін шешу, нарық тық қ атынастарды демократизациялаудың ә леуметтік қ ысымдылығ ын жең ілдету кіретін маң ызды ә леуметтік қ ызметтерді де атқ арады. Шағ ын кә сіпкерлік Қ азақ станда орта топты қ алыптастырудың негізі болып табылады. 2007 жылдың 28 ақ пандағ ы Қ Р Президентінің халық қ а жолдауында он ү шінші бағ ытында айтып кеткендей: «Ү кімет іскерлік бастамашылық жолында заң намалық, ә кімшілік жә не бюрократиялық кедергілердің қ ашан жә не қ алай пайда болатынын анық тап алуғ а, оларды барынша қ ысқ артуғ а, сондай-ақ шағ ын жә не орта бизнес қ ұ рылымдарының мемлекет алдында қ андай да бір негізсіз есепті болуына жол бермеуге тиіс. Сонымен қ атар, салық заң ­намасының кә сіпкерліктің дамуын толығ ымен ынта­лан­дыратындай, сондай-ақ бизнестің «кө лең кеден» шығ уына жә рдемдесетіндей етіп одан ә рі жетілдіре тү су қ ажет».

Жалпы Қ азақ стан Республикасының экономикалық кең істігінде, оның ә рбір аймағ ында, ө ндірістің барлық салалары мен сфераларында, ә рбір кә сіпорындар мен олардың ұ жымдарында ө ркениетті жаң а кә сіпкерлікті қ алыптастыру тұ рақ ты экономикалық даму мен халық тың тұ рмыс жағ дайын қ алыпты дең гейге дейін жеткізудің басты стратегиялық факторларының бірі болып табылады. Сондық тан макро-, мезо-, микроэкономика дең гейлерінде ө ндірістің кә сіпкерлік типіне ө ткен жө н.

1992 жыл ХХ ғ асырдың 80 жылдары ортасынан басталғ ан шағ ын кә сіпорындар мен онда жұ мыс істейтін жұ мыскерлер санының қ арқ ынды ө суімен сипатталады. Бұ л таң қ аларлық жә йт, себебі бағ аның ырық тандыруы мен салық тық прессингті енгізу шағ ын кә сіпкерліктің қ аржылық базасын қ ұ лдыратты. Кү шті инфляция бір жағ ынан, халық жинағ ының қ ұ нсыздануына, екінші жағ ынан банктік несиенің проценттік ставкаларының жедел ө суіне ә келді. Ол ә лі кү нге дейін иемденбеген инвестициялық қ ызметтің қ ұ лдырауына ә келді.

Кең таралғ ан пікір бойынша, «естен тандыру» моделі республика экономикасы мен шағ ын кә сіпкерлік саласының жылдам ә рі тиімді дамуы ү шін аз қ ұ рамды болды. Шағ ын кә сіпкерліктің нарық тық реформаларын белсендіру жағ дайында позитивті мү мкіндіктер де болды. Олардың басты қ ызметтері – ә леуметтік демпфиралау, жұ мысбастылық арқ ылы дағ дарыс жағ дайында халық тың маң ызды қ абаты ү шін ө мір сү руін қ амтамасыз ету, ө мір сү руге қ осымша қ аражат алу мү мкіндігін ұ сыну. Шағ ын кә сіпкерлік саласында қ ызметтер мен тауарлардың сапасы мен ә р тү рлілігін жоғ арлату негізінде шағ ын кә сіпорындардың кү ресі мен сипатталатын қ алыпты бә секелі нарық тық орта қ алыптаса бастады. Бірақ та қ ылмыстық қ ұ рылымдар шағ ын бизнеске тыныштық бере қ оймады.

