Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Нахв (грамматика) 6 страница






Кейбір сө йлемдерде أ َ ي ْ тү сіп қ алады. Мысалы:

деген сияқ ты сө йлемдерде. ج َ ا ئ َ ن ِ ي ح َ ب ِ ي ب ُ ك َ.... ز َ ي ْ د ٌ,

негізінде ол - ج َ ا ئ َ ن ِ ي ح َ ب ِ ي ب ُ ك َ أ َ ي ْ ز َ ي ْ د ٌ. (ع ط ف ب ي ا ن.

Сондай-ақ ر َ أ َ ي ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا.... ر َ أ ْ س َ ه ُ, деген сияқ ты сө йлемдерде.

Негізінде бұ л – ر َ أ َ ي ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا أ َ ي ْ ر َ أ ْ س َ ه ُ.

ح ر و ف م ش ب ه ة ب ا ل ف ع ل.§ -19

«Етістік сияқ ты харфтер» деп аталатын харфтер – 7:

إ ِ ن ّ َ ؛ أ َ ن ّ َ ؛ ك َ أ َ ن ّ َ ؛ ل َ ك ِ ن ّ َ ؛ ل َ ي ْ ت َ ؛ ل َ ع َ ل ّ َ ؛ ل ا َ) ج ِ ن ْ س ِ ي ّ َ ة.

إ ِ ن ّ َ ز َ ي ْ د ً ا ع َ ا ل ِ م ٌ ؛ س َ م ِ ع ْ ت ُ أ َ ن ّ َ ز َ ي ْ د ً ا ع َ ا ل ِ م ٌ ؛ ك َ أ َ ن ّ َ ز َ ي ْ د ً ا ف َ ق ِ ي ر ٌ ؛ ل َ ي ْ ت َ ز َ ي ْ د ً ا غ َ ن ِ ي ّ ٌ ؛ ل َ ع َ ل ّ َ ز َ ي ْ د ً ا س َ خ ِ ي ّ ٌ ؛ ل ا َ خ َ ي ْ ر ً ا م ِ ن ْ ز َ ي ْ د ٍ م َ و ْ ج ُ و د ٌ.

Ескерту: ل َ ك ِ ن сө зі екі мағ ынада жұ мсалады:  Егер соң ғ ы нун ә рпі сү кунды болса, (онда ол атф болады ); ‚ Егер соң ғ ы нун ә рпі ташдидті болса, (онда ол «етістік тектес харф» болады).

ح ر و ف ش َ ت ّ َ ى.§ -20

ح ر و ف ن د ا

Қ арату, шақ ыру мақ сатында қ олданылатын харфтер қ аратпа харфтері деп аталады. Олардың саны – 6: ي َ ا ؛ أ َ ي َ ا ؛ ه َ ي َ ا ؛ أ َ ي ْ ؛ أ َ ؛ و َ ا.

Олардың ә рқ айсысы “ә й” деген мағ ынады жұ мсалады.. و َ ا - кө бінсе қ апа болғ анда қ олданылады.

ي َ ا ع َ ب ْ د َ ا ل ل ّ ه ِ ؛ أ َ ي َ ا ع َ ب ْ د َ ا ل ر ّ َ ح ْ م ن ؛ ه َ ي َ ا ع َ ب ْ د َ ا ل ر ّ َ ح ِ ي م ؛ أ َ ي ْ ع َ ب ْ د َ ا ل ْ ح َ م ِ ي د ؛ أ َ ع َ ب ْ د َ ا ل ْ غ َ ف ُ و ر ؛ و َ ا و َ ي ْ ل ا َ ؛ و َ ا ح َ س ْ ر َ ت َ ا.

ح ر و ف إ س ت ف ه ا م

Сұ рау мақ сатында қ олданылатын харфтер (сұ рау демеуліктері) – екеу: أ َ жә не ه َ ل ْ.

أ َ ز َ ي ْ د ٌ ك َ ا ت ِ ب ٌ ؟ أ َ ك َ ت َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ ؟ ه َ ل ْ ز َ ي ْ د ٌ ك َ ا ت ِ ب ٌ ؟ ه َ ل ْ ك َ ت َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ ؟

ح ر و ف ج و ا ب

Сұ рақ қ а жауап бергенде, 4 сө з алды шылаулары қ олданылады:  ن َ ع َ م ْ - ия; ‚ ل ا َ - жоқ; ƒ ب َ ل َ ي - жо – жоқ; „ إ ِ ي - ия, ә рине.

1) أ َ ج َ ا ء َ ز َ ي ْ د ٌ ؟ - ن َ ع َ م ْ.

- Зә йд келді ме? – Ия.

2) أ َ ج َ ا ء َ ز َ ي ْ د ٌ ؟ - ل ا َ.

– Зә йд келі ме? – Жоқ.

3) أ َ ل ا َ ت َ ع ْ ل َ م ُ ؟ - ب َ ل َ ي.

