Главная страница Случайная страница
Разделы сайта
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Мавсул зарфи макан
|
|
«мұ нда» мағ ынасындағ ы ح َ ي ْ ث ُ сө зі де зарфи макан (мекен пысық тауышы) болады. Алайда ол ү немі қ андай да бір сө йлемнің кө мегімен мавсул болуы керек. Мысалы:
ج َ ل َ س ْ ت ُ ح َ ي ْ ث ُ ج َ ل َ س َ ز َ ي ْ د ٌ ؛ أ َ ك َ ل ْ ت ُ ح َ ي ْ ث ُ ز َ ي ْ د ٌ ج َ ا ل ِ س ٌ.
Кейде ح َ ي ْ ث ُ таълил ретінде, яғ ни тү сіндіру ү шін ل أ ِ َ ن ّ َ ه ُ мағ ынасында жұ мсалады.Мысалы:
س َ ب َ ب ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا ح َ ي ْ ث ُ س َ ب ّ َ ن ِ ي /
Ол мағ ан ұ рысқ андық тан, мен оғ ан ұ рыстым.
ح ا ل.§ -58
Сө йлемде фаъилдың немесе мафъулдың жай-кү йін тү сіндіру ү шін қ олданылатын исм хал (пысық тауыш) деп аталады. Мысалы:
ج َ ا ء َ ز َ ي ْ د ٌ ر َ ا ك ِ ب ً ا ؛ ر َ أ َ ي ْ ت ُ ب َ ك ْ ر ً ا ج َ ا ل ِ س ً ا.
Сө йлемде халды қ олданғ анда, амал-ә рекет жасалғ ан уақ ытта фаъил немесе мафъул қ андай кү йде болғ андығ ы еске алынады. Хал қ андай жағ дайда? қ андай кү йде? қ алайша? қ алай? деген сұ рақ тарғ а жауп береді. (Хал қ азақ тіліндегі ү стеуге сә йкес келеді). Мысалы:
ك َ ي ْ ف َ ج َ ا ء َ ز َ ي ْ د ٌ ؟ - ج َ ا ء َ ز َ ي ْ د ٌ ر َ ا ك ِ ب ً ا
Қ ағ ида: Кез келген хал мансуб болады. Мысалы:
ج َ ا ء َ ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ر َ ا ك ِ ب ً ا ؛ ج َ ا ء َ ا ل ر ّ َ ج ُ ل َ ي ن ِ ر َ ا ك ِ ب َ ي ن ِ ؛ ج َ ا ء َ ا ل ر ّ ِ ج َ ا ل ِ ر َ ا ك ِ ب ِ ي ن َ *
ج َ ا ء َ ت ِ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ت ُ ر َ ا ج ِ ل َ ة ً ؛ ج َ ا ء َ ت ِ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ت َ ي ن ِ ر َ ا ج ِ ل َ ت َ ي ن ِ ؛ ج َ ا ء َ ت ِ ا ل ن ّ ِ س َ ا ء ُ ر َ ا ج ِ ل ا َ ت ٍ *
Халдің анық тайтын (тү сіндіретін) сө зі сахиби хал деп аталады.
Мысалы, ج َ ا ء َ ز َ ي ْ د ٌ ر َ ا ك ِ ب ً ا деген сө йлемдегі ز َ ي ْ د ٌ - сахиби хал.
Қ ағ ида: Халдер тегі жағ ынан ө з сахиби халіне бағ ынады. Мысалы:
ج َ ا ء َ ت ِ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ة ُ ر َ ا ج ِ ل َ ة ً ؛ ج َ ا ء َ ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ر َ ا ك ِ ب ً ا.
Қ ағ ида: Халдер ү немі белгісіздік формасында (накра) болады. Жоғ арыда келтірілген сө йлемдер соғ ан мысал бола алады. Алайда ر َ أ َ ي ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا و َ ح ْ د َ ه ُ ؛ ف َ ع َ ل َ ه ُ ز َ ي ْ د ٌ ج َ ه ْ د َ ه ُ деген сө йлемдегі و َ ح ْ د َ ه ُ жә не ج َ ه ْ د َ ه ُ деген сө здер сырттай маърифа сияқ ты кө рінгенімен, олар накра болып есептеледі, ө йткені و َ ح ْ د َ ه ُ дегенде م ُ ن ْ ف َ ر ِ د ً ا, ج َ ه ْ د َ ه ُ дегенде م ُ ج ْ ت َ ه ِ د ً ا сө здері ойғ а алынады. Халдер мафъул мен фаъилдың қ атысына қ арай екі тү рге бө лінеді:
1) фаъилдың халі; 2) мафъулдың халі.
Фаъил халінің мысалдары:
ذ َ ه َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ ر َ ا ك ِ ب ً ا ؛ ج َ ا ء َ ز َ ي ْ د ٌ م َ ا ش ِ ي ً ا ؛ أ َ ك َ ل َ ز َ ي ْ د ٌ ج َ ا ل ِ س ً ا ؛ ج َ ل َ س َ ز َ ي ْ د ٌ م ُ ن ْ ف َ ر ِ د ً ا ؛ ن َ ظ َ ر َ ز َ ي ْ د ٌ م ت ب س م ً ا ؛ ض ُ ر ِ ب َ ا ل ل ّ ِ ص ّ ُ م َ غ ْ ل ُ و ل ا ً ؛ ذ َ ه َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ م َ ح ْ ز ُ و ن ً ا ؛ ر َ ج َ ع َ ز َ ي ْ د ٌ م َ س ْ ر ُ و ر ً ا ؛ ت َ ك َ ل ّ َ م َ ز َ ي ْ د ٌ ف َ ر ِ ح ً ا ؛ ن َ ا م َ ز َ ي ْ د ٌ ع ُ ر ْ ي َ ا ن ً ا ؛ ذ َ ه َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ م ف ي ق ً ا ؛ ر َ ج َ ع َ ز َ ي ْ د ٌ س َ ك ْ ر َ ا ن َ ؛ س َ ا ر َ ز َ ي ْ د ٌ س َ ر ِ ي ع ً ا ؛ ذ َ ه َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ ف َ ق ِ ي ر ً ا ؛ ر َ ج َ ع َ ز َ ي ْ د ٌ غ َ ن ِ ي ّ ً ا.