1992-1994 жылдар жалпы қ абылданғ ан «грюндерлік» терминімен сипатталады. Шағ ын кә сіпкерлік осы жаппай қ ұ рылтайшылық процесінің қ ұ раушы элементі болды. Биржалар, банктер, сақ тандыру компаниялары, ірі жеке жә не жартылай мемлекеттік акционерлік кә сіпорындар республика бойынша кө птеп туындай бастады. Адамдар алғ аш рет ө мірінде жеке кә сіпкерлік қ ызметпен айналысуғ а, ертеде мемлекеттік қ ұ рылымның абсолюттік монополиясы болғ ан қ аржылық жоспарланумен айналысуғ а қ ұ қ ық пен еркіндік алды. Мұ ндай ынталандырулар, ә сіресе бюджеттік кә сіпорындар мен ұ йымдарда тауарлар мен қ ызметтерден жоғ ары пайда алу сенімімен ірі масштабты грюндерлікке жете алмады. Грюндерлік жағ дай ә леуметтік психологияның жалпы заң дылық тарындай экономикалық себептермен тү сіндіреді.

Нә тижесінде қ атаң климатты зоналар мен Қ азақ стан аймағ ының тө менгі сапалы жерлерінде кө птеген эфемерлі фермерлік шаруашылық тар пайда болды, ал экономикалық мақ саттылық тұ рғ ысынан алғ анда мұ ндай шаруашылық тың нарық тық экономикасы дамығ ан елдерде де ө мір сү руі мү мкін емес. Кө птеген шағ ын кә сіпорындар ө мірге ұ зақ мерзімді даму бағ дарламасын иемденбей отырып, экономикалық мақ саттылық кү шімен емес, жалпы ү мітпен, оларды ұ йымдастырушылар арманынан абстрактілік «жақ сы ө мірге» ө ту арқ ылы келді.

Инвестициялық дағ дарыс, инновациялық белсенділіктің тө мендеуді жә не барлық дең гейдегі бюджет тапшылығ ынан ғ ылыми ө німге белгілі бір сұ ранымды тез қ алыптастыру жағ дайында жеке шағ ын ғ ылыми фирмалардың кө птеп пайда болуымен тү сіндіріледі. Психологиялық тұ рғ ыда бұ л қ ұ былыс келесідей тү сіндіріледі: ғ ылыми қ ызмет, зерттеуші тұ лғ аларғ а кө птеген он жылдық тар бойы сұ раныс болмады. Жаң а жағ дайлар бұ рынғ ы ғ ылыми мү шелерге олар 70-80 жылдары мемлекеттік академиялық, салалық жә не басқ а да ғ ылыми ұ йымдарда болғ ан қ ысымдық жағ дайдан жеке шығ уына сенім берді.

Бірақ Қ азақ станда шағ ын кә сіпкерлікке қ арама-қ айшылық тар туды. Бір жағ ынан, олардың мә нінің жедел ө суі, екінші жағ ынан – бизнестің шағ ын формаларының ө мір сү ру мү мкіндігінің тө мендеуі.

Осы кешендік мә селенің факторлары қ андай?

Оларғ а жататындар:

- шағ ын кә сіпорындардың жеткізілік қ аржылық «фундаменті»;

- олардың ә лсіз ресурстық базасы;

- қ атаң салық тық жү йе;

- қ ылмыстық «прессингтің» кең кө лемі мен кө птілігі;

- шағ ын бизнес жолындағ ы ә кімшілік кедергілер жеткіліксіздігін;

- заң дылылқ тың тұ рақ сыздығ ы, аяқ талмағ андығ ы, ә серсіздігі;

- тұ рмыс нарығ ын колассальді тү сіндіру;

- ресурстық нарық тардың монополизациялығ ы жә не дамымағ андығ ы.

Ә леуметтік бағ ытталғ ан нарық шаруашылығ ына ө ту, экономиканың дағ дарыстан шығ уы жә не тұ рақ тылығ ы жағ дайында кә сіпкерліктің дамуы экономикалық саясаттың стратегиялық мә селесі болып табылады. Елде тиімді нарық тық экономиканы қ ұ рудағ ы шағ ын жә не орта бизнестің мә ні бә секелі ортаның қ алыптасуы мен дамуына, ғ ылыми-техникалық процесстің жылдам дамуына, ө тпелі кезең нің ә леуметтік қ ысымдылығ ын жең ілдетуге ә сер ететін қ ұ рылымдық фактордың орны мен ролімен анық талады.

Ә лемдік тә жірибе кө рсеткендей, шағ ын жә не орта бизнес нарық конъюктурасының ө згеруіне ә сер етеді, нарық тық экономикағ а икемділік береді, халық тың мә нді қ аржылық жә не ө ндірістік ресурстарын мобилизациялайды. Ө неркә сібі дамығ ан елдер тә жрибесі бойынша экономикада оғ ан басты орын тә н кә сіпкерліктің мү мкіншіліктері туралы айтуғ а болады. Мысалы кейбір елдерде шағ ын бизнес барлық кә сіпорындардың 90 - 95 % - ын жә не ұ лттық ө німнің 20-25 %-ын қ ұ райды.

Қ ызмет жә не сауда саласының кә сіпкерлік ү лкен роль атқ арды. Мысалы, Германияда шағ ын жә не орта бизнестің экономикалық мә ні оның ролімен анық талады, біріншіден, ЖІӨ -ң жартысын қ ұ райтын қ ызмет ө німдерін ө ндіруші, екіншіден, барлық жұ мысбасты халық тың 2/3 бө лігін қ ұ райтын жұ мыс берушілер, ү шіншіден, ү лесіне жиынтық инвестицияның 2/5 бө лігі жә не тіркелген патенттің жартысы келетін ғ ылыми-техникалық прогресс катализаторы, тө ртіншіден, ө ндірістік оқ ытудың 85%-ын қ ұ райтын кадрлар негізі.

Жұ мысбастылық мә селесін шешуде кә сіпкерлікте роль атқ арады. Ө неркә сібі дамығ ан елдерде оларғ а барлық жұ мысбастылардың 50-60%-ы жә не жаң а жұ мыс орындарының 70-80%-ына дейін келеді. Мысалы, Жапонияда қ азіргі кезде шағ ын жә не орта кә сіпорындар ү лесіне барлық кә сіпорын санының 91, 1%-ы келеді, онда барлық жұ мысбастылардың 79, 2 %- жұ мыс істейді.

Шағ ын бизнестің бә секелі ортаны қ алыптастыруғ а ә сері (отандық жоғ ары монополиялы экономика ү шін де) бірінші дең гейлік мә нді иемденеді. Бір жағ ынан, кә сіпкерлік оны қ ұ раушы элементтердің кө птігі мен динамикасының жоғ арлылығ ынан монополияғ а ірі кә сіпорындарғ а қ арағ анда аз дә режеде беріледі, екінші жағ ынан, мамандырылу мен жаң а технологияны жә не техниканы аз мө лшерде қ олдануда ірі бірлестіктердің монополиялық позициясын бұ затын бә секе ретінде кө рінеді. Осы қ асиеті ө неркә сібі дамығ ан елдерден монополизацияғ а жә не ғ ылыми-техникалық прогресстің кешігуіне тә н ірі капитал қ арқ ынын иемденсе, ә лсіреуде де шешуші роль атқ арады.

Шағ ын бизнестің ә леуметтік қ ысымды жең ілдетуде жә не нарық тық қ атынастарды демократизациялауда ролі маң ызды. Шағ ын кә сіпкерлік орта топты қ алыптастырудың жә не нарық тық экономикағ а тә н тенденциялардың ә леуметтік дифференциацияғ а ә лсіздігінің негізі болып табылады.