Мафъул халінің мысалдары:
ر َ أ َ ي ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا ر َ ا ك ِ ب ً ا ؛ ض َ ر َ ب ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا ج َ ا ل ِ س ً ا ؛ ز َ و ّ َ ج ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا ك َ ه ْ ل ا ً ؛ ش َ ر ِ ب ْ ت ُ ا ل ْ م َ ا ء َ ب َ ا ر ِ د ً ا ؛ أ َ ك َ ل ْ ت ُ ا ل ْ خ ُ ب ْ ز َ ي َ ا ب ِ س ً ا ؛ ل َ ق ِ ي ت ُ ز َ ي ْ د ً ا م َ غ ْ م ُ و م ً ا ؛ د َ ا و َ ي ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا م َ ح ْ م ُ و م ً ا ؛ أ َ ع َ ن ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا ف َ ق ِ ي ر ً ا ؛ ر َ ب ّ َ ي ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا ص َ ب ِ ي ّ ً ا ؛ ر َ أ َ ي ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا ع ُ ر ْ ي َ ا ن ً ا ؛ ق َ ت َ ل ْ ت ُ ا ل ْ ح َ ي ّ َ ة َ ن َ ا ئ ِ م َ ة ً ؛ ر َ ك ِ ب ْ ت ُ ا ل ْ ف َ ر َ س َ م ُ س ْ ر َ ج ً ا ؛ ل ا َ ت َ أ ْ ك ُ ل ِ ا ل ط ّ َ ع َ ا م َ ح َ ا ر ّ ً ا و َ ل ا َ ت َ ش ْ ر َ ب ِ ا ل ْ م َ ا ء َ ب َ ا ر ِ د ً ا ؛ ل ا َ ت م ش ر ُ و َ ي ْ د ً ا) ب َ ط ِ ي ئ ً ا (.
Кейбір халдер масдар сийғ асында (жіктелуінде) тұ рады, бірақ бұ л масдарплардың ә рқ айсысы исми фаъилдың мағ ынасын білдіреді. Мысалы:
أ َ ف ْ ط َ ر ْ ت ُ س َ ه ْ و ً ا)س َ ا ه ِ ي ً ا (؛ أ َ م َ ل ْ ت ُ خ َ ط َ أ ً (خ َ ا ط ِ ئ ً ا) ؛ ق َ ر َ أ ْ ت ُ ج َ ه ْ ر ً ا (ج َ ا ه ِ ر ً ا) ؛ ق َ ر َ أ ْ ت ُ م ُ خ َ ا ف َ ت َ ة ً (م ُ خ َ ا ف ِ ة ً) ؛ د َ ع َ و ْ ت ُ ع َ ل َ ن ً ا (م ُ ع ْ ل ِ ن ً ا) ؛ ف َ ر َ ر ْ ت ُ خ َ و ْ ف ً ا (خ َ ا ئ ِ ف ً ا) ؛ س َ ئ َ ل ْ ت ُ ت َ ك ْ ر َ ا ر ً ا (م ُ ك َ ر ّ ِ ر ً ا) ؛ ق َ ب َ ض ْ ت ُ ا ل ث ّ َ م َ ن َ ت َ م َ ا م ً ا (ت َ ا م ّ ً ا)؛ أ َ ع ْ ط َ ي ْ ت ُ ا ل د ّ َ ي ْ ن َ ك َ م َ ا ل ا ً)ك َ ا م ِ ل ا ً (.
Халдер тек фаилдар мен мафъули биһ терге ғ ана тә н емес. Кейбір жағ дайларда фаил мен мафъулге музафин илайһ болғ ан исмдердің де халдері болады. Мысалы:
ت َ د َ م ّ َ ع َ ت ْ ع َ ي ْ ن َ ا ا ل إ ِ م َ ا م ِ و َ ا ع ِ ظ ً ا ؛ س َ م ِ ع ْ ن َ ا ص َ و ْ ت َ ا ل ْ م ُ د َ ر ّ ِ س ِ م ُ ق َ ر ّ َ ر ً ا.
Бастауыш пен баяндауыштың халдері ө те сирек жағ дайларда болады. Мысалы:
ز َ ي ْ د ٌ آ ك ِ ل ٌ ج َ ا ل ِ س ً ا ؛ ه َ ذ َ ا ز َ ي ْ د ٌ ق َ ا ئ ِ م ً ا..
Халдер, кө бінесе, исм сифат болғ андық тан, (қ азақ тілінде - ү стеу), кейде хал рө ліндегі исми заттар да кездеседі. Мысалы:
أ َ ك َ ل ْ ت ُ ا ل ت ّ َ م ر َ ر ُ ط َ ب ً ا ؛ أ َ ك َ ل ْ ت ُ ا ل ت ّ َ م ر َ ب ُ س ْ ر ً ا ؛ ه َ ذ َ ا ب ُ س ْ ر ً ا ا َ ط ْ ي َ ب ُ م ِ ن ْ ه ُ ر ُ ط َ ب ً ا.
ج َ م ِ ي ع ً ا ؛ ك َ ا ف ّ َ ة ً ؛ ق َ ا ط ِ ب َ ة ً ؛ ع ُ م ُ و م ً ا ؛ ك ُ ل ا ّ ً ؛ ط ُ ر ّ ً ا ؛ م َ ع ً ا деген сө здер де م ُ ج ْ ت َ م ِ ع ً ا ل ا немесе م ُ ج ْ ت َ م ِ ع ِ ي ن َ мағ ыналарындағ ы халдер болып есептеледі. Мысалы:
أ َ ك ْ ر َ م ْ ت ُ ا ل ْ ق َ و ْ م َ ج َ م ِ ي ع ً ا ؛ ك َ ا ف ّ َ ة ً ؛ ق َ ا ط ِ ب َ ة ً ؛ ع ُ م ُ و م ً ا ؛ ك ُ ل ا ّ ً ؛ ط ُ ر ّ ً ا ؛ م َ ع ً ا.
Слова (م َ ع َ ش َ ر َ ؛ ع ُ ش َ ا ر َ... م َ ث ْ ل َ ث َ ؛ ث ُ ل ا َ ث َ) деген сө здер де (ع َ ش ْ ر َ ة ً ع َ ش ْ ر َ ة ً....ث َ ل ا َ ث َ ة َ ث َ ل ا َ ث َ ة ً) мағ ынасындағ ы халдер болады. Мысалы:
د َ خ َ ل َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ ث ُ ل ا َ ث َ ؛ د َ خ َ ل َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ م َ ث ْ ل َ ث َ ؛ د َ خ َ ل َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ ع ُ ش َ ا ر َ ؛ د َ خ َ ل َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ م َ ع َ ش َ ر َ.
Кейбір сө йлемдерде غ َ ي ْ ر ُ сө зі мансуб жағ дайында тұ рып, хал рө лін ойнайды, ал оның мадхулы (яғ ни одан кейін тұ рғ ан сө з) мажрур жағ дайындағ ы музафин илайһ и болады. Мысалы:
ذ َ ه َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ غ َ ي ْ ر َ ر َ ا ك ِ ب ٍ ؛ أ َ ك َ ل َ ز َ ي ْ د ٌ غ َ ي ْ ر َ ج َ ا ل ِ س ٍ ؛ ر َ أ َ ي ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا غ َ ي ْ ر َ ق َ ا ئ ِ م ٍ ؛ ل َ ق ِ ي ت ُ ز َ ي ْ د ً ا غ َ ي ْ ر َ م َ س ْ ر ُ و ر ٍ.
ت م ي ي ز.§ -59
Бастауыштың немесе исми микдардың мағ ынасын айқ ындау ү шін қ олданылатын зат есімдер тамйиз (шектеу) деп аталады. Бастауыштың тамйизі тамйизи махкумий деп, ал исми микдардың тамйизі тамйизи микдарий деп аталады.
Қ ағ ида: Кез келген тамйиз, махкумий болса да, микдарий болса да, ол мансуб жә не муфрад (жекеше тү рде) болады.
Тамйизи махкумийдің мысалдары:
ز َ ي ْ د ٌ أ َ ح ْ س َ ن ُ خ ُ ل ْ ق ً ا ؛ ز َ ي ْ د ٌ أ َ ف ْ ض َ ل ُ ع ِ ل ْ م ً ا ؛ ز َ ي ْ د ٌ أ َ ش ْ ر َ ف ُ ن َ س َ ب ً ا ؛ ز َ ي ْ د ٌ أ َ ك ْ ث َ ر ُ م َ ا ل ا ً ؛ ز َ ي ْ د ٌ أ َ ق َ ل ّ ُ و َ ل َ د ً ا ؛ ز َ ي ْ د ٌ أ َ ص ْ د َ ق ُ ق َ و ْ ل ا ً ؛ ز َ ي ْ د ٌ ط َ ي ّ ِ ب ٌ ن َ ف ْ س ً ا ؛ ه َ ذ َ ا أ َ ش َ د ّ ُ ح ُ م ْ ر َ ة ً.
Берілген сө йлемдердегі ә р тамйиз, негізінде, бастауыш болып табылады, ө йткені бұ л сө йлемдер, негізінде, тө мендегідей сипатқ а ие:
خ ُ ل ْ ق ُ ز َ ي ْ د ٍ أ َ ح ْ س َ ن ُ ؛ ع ِ ل ْ م ُ ز َ ي ْ د ٍ أ َ ف ْ ض َ ل ُ ؛ ن َ س َ ب ُ ز َ ي ْ د ٍ أ َ ش ْ ر َ ف ُ ؛ م َ ا ل ُ ز َ ي ْ د ٍ أ َ ك ْ ث َ ر ُ ؛ و َ ل َ د ُ ز َ ي ْ د ٍ أ َ ق َ ل ّ ُ ؛ ق َ و ْ ل ُ ز َ ي ْ د ٍ أ َ ص ْ د َ ق ُ ؛ ن َ ف ْ س ُ ز َ ي ْ د ٍ ط َ ي ّ ِ ب ٌ ؛ ح ُ م ْ ر َ ة ُ ز َ ي ْ د ٍ أ َ ش َ د ّ ُ.