Осылайша жеке кә сіпкерліктің экономикадағ ы ролі келесімен берілді:

- экономиканың мемлекеттік секторын аз сериялы жә не даналы ө нім ү шін рентабельді емес ө ндірістен бастау;

- тұ тыну тауарлры мен қ ызметтің ө ндірісі мен ассортиментін кең ейту;

- ө з аймағ ын дамыту мү мкіншілігі;

- «тың индустрия» ө німімен кә сіпорындарды қ амтамасыз ету жә не соның есебінен ірі кә сіпорындардың тиімді қ ызметін жоғ арлату;

- экономикалық даму ү шін халық жинағ ын қ олдану;

- материалдық жә не адамдар ресурстарғ а тиімді ә сер ету, нә тижесінде халық тың тұ рмыс дең гейі мен қ оғ амдық ө ндіріс кө лемін жоғ арлату;

- ғ ылыми-техникалық прогресті жеделдету ү шін нарық тық формалар мү мкіншілігін қ олдану;

- экономикалық бә секе мү мкіншілігін жоғ арлату;

- шаруашылық аймақ тарғ а барлық ресурстар тү рін қ олдану;

- тапшы тауарлар мен қ ызметтердің ө ндірісін шектеу;

- ірі шаруашылық бірлестіктерінің дамуына байланысты қ осымша ө ндірісті жақ сарту;

- ірі шаруашылық кешендер шегінде ө ндіріс қ ұ рылымын оптимизациялау.

Ел экономикасының негізгі мамандануының бірі – ауыл шаруашылығ ы. Бірақ жеткіліксіз инвестиция, ауыл халқ ының тө менгі тө леу мү мкіншілігі осы саладағ ы шағ ын кә сіпкерліктің дамуын тежейді. Сонымен бірге, динамикада статистикалық мә ліметтер осы бағ ыттағ ы позитивті ө згерістерді кө рсетеді.

Кә сіпкерлік дамуының негізгі міндеті – халық тың жұ мысбастылығ ын қ амтамасыз ету.

Шағ ын кә сiпкерлiктегi ү рдiстердi талдау экономиканың осы секторы дамуының серпiндi-ү демелi сипаты бар екенiн жә не ә леуметтiк шиеленiстi тө мендету факторы мен халық ты жұ мыспен қ амтамасыз етудiң негiзi бола отырып, ө зiнiң оң нә тижесiн берiп отырғ анын айғ ақ тайды. Сө йтiп, кә сiпкерлiк сипат экономикағ а барғ ан сайын тиiстi икемдiлiк берiп, оның дамуының шешушi факторы болып келедi. Шағ ын кә сiпкерлiк жаң а кә сiпорындар мен жұ мыс орындарын қ ұ ру жолымен халық ты жұ мыспен қ амтамасыз етуде, рынокты ә ртү рлi тауарлармен жә не қ ызмет кө рсетулермен молық тырып отыр.

Жаң а жұ мыс орындарын қ ұ ру, тауар рыногын отандық тауарлармен жә не қ ызмет кө рсетулермен молық тыру, шаруашылық жү ргiзушi субъектiлердiң инновациялық белсендiлiгiн арттыру мақ сатында шағ ын кә сіпкерлікті одан ә рі дамыту, дамығ ан елдер тә жiрибесi кө рсетiп отырғ андай, арнайы мемлекеттiк қ олдау шараларынсыз мү мкiн емес.

Бағ дарламаның бiрiншi кезектегi шараларын iске асыру, ең алдымен шағ ын кә сiпкерлiктiң дамуын тежеп отырғ ан мынадай проблемаларды шешуге бағ ытталғ ан:

- шағ ын кә сiпкерлiктi қ олдау инфрақ ұ рылымының жеткiлiксiз дамуы;
- қ олданылып жү рген заң дарды жергiлiктi дең гейде орындау тә ртiбiнiң ә лсiздiгi;
- салық салу жә не салық тық тексеру жү йелерiнiң тым кү рделiлiгi;
- негiзгi қ аражатты алуғ а жә не айналым қ аражатын молық тыру ү шiн несиелiк ресурстарғ а қ ол жеткiзудiң шектеулiлiгi;