Исми микдарий – م ِ ث ْ ل ُ ؛ م َ س َ ا ح َ ة ٌ ؛ ك َ ي ْ ل ٌ ؛ و َ ز ْ ن ٌ ؛ ع َ د َ د ٌ сияқ ты зат есімдер немесе соларды білдіретін (киная) ك َ ذ َ ا ؛ ك َ أ َ ي ّ ِ ن ْ ؛ ك َ م ْ ؛ ق َ د َ ر ٌ ؛ ذ ِ ر َ ا ع ٌ ؛ ص َ ا ع ٌ ؛ ر َ ط ْ ل ٌ ؛ ع ِ ش ْ ر ُ و ن َ сө здері.
Тамйизи миқ дарийдің мысалдары:
ع د د ي ا ت:
ق ِ ي م َ ة ُ ه َ ذ َ ا ا ل ْ ك ِ ت َ ا ب ِ ع ِ ش ْ ر ُ و ن َ د ِ ر ْ ه َ م ً ا ؛ إ ِ ش ْ ت َ ر َ ي ْ ت ُ س ِ ت ّ ِ ي ن َ ك ِ ت َ ا ب ً ا ب ِ ث َ ل ا َ ث ِ ي ن َ د ِ ي ن َ ا ر ً ا ؛ ص ُ م ْ ن َ ا ث َ ل ا َ ث ِ ي ن َ ي َ و ْ م ً ا ؛ ع ُ م ْ ر ُ ه ُ س َ ب ْ ع ُ و ن َ س َ ن َ ة ً و َ أ َ ح َ د َ ع َ ش َ ر َ ش َ ه ْ ر ً ا و َ خ َ م ْ س َ ة َ ع َ ش َ ر َ ي َ و ْ م ً ا و َ إ ِ ح ْ د َ ى ع َ ش َ ر َ ة َ س َ ا ع َ ة ً و َ خ َ م ْ س َ ة ٌ و َ خ َ م ْ س ِ ي ن َ د َ ق ِ ي ق َ ة ً ؛ خ َ ر َ ج ْ ت ُ ع َ ن ِ ا ل ْ ب َ ل ْ د َ ة ِ ف ِ ى إ ِ ح ْ د َ ى ع َ ش َ ر َ ة َ س َ ا ع َ ة ً و َ ث َ ل ا َ ث ِ ي ن َ د َ ق ِ ي ق َ ة ً ؛ ك َ م ْ د ِ ي ن َ ا ر ً ا م َ ا ل ُ ك َ ؟ م َ ا ل ِ ي ت ِ س ْ ع َ ة ٌ و َ ت ِ س ْ ع ُ و ن َ د ِ ي ن َ ا ر ً ا ؛ ك َ أ َ ي ّ ِ ن ْ د ِ ر ْ ه َ م ً ا ت ُ ع ْ ط ِ ي ل ِ ي ؟ أ ُ ع ْ ط ِ ي ل َ ك َ ت ِ س ْ ع ُ و ن َ د ِ ر ْ ه َ م ً ا ؛ م َ ا ل ُ ه ُ ك َ ذ َ ا غ ُ ر ُ ش ً ا.
و ز ن ي ا ت:
إ ِ ش ْ ت َ ر َ ي ْ ت ُ ر َ ط ْ ل َ ي ْ ن ِ ز َ ي ْ ت ً ا ؛ ب ِ ع ْ ت ُ م َ ن َ و َ ي ْ ن ِ س َ م ْ ن ً ا ؛ ه َ ذ َ ا ق ِ ن ْ ط َ ا ر ٌ ع َ س َ ل ا ً ؛ ز ِ د ْ ت ُ ع َ ل َ ى ا ل س ّ َ م ْ ن ِ ق َ د َ ر َ ه ُ ع َ س َ ل ا ً ؛ ز ِ د ْ ت ُ ع َ ل َ ى ا ل ْ ع َ س َ ل ِ م ِ ث ْ ل َ ه ُ م َ ا ء ً.
ك ي ل ي ا ت:
إ ِ ش ْ ت َ ر َ ي ْ ت ُ ص َ ا ع َ ي ْ ن ِ ت َ م َ ر ً ا ؛ و َ ر َ ا ق ُ و د ً ا خ َ ل ا ّ ً ؛ و َ ق َ ف ِ ي ز ً ا ب ُ ر ّ ً ا ؛ و َ ص َ ا ع َ ي ْ ن ِ ش َ ع ِ ي ر ً ا.
م س ا ح ي ا ت:
إ ِ ش ْ ت َ ر َ ي ْ ت ُ ذ ِ ر َ ا ع َ ي ْ ن ِ ح َ ر ِ ي ر ً ا ؛ ب ِ ع ْ ت ُ ج َ ر ِ ي ب َ ي ْ ن ِ م َ ز ْ ر َ ع َ ة ً ؛ أ َ ع ْ ط َ ي ْ ت ُ ذ ِ ر َ ا ع ً ا ب َ ز ّ ً ا.
Тамйизи миқ дарийдің саны болмағ ан мумаяздарды да музафин илайһ и қ ылып қ осуғ а болады. Мысалы:
إ ِ ش ْ ت َ ر َ ي ْ ت ُ ر َ ط ْ ل َ ى ْ ز َ ي ْ ت ٍ و َ ص َ ا ع َ ى ْ ت َ م َ ر ٍ و َ ذ ِ ر َ ا ع َ ى ْ ح َ ر ِ ي ر ٍ و َ ذ ِ ر َ ا ع َ ب َ ز ّ ٍ.