- экономиканың нақ ты секторында жұ мыс iстейтiн шағ ын кә сiпкерлiк субъектiлерiнiң iске қ осылмағ ан, коммуналдық меншiктегi ө ндiрiстiк ү й-жайларды сатып алу тә ртiбiнiң кү рделiлігi жә не тым жоғ ары жалгерлiк ақ ысы;

- кадрларды даярлау жә не шағ ын кә сiпкерлiктi ақ параттық қ олдаудың тұ тас жү йесiнiң жоқ тығ ы;

- шағ ын кә сiпкерлiктiң мемлекеттiк қ ұ рылымдармен ө зара iс-қ имыл жасаудың ұ йымдық проблемалары;

- шағ ын кә сiпкерлiктiң дамуы жолындағ ы ә кiмшiлік тосқ ауылдар.
Кә сiпкерлiктiң дамуы ү шiн қ олайлы орта қ алыптастыру бағ ыттарының бiрi болып кә сiпкерлiк қ ызметтi ұ йымдастыру мен жү зеге асырудағ ы мемлекеттiк ө кімет органдарының актiлерiнен, iс-қ имылдарынан жә не ә рекетсiздiгiнен туындағ ан, ә кiмшiлiк тосқ ауылдар ретiнде белгiленетiн кедергiлердi жою болып табылады. Осы кедергiлер кө бiнесе жергiлiктi жердегi атқ арушы ө кiметтiң ә рекетiне байланысты. Осығ ан байланысты жұ мыссыздық ты тө мендетудің бағ ыттары – аграрлық саясатты дамыту, ә р жұ мыскерге ө з потенциалын максималды қ олдану ү шін жағ дай жасау. Ол ү шін келесілер қ ажет деп саналады:

- ауыл халқ ына тауарлық несие беру жү йесін жасау;

- ауыл шаруашылық ө ндірістің мамандарын дайындау ү шін кә сіби-техникалық мектептерді дамыту;

- жұ мысбастылық саласы ретінде жеке шаруашылық ты дамыту ү шін жағ дай жасау;

- тиімді шикізат пен табиғ и материалдарды пайдаланумен дә стү рлі саласын дамыту ү шін жағ дай жасау;

- ауыл халқ ын жұ мысқ а орналастыру жә не жаң а жұ мыс орындарын қ ұ ру бойынша ауыл шаруашылық Департаменті мен материалдарды бірігіп ө ң деу;

- ауыл шаруашылық ө німдерінің ө ндіріс кө лемінің, қ ұ стар мен мал санының ө суі, жанұ я бизнесінің жаң а объектілерін ұ йымдастыру, бақ ша жер учаскесін бө лудің, мә ң гілік жұ мысқ а басқ а да қ ызмет тү рлеріне тартудың ө сімі есебінен қ осымша жұ мыс орындарын қ ұ ру.

Жұ мысбастылық ты тұ рақ ты қ амтамасыз етудің жаң а кө зқ арастары мен мә селені шешу жолдарын, жағ дай жасау мен механизмдерін қ ұ ру қ ажет.

Ауыл шаруашылығ ы жұ мыскерлерінің табысын жоғ арлату мен жұ мысбастылық ты кең ейту механизмдерін, бағ ыттарын анық тау ү шін заң ды тұ лғ алар дең гейі мен оларды анық тайтын негізгі факторларды талдағ ан жө н.

Жеке шаруашылық тауарларын ө сіру мен кең ейту жолы, ауыл халқ ы табысының ө суі мен жұ мысбастылық ты қ амтамасыз ету – ауыл дамуының негізгі бағ ыттарының бірі болуы қ ажет.

Негізгі бағ ыттар болып ө ң деу (ауыл шаруашылық ө німдерін), сақ тау, ағ аш ө ң деу жә не ағ аш дайындау, қ ұ рылыс материалдарының ө ндірісі мен қ ұ рылыс, халық дә стү рі, халық ты тұ рмыстық қ амтамасыз ету, ауылдық туризм, т.б. табылатын ауыл шаруашылық емес бизнесті ауылда дамыту маң ызды.