Сондай-ақ тамйиздерді م ِ ن ْ жар харфінің кө мегімен мажрур қ ылып қ олдануғ а да болады. Мысалы:
إ ِ ش ْ ت َ ر َ ي ْ ت ُ س ِ ت ّ ِ ي ن َ م ِ ن ْ ك ِ ت َ ا ب ٍ و َ ر َ ط ْ ل َ ي ْ ن ِ م ِ ن ْ ز َ ي ْ ت ٍ و َ ص َ ا ع َ ي ْ ن ِ م ِ ن ْ ت َ م ْ ر ٍ و َ ذ ِ ر َ ا ع َ ي ْ ن ِ م ِ ن ْ ح َ ر ِ ي ر ٍ.
Ескерту: إ ِ م ْ ت َ ل َ أ َ ا ل إ ِ ن َ ا ء ُ م َ ا ء ً жә не ه َ ذ َ ا م َ م ْ ل ُ و ء ٌ خ َ ل ا ّ ً деген сө йлемдердегі م َ ا ء ً жә неخ َ ل ا ّ ً сө здері тамйиз болмайды, махфузул-жар болады, ө йткені олардың тү бірі (негізі) - ب ِ ا ل ْ م َ ا ء ِ жә не ب ِ ا ل ْ خ َ ل ّ ِ. Жар ә ріптері тү сірілгеннен кейін олар мансуб болды ( “Махфузул-жар” тарауында бұ ғ ан мысалдар келтіріледі ).
م س ت ث ن ى.§ -60
Ережеге бағ ынбайтын сө здердің (истисна) бірінен кейін келген зат есім vecnfcyа деп аталады. Ережеге бағ ынбайтын сө здер - 8:
إ ِ ل ا ّ َ ؛ ح َ ا ش َ ا ؛ خ َ ل ا َ ؛ ع َ د َ ا ؛ م َ ا خ َ ل ا َ ؛ م َ ا ع َ د َ ا ؛ ل َ ي ْ س َ ؛ ل ا َ ي َ ك ُ و ن ُ.
Мысалдары:
ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ إ ِ ل ا ّ َ ز َ ي ْ د ً ا ؛ ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ ح َ ا ش َ ا ز َ ي ْ د ً ا ؛ ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ خ َ ل ا َ ز َ ي ْ د ً ا ؛ ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ ع َ د َ ا ز َ ي ْ د ً ا ؛ ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ م َ ا خ َ ل ا َ ز َ ي ْ د ً ا ؛ ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ م َ ا ع َ د َ ا ز َ ي ْ د ً ا ؛ ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ ل َ ي ْ س َ ز َ ي ْ د ً ا ؛ ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ ل ا َ ي َ ك ُ و ن ُ ز َ ي ْ د ً ا.
Истисна – бұ л айтылғ ан баяндауыштың (амал-ә рекет) хү кімінен бір нә рсені бө ліп шығ ару. Мустасна – бұ л айтылғ ан баяндауыштан шығ арылғ ан бір сө з. Мустаснаның алдында тұ рғ ан сө з мустасна минһ у деп аталады.
Мысалы, ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ إ ِ ل ا ّ َ ز َ ي ْ د ً ا деген сө йлемде ا ل ق و م сө зі - мустасна минһ у, إ ِ ل ا ّ َ - истисна сө з, ал ز َ ي ْ د ً ا - мустасна.
Қ ағ ида: Мустаснаның мағ ынасы ә рқ ашан мустасна минһ удың мағ ынасына қ арама-қ арсы болады. Алдың ғ ы сө йлемдегі ا ل ق و م сө зінің мағ ынасы ز ي د ً ا сө зінің мағ ынасына қ арама-қ арсы болып тұ р.
Мустаснаи муаххар жә не мустаснаи мукаддам. Мустана минхудан кейін тұ ратын мустасна мустаснаи муаххар деп аталады. Мысалы: ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ إ ِ ل ا ّ َ ز َ ي ْ د ً ا. Мустана минхудан бұ рын тұ ратын мустасна мустаснаи муқ аддам деп аталады. Мысалы: ج َ ا ء َ ن ِ ي إ ِ ل ا ّ َ ز َ ي ْ د ً ا ا ل ْ ق َ و ْ م ُ.
Мустаснаи муттасил жә не мустаснаи мунқ атиъ. Егер мустасна мустасна минһ удың бір бө лігі болса жә не истисна жоқ кезде мустасна мустасна минһ удың мағ ынасына ие болса, онда ол мустаснаи муттасил деп аталады. Мысалы: ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ إ ِ ل ا ّ َ ز َ ي ْ د ً ا деген сө йлемдегі ز َ ي ْ د ً ا сияқ ты. Ол إ ِ ل ا ّ َ харфімен истисна етілмесе де, ق َ و ْ م ٌ сө зінің сө зінің мағ ынасына кіреді, яғ ни қ ауымның ішінде Зә йд те келген болады.
Егер мустасна мустасна минһ удың бір бө лігі болмаса жә не истисна жоқ кезде мустасна мустасна минһ удың мағ ынасына ие болмаса, онда ол мустаснаи мунқ атиъ деп аталады. Мысалы, ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ إ ِ ل ا ّ َ ح ِ م َ ا ر ً ا деген сө йлемдегі ح ِ م َ ا ر ً ا басқ а сө здерден ерекшеленіп (исключение) тұ рғ анымен, оның ق َ و ْ م ٌ сө зінің мағ ынасына қ атысы жоқ.
Қ ағ ида: Кез келген мустасна мансуб болып табылады. Тек болымсыз сө йлемнен (жү млә и адамия)кейін إ ل ا ّ арқ ылы берілген мустаснаи муаххари муттасил бұ л ережеге бағ ынбайды. Бұ л мұ ндай истасналардың эърабы мустасна минһ удың эърабына бағ ынатындығ ымен байланысты болады. Жү млә и адамияда мустасна минһ удың етістігі болымды (мусбат) емес, болымсыз (манфий) болып келеді. Мысалы:
م َ ا ج َ ا ء َ ن ِ ي أ َ ح َ د ٌ إ ِ ل ا ّ َ ز َ ي ْ د ٌ ؛ م َ ا ر َ أ َ ي ْ ت ُ أ َ ح َ د ً ا إ ِ ل ا ّ َ ز َ ي ْ د ً ا ؛ م َ ا ج َ ل َ س ْ ت ُ ب ِ أ َ ح َ د ٍ إ ِ ل ا ّ َ ب ِ ز َ ي ْ د ٍ.
Бұ л мысалдарда болымсыз сө йлемнен (жү млә и адамия)кейін келтірілген ә р мустасна жү млә и хафияи вужудияның бір бө лігі болып табылады. Олардың осы болымды сө йлемдердің (жү млә и вужудия) ішінде тұ рғ андығ ына байланысты олардың эърабы, яғ ни харакаты болады. Мысалы:
م َ ا ج َ ا ء َ ن ِ ي أ َ ح َ د ٌ إ ِ ل ا ّ َ ز َ ي ْ د ٌ
негізінде:
..... إ ِ ل ا ّ َ ز َ ي ْ د ٌ ج َ ا ء َ ن ِ ي;
م َ ا ر َ أ َ ي ْ ت ُ أ َ ح َ د ً ا إ ِ ل ا ّ َ ز َ ي ْ د ً ا
негізінде:
.... إ ِ ل ا ّ َ ز َ ي ْ د ً ا ر َ أ َ ي ْ ت ُ;
م َ ا ج َ ل َ س ْ ت ُ ب ِ أ َ ح َ د ٍ إ ِ ل ا ّ َ ب ِ ز َ ي ْ د ٍ
негізінде:
.... إ ِ ل ا ّ َ ي ِ ز َ ي ْ د ٍ ج َ ل َ س ْ ت ُ;
ل ا َ إ ِ ل َ ه َ إ ِ ل ا ّ َ ا ل ل ّ َ ه ُ
негізінде:
ل ا َ إ ِ ل َ ه َ م َ و ْ ج ُ و د ٌ إ ِ ل ا ّ َ ا ل ل ّ َ ه ُ م َ و ْ ج ُ و د ٌ.
Мустаснои муфарраъ. Кейбір сө йлемдерде мустасна минһ у тү сіріледі. Мысалы:
م َ ا ج َ ا ء َ ن ِ ي....إ ِ ل ا ّ َ ز َ ي ْ د ٌ
негізінде –
م َ ا ج َ ا ء َ ن ِ ي أ َ ح َ د ٌ إ ِ ل ا ّ َ ز َ ي ْ د ٌ;
م َ ا ر َ أ َ ي ْ ت ُ....إ ِ ل ا ّ َ ز َ ي ْ د ً ا
негізінде –
م َ ا ر َ أ َ ي ْ ت ُ أ َ ح َ د ً ا إ ِ ل ا ّ َ ز َ ي ْ د ً ا;
م َ ا ج َ ل َ س ْ ت ُ....إ ِ ل ا ّ َ ب ِ ز َ ي ْ د ٍ
негізінде –
م َ ا ج َ ل َ س ْ ت ُ ب ِ أ َ ح َ د ٍ إ ِ ل ا ّ َ ب ِ ز َ ي ْ د ٍ.
ق َ ر َ أ ْ ت ُ...إ ِ ل ا ّ َ ي َ و ْ م َ ا ل ْ ج ُ م ُ ع َ ة ِ
негізінде -
ق َ ر َ أ ْ ت ُ ك ُ ل ّ َ ي َ و ْ م ٍ إ ِ ل ا ّ َ ي َ و ْ م َ ا ل ْ ج ُ م ُ ع َ ة ِ.
ح ا ش ا ؛ خ ل ا ؛ ع د ا
Бұ л сө здерден кейін харакаттың ү ш тү рін қ оюғ а болады: 1) рафъ, 2) насб жә не 3) жар.
Егер бұ л етістік болса, онда бұ дан кейін марфуъ жағ дайындағ ы фаъил келеді. Мысалы:
ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ ح َ ا ش َ ا ز َ ي ْ د ٌ ؛ خ َ ل ا َ ز َ ي ْ د ٌ ؛ ع َ د َ ا ز َ ي ْ د ٌ.
‚ Егер ол истисна ә рпі болса, онда одан кейін мансуб жағ дайындағ ы мустасна келеді. Мысалы:
ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ ح َ ا ش َ ا ز َ ي ْ د ً ا ؛ خ َ ل ا َ ز َ ي ْ د ً ا ؛ ع َ د َ ا ز َ ي ْ د ً ا.