Шағ ын бизнесті дамыту жә не қ олдау бағ дарламасында шағ ын бизнестің дамуына кедергі болатын мә селелер кө рніс тапты. Мысалы, ауыл шаруашылығ ындағ ы жә не материалдық ө ндіріс саласында жұ мысбасты шағ ын кә сіпкерлік субъектілеріне берілген несие ресурстарын қ айтару мерзімін ұ зарту ү шін шара қ олданыла ма?

Осығ ан сә йкес, шағ ын кә сіпкерлікті аймақ тық дамыту туралы мемлекеттік бағ дарламаларғ а сай микробағ дарламалар негізінде шағ ын бизнесті дамытудың аймақ тық бағ дарламаларын қ абылдау арқ ылы дең гейлерде жү зеге асырылады.

Ел экономикасын қ алыптастыру процесінде шағ ын бизнес басты рольді иемденді. Оның ө неркә сіп секторы диверсификациясымен бірлікте дамуы «Қ азақ стан - 2030» дамуының негізгі стратегиясы болып табылды. Осы байланыста республика экономикасындағ ы шағ ын кә сіпкерліктің қ азіргі жағ дайын қ арастыру – мақ сатты жағ дай.

«Шағ ын кә сiпкерлiктi мемлекеттiк қ олдау туралы» Қ азақ стан Республикасының Заң ына сә йкес шағ ын кә сiпкерлiктi мемлекеттік қ олдаудың негiзгi бағ ыттарының бiрi шағ ын кә сiпкерлiк субъектiлерi ү шiн қ олайлы жағ дай туғ ызудың қ ұ қ ық тық режимiн белгілеу болып табылады.
Кә сiпкерлердiң қ оғ амдық қ ұ ралымдарына нормативтiк, ә дiстемелiк қ ұ жаттар тұ рғ ысында ә дiстемелiк кө мек кө рсетiп, келiп тү сіп жатқ ан, соның ішінде кә сіпкерлердің қ ұ қ ық тарының бұ зылуына байланысты ө тiнiштер бойынша консультация бере отырып, олардың қ ызметiн жандандыруғ а ұ мтылу қ ажет. Сонымен қ атар, кә сiпкерлер бiрлестiктерiнiң кү ш-жiгерiн «Шағ ын кә сiпкерлiктi мемлекеттiк қ олдау туралы» Қ азақ стан Республикасының Заң ында кө рсетiлген ө з қ ұ қ ық тары мен ө кiлеттiктерiн кең iнен жә не нә тижелi пайдалануғ а бағ дарлау жә не бағ ыттау керек.

Мұ ндай ұ станым аймақ та заң мен ө зге де нормативтiк қ ұ қ ық тық актiлердiң орындалуына неғ ұ рлым тиiмдi бақ ылау жасауды, сондай-ақ жанжал дауларды шешу практикасын жетiлдiрудi қ амтамасыз етуге мү мкiндiк бередi.

Кә сiпкерлердiң орталық жә не жергiлiктi мемлекеттiк органдардың басшыларымен тақ ырыптық кездесулерi шағ ын кә сiпкерлiк субъектiлерi мен бақ ылаушы органдар арасында ө ркениеттi қ арым-қ атынастардың қ алыптасуына, сондай-ақ ө зара қ атынастардағ ы қ айшылық тарды жою жө нiнде сындарлы ұ сыныстар жасауғ а жә рдемдеседi.

Практикалық сабақ сұ рақ тары:

1. Шағ ын кә сіпкерлік секторы

2. Шағ ын жә не орта бизнестің ә лемдік тә жірибесі

3. Агроө неркә сіп секторындағ ы кә сіпкерлік

4. Ә леуметтік сала жә не бизнес

ТАҚ ЫРЫП 11.

МЕМЛЕКЕТТІҢ БИЗНЕСПЕН АРАҚ АТЫНАСЫНЫҢ Қ Ұ Қ ЫҚ ТЫҚ АСТАРЫ