ƒ Егер бұ л жар харфі болса, онда одан кейін мажрур келеді. Мысалы:
ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ ح َ ا ش َ ا ز َ ي ْ د ٍ ؛ خ َ ل ا َ ز َ ي ْ د ٍ ؛ ع َ د َ ا ز َ ي ْ د ٍ.
غ َ ي ْ ر َ ؛ س ِ و َ ى
Кейде истисналар غ َ ي ْ ر َ жә не س ِ و َ ى сө здерінің кө мегімен жасалады. Алайда олардың мустасналары музафин илайһ и болады, сондық тан ә рдайым мажрур жағ дайында тұ рады. Ал бұ л сө здердің ө здері, кө бінесе, болымды сө йлемнен (жү млә и вужудия) соң тұ рып, мансуб болып келеді. Мысалы:
ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ غ َ ي ْ ر َ ز َ ي ْ د ٍ ؛ ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ س ِ و َ ى ز َ ي ْ د ٍ.
Болымсыз сө йлемнен кейін олар анық тауыш рө лін ойнайды да, ө з мустасна минһ уларына сә йкес келеді. Мысалы:
م َ ا ج َ ا ء َ ن ِ ي أ َ ح َ د ٌ غ َ ي ْ ر ُ ز َ ي ْ د ٍ ؛ م َ ا ج َ ا ء َ ن ِ ي أ َ ح َ د ٌ س ِ و َ ى ز َ ي ْ د ٍ ؛ م َ ا ر َ أ َ ي ْ ت ُ أ َ ح َ د ً ا غ َ ي ْ ر َ ز َ ي ْ د ٍ ؛ م َ ا ر َ أ َ ي ْ ت ُ أ َ ح َ د ً ا س ِ و َ ى ز َ ي ْ د ٍ ؛ م َ ا ج َ ل َ س ْ ت ُ ب ِ أ َ ح َ د ٍ غ َ ي ْ ر ِ ز َ ي ْ د ٍ ؛ م َ ا ج َ ل َ س ْ ت ُ ب ِ أ َ ح َ د ٍ س ِ و َ ى ز َ ي ْ د ٍ.
ذ ُ و ا ل ْ ج َ ا ر ّ.§61
Жарлармен (“Харфтер” тарауында қ арастырылғ ан) қ осылып айтылатын зат есімдер зул-жар деп аталады. Зул-жар “жар харфі бар” деген мағ ынаны береді. Жар харфтері - 16:
ب ـ ِ ؛ ل ـ ِ ؛ ك ـ َ ؛ ف ِ ى ؛ م ِ ن ْ ؛ ع َ ن ْ ؛ إ ِ ل َ ى ؛ ع َ ل َ ى ؛ ح َ ت ّ َ ى ؛ م ُ ذ ْ ؛ م ُ ن ْ ذ ُ ؛ ح َ ا ش َ ا ؛ خ َ ل ا َ ؛ ع َ د َ ا ؛ و َ ؛ ت ـ َ.
Қ ағ ида: Ә рбір зул-жар зат есім ө здерінен бұ рын тұ рғ ан жар харфінің ә серінен мажрур болады. Мысалы:
ك َ ت َ ب ْ ت ُ ب ِ ا ل ْ ق َ ل َ م ِ ؛ ض َ ر َ ب ْ ت ُ ل ِ ل ت ّ َ أ ْ د ِ ي ب ِ ؛ ك َ ت َ ب ْ ت ُ ك َ ا ل ْ خ َ ط ّ َ ا ط ِ ؛ ج َ ل َ س ْ ت ُ ف ِ ى ا ل ْ م َ س ْ ج ِ د ِ ؛ ر َ ج َ ع ْ ت ُ م ِ ن َ ا ل س ّ َ ف َ ر ِ ؛ خ َ ر َ ج ْ ت ُ ع َ ن ِ ا ل ْ ب َ ي ْ ت ِ ؛ خ َ ر َ ج ْ ت ُ إ ِ ل َ ى ا ل س ّ َ ف َ ر ِ ؛ ك َ ت َ ب ْ ت ُ ع َ ل َ ى ا ل ص ّ َ ح ِ ي ف َ ة ِ ؛ إ ِ ج ْ ت َ ه َ د ْ ت ُ ح َ ت ّ َ ى ا ل ص ّ َ ب َ ا ح ِ ؛ ل ا َ أ َ ر َ ي ز َ ي ْ د ً ا م ُ ذ ْ ي َ و ْ م ِ ا ل ْ ج ُ م ُ ع َ ة ِ ؛ ل ا َ أ َ ر َ ى ز َ ي ْ د ً ا م ُ ن ْ ذ ُ ي َ و ْ م ِ ا ل س ّ َ ب ْ ت ِ ؛ ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ ح َ ا ش َ ا ز َ ي ْ د ٍ ؛ ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ خ َ ل ا َ ز َ ي ْ د ٍ ؛ ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ ع َ د َ ا ز َ ي ْ د ٍ ؛ و َ ا ل ل ّ َ ه ِ ل َ ن ُ ص َ ل ّ ِ ب َ ن ّ َ ؛ ت َ ا ل ل ّ َ ه ِ ل َ ن َ ص ُ و م َ ن ّ َ.
م ُ ل ْ ح َ ق َ ا ت ِ ذ ِ ى ا ل ْ ج َ ا ر ّ
س ِ ر ْ ت ُ م َ ع َ ز َ ي ْ د ٍ ؛ ج َ ا ء َ ن ِ ي َ ا ل ْ ق َ و ْ م ُ س ِ و َ ى ز َ ي ْ د ٍ ؛ ج َ ا ء َ ن ِ ي ز َ ي ْ د ٌ د ُ و ن َ ب َ ك ْ ر ٍ ؛ ج َ ا ء َ ن ِ ي ز َ ي ْ د ٌ ب ِ د ُ و ن ِ ب َ ك ْ ر ٍ ؛ ج َ ل َ س َ ز َ ي ْ د ٌ ب ِ ل ا َ أ َ د َ ب ٍ ؛ ج َ ل َ س َ ز َ ي ْ د ٌ ب ِ غ َ ي ْ ر ِ أ َ د َ ب ٍ ؛ ج َ ل َ س ْ ت ُ ل َ د َ ى ا ل أ ُ س ْ ت َ ا ذ ِ ؛ ج َ ل َ س ْ ت ُ ل َ د ُ ن ْ ز َ ي ْ د ٍ ؛ ج ِ ئ ْ ت ُ م ِ ن ْ ل َ د ُ ن ْ ز َ ي ْ د ٍ.
Қ ағ ида: Ә рбір зул-жар мажрур болып келеді. Мысалы:
ج ِ ئ ْ ت ُ ب ِ ز َ ي ْ د ٍ ؛ ج ِ ئ ْ ت ُ ب ِ ز َ ي ْ د َ ي ْ ن ِ ؛ ج ِ ئ ْ ت ُ ب ِ ز َ ي ْ د ِ ي ن َ ؛ ج ِ ئ ْ ت ُ ب ِ أ َ ب ِ ى ب َ ك ْ ر ٍ.
Зул-жар қ атынасы
Қ ағ ида: Зул-жарлар сө йлемде ә рдайым етістікке немесе исми сифатқ а қ атысты болады. Қ ай етістікке немесе исми сифатқ а қ атысты болатыны оны аударғ аннан кейін айқ ындалады. Мысалы: ك َ ت َ ب ْ ت ُ ب ِ ا ل ْ ق َ ل َ م ِ деген сө йлемдегі ب ِ ا ل ْ ق َ ل َ م ِ сө зі ك َ ت َ ب ْ ت ُ етістігіне қ атысты екендігі айқ ын.
Етістікке қ атысты зул-жарлар:
ك َ ت َ ب ْ ت ُ ب ِ ا ل ْ ق َ ل َ م ِ ؛ ج َ ل َ س ْ ت ُ ف ِ ى ا ل ص ّ ُ ف ّ َ ة ِ ؛ ذ َ ه َ ب ْ ت ُ م ِ ن َ ا ل ْ ب َ ل ْ د َ ة ِ إ ِ ل َ ى ا ل ْ ق َ ر ْ ي َ ة ِ.
Исми сифатқ а қ атысты зул-жарлар:
ز َ ي ْ د ٌ ك َ ا ت ِ ب ٌ ب ِ ا ل ْ ق َ ل َ م ِ ؛ ز َ ي ْ د ٌ ج َ ا ل ِ س ٌ ف ِ ى ا ل ص ّ ُ ف ّ َ ة ِ ؛ ز َ ي ْ د ٌ ذ َ ا ه ِ ب ٌ م ِ ن َ ا ل ْ ب َ ل ْ د َ ة ِ إ ِ ل َ ى ا ل ْ ق َ ر ْ ي َ ة ِ.
و َ ا ل ل ّ َ ه ِ ؛ ت َ ا ل ل ّ َ ه ِ ؛ ب ِ ا ل ل ّ َ ه ِ сияқ ты ант (қ асам) сө здері тү сірілген أ ُ ق ْ س ِ م ُ етістігіне қ атысты болады, ө йткені ب ِ ا ل ل ّ َ ه ِ ل َ أ َ ص ُ و م َ ن ّ َ сө зі, негізінде, أ ُ ق ْ س ِ م ُ ب ِ ا ل ل ّ َ ه ِ ل َ أ َ ص ُ و م َ ن ّ َ болып келеді. Кейбір зул-жарлар тү сірілген исми сифатқ а қ атысты болады. Мысалы:
ز َ ي ْ د ٌ.... ف ِ ى ا ل د ّ َ ا ر ِ негізінде ز َ ي ْ د ٌ ك َ ا ئ ِ ن ٌ ف ِ ى ا ل د ّ َ ا ر ِ болып табылады.
م َ ر ْ ي َ م ُ.... ف ِ ى ا ل د ّ َ ا ر ِ негізінде م َ ر ْ ي َ م ُ ك َ ا ئ ِ ن َ ة ٌ ف ِ ى ا ل د ّ َ ا ر ِ болып табылады.
Кейде أ َ ن ّ َ сө йлемдері де зул-жар болады. Мысалы:
أ َ ع ْ ط َ ي ْ ت ُ ك َ ل ِ أ َ ن ّ َ ك َ ف َ ق ِ ي ر ٌ.
م َ ح ْ ذ ُ و ف ُ ا ل ْ ج َ ا ر ّ.§-62
Жар харфтері тү сірілген зул-жарлар махзуфул-жар деп аталады.
Мысалы, إ ِ م ْ ت َ ل أ َ ا ل إ ِ ن َ ا ء ُ م َ ا ء ً деген сө йлемдегі م َ ا ء ً сө зі, негізінде, ب ِ م َ ا ء ٍ болуы керек.
Қ ағ ида: Ә рбір махзуфул-жар мансуб болады. Тексерулерден кейін тө мендегі 8 жар харфтері тү сірілетіні айқ ындалды: ب ـ ِ ؛ ل ـ &#