– Білесің бе? – білмеймін емес, білемін.

4) ه َ ل ْ ر أ َ ي ْ ت َ ا ل س ّ ُ ل ْ ط َ ا ن َ ؟ - إ ِ ي و َ ا ل ل ّ َ ه ِ.

– Сен Сұ лтанды кө рдің бе? – Алаһ тың атымен ант етемін, кө рдім.

إ ِ ى و َ ا ل ل ّ َ ه ِ сондай-ақ қ ысқ арғ ан тү рде: أ َ ي ْ و деп те қ олданыла береді.

ح ر و ف ت ر غ ي ب

Қ андай да бір амал-ә рекетке ү ндеу, ү гіттеу мақ сатында жұ мсалатын харфтер тө ртеу:  أ َ ل ا ّ َ;ه َ ل ا ّ َ; ƒ ل َ و ْ ل ا َ;ل َ و ْ م َ ا.

1) أ َ ل ا ّ َ ت َ ق ْ ر َ أ ُ ا ل ْ ق ُ ر ْ آ ن َ

- Тың да (ә й), Қ ұ ран оқ ымаймысың (оқ ысайшы)!

2) ه َ ل ا ّ َ ت ُ ح َ ص ّ ِ ل ُ ا ل ْ ع ُ ل ُ و م َ

- (Ә й), ғ ылым ү йренбеймісің!

3) ل َ و ْ ل ا َ ت ُ ع َ ل ّ ِ م ُ ن ِ ى

- (Ә й), мені ү йретпеймісің!

4) ل َ و ْ م َ ا ت َ أ ْ ت ِ ي ن َ ا

- (Ә й), Бізге келсең ші!

ح ر و ف ن ف ى

Нафий, яғ ни терістеу, жоқ тығ ын кө рсету ү шін қ олданылатын ададтар алтау:

1) ل َ م ْ; 2) ل َ م ّ َ ا; 3)م َ ا; 4)ل ا َ; 5)ل َ ن ْ; 6)إ ِ ن ْ.

1) ل َ م ْ ي َ ف ْ ت َ ح ْ ؛ 2) ل َ م ّ َ ا ي َ ف ْ ت َ ح ْ ؛ 3) م َ ا ي َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ 4) ل ا َ ي َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ 5) ل َ ن ْ ي َ ف ْ ت َ ح َ ؛ إ ِ ن ْ ز َ ي ْ د ٌ إ ِ ل ا ّ َ ك َ ا ذ ِ ب ٌ.

ح ر و ف ت ن ب ي ه

Екінші жақ та жіктеу ү шін мынадай тө рт харф қ олданылады: ي َ ا ؛ ه َ ا ؛ أ َ م َ ا ؛ أ َ ل ا َ.

1) أ َ ل ا َ إ ِ ن ّ َ ك ُ م ْ ل َ غ َ ا ف ِ ل ُ و ن َ ؛ 2) أ َ م َ ا إ ِ ن ّ َ ك ُ م ْ ل َ ج َ ا ه ِ ل ُ و ن َ ؛ 3) ه َ ا أ َ ن ْ ت ُ م ُ ا خ ْ ر ُ ج ُ و ا ْ ؛ 4) ي َ ا ل َ ي ْ ت َ ن ِ ي ك ُ ن ْ ت ُ غ َ ن ِ ي ّ ً ا.

أ ص و ا ت

Араб тілінде зат есім, етістік, сө з алды қ осымшаларынан (харфтерден) басқ а тағ ы бір ерекше бір топ сө здер бар. Олар одағ ай (дыбыстар) деп аталады.

Одағ ай – бұ л тың даушығ а ескерту беру ү шін, таң қ алу, ө кіну, жануарларғ а бұ йыру ү шін немесе белгілі бір дыбыс білдіру ү шін қ олданылатын сө здер. Ең кө п танымал одағ айлар – мыналар:

1) Таң қ алуды білдіру ү шін - و َ ى ْ жә не ز ُ ه ْ;

2) Ө кінішті білдіру ү шін - آ ه ْ ؛ أ ُ و ه ْ ؛ و َ ا ه ْ

3) Жылдам бол - و َ ي ْ ه ً ا

4) Тағ ы да айт - إ ِ ي ه ِ ى

5) тоқ та, сө йлеме - أ َ ص َ ه ْ ؛ إ ِ ي ه ْ

6) Тоқ та, олай етпе - م َ ه ْ

7) Ұ ста, ұ ста - ه َ ا ه َ ا

8) Кү лкіні білдіру ү шін - ه َ ا ه َ ا ه َ ا

9) Жө телді білдіру ү шін - أ َ خ ْ أ ُ خ ْ

10) Жануарларды шақ ыру ү шін - ب ُ س ْ ب ُ س ْ

11) Жануарды тоқ тату ү шін - ب ُ س ّ ُ ب ُ س ّ ُ

12) Тү йені шө геру ү шін - ن َ خ ْ ن َ خ ْ ؛ إ ِ خ ْ إ ِ خ ْ

13) Ат тұ яғ ының дү рсілін білдіру ү шін - ح َ ب َ ط ْ ق ِ ط ِ ق ْ

14) Қ ақ пақ дауысын білдіру ү шін - ج َ ل َ ن ْ ب َ ل َ ق ْ

م ذ ك ر و م ؤ ن ث.§ -21

Исмдердің екі тегі болады: Œ ер тегі жә не  ә йел тегі. Мү зә ккар исм (ер тегіндегі исм) деп соң ында таънис (ә йел тегінің) белгісі жоқ исмді айтамыз. Мысалы:

ر َ ج ُ ل ٌ ؛ ج َ م َ ل ٌ ؛ ع َ ا ل ِ م ٌ ؛ أ َ ص ْ غ َ ر ُ ؛ أ َ ح ْ م َ ق ُ.

Таънис белгілері – ү шеу:  таи мудаввара- ة = ـ ة; ‚ алифи мақ сура - ـ ى َ; ƒ алифи мамдуда – آ ء ُ. Соң ында осы белгілердің бірі келген исм муаннас исм деп аталады. Мысалы:

ا ِ م ْ ر َ أ َ ة ٌ ؛ ن َ ا ق َ ة ٌ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ة ٌ ؛ ص ُ غ ْ ر َ ى ؛ ح َ م ْ ق َ ا ء ُ.

Исм мү зә ккар мағ ынасы кө бінесе ер тегінде болады. Бірақ кейбір исм мү заккарлардың мағ ынасы шындығ ында ер тегінде болмайды. Мағ ынасы мен формасы ер тегіне жататын исмдер мү зә ккари хакикий деп аталады Мысалы: ر َ ج ُ ل ٌ ؛ ج َ م َ ل ٌ ؛ ح ِ ص َ ا ن ٌ ؛ خ َ ا د ِ م ٌ.

Ер тегіне формасы жатқ анымен, мағ ынасы жатпайтын исмдер мү зә ккари хукмий деп аталады. Мысалы: ك ِ ت َ ا ب ٌ ؛ ر َ أ ْ س ٌ ؛ ن ُ و ر ٌ ؛ ذ َ ه َ ب ٌ.

Исм муаннас та исм мү зә ккар сияқ ты муаннас хакикий болады: ا ِ م ْ ر َ أ َ ة ٌ ؛ ن َ ا ق َ ة ٌ ؛ ر َ م َ ك َ ة ٌ ؛ خ َ ا د ِ م َ ة ٌ, ал кейбіреулері – муаннас хукмий болады: ظ ُ ل ْ م َ ة ٌ ؛ ر ُ ك ْ ب َ ة ٌ ؛ ف ِ ض ّ َ ة ٌ ؛ ص َ ح ِ ي ف َ ة ٌ.

م ذ ك ر م ع ن و ى

Кейбір исмдер таи таъниске аяқ талғ анымен, мағ ынасы таза ер тегінде болатын сө здер мү заккар деп есептеледі де, мү зә ккари маънавий деп аталады. Мысалы: ؛ خ َ ل ِ ي ف َ ة ٌ ؛ ع َ ل ا ّ َ م َ ة ٌ.

م ؤ ن ث م ع ن و ى

Кейбір исмдер таи таъниске аяқ талмағ анымен, мағ ынасы таза ә йел тегінде болатын сө здер муаннас деп есептеледі де, муаннаси маънавий деп аталады. Мысалы: ه ِ ن ْ د ٌ ؛ ز َ ي ْ ن َ ب ُ ؛ م َ ر ْ ي َ م ُ.

م ؤ ن ث س م ا ع ى

Араб тілінде сондай-ақ соң ында ә йел тегінің белгісі де жоқ, жне мағ ынасы да ә йел тегіне жатпайтын сө здер де бар. Бірақ олар соғ ан қ арамастан, ер тегіндегі исмдердің ережесіне бағ ынады да, муаннаси самаъий деп аталады. Олардың ең кө п қ олданылатындары – 30:

ع َ ق ْ ر َ ب ٌ ؛ ع َ ن ْ ك َ ب ُ و ت ٌ ؛ ث َ ع ْ ل َ ب ٌ ؛ إ ِ ب ِ ل ٌ ؛ أ َ ر ْ ض ٌ ؛ س َ م َ ا ء ُ ؛ ش َ م ْ س ٌ ؛ ن َ ا ر ٌ ؛ ج َ ه َ ن ّ َ م ٌ ؛ ر ِ ي ح ٌ ؛ خ َ م ْ ر ٌ ؛ ع َ ص َ ا ؛ ب ِ ئ ْ ر ٌ ؛ د َ ل ْ و ٌ ؛ ك َ أ ْ س ٌ ؛ د َ ا ر ٌ ؛ ف ُ ل ْ ك ٌ ؛ ن َ ف ْ س ٌ ؛ ع َ ي ْ ن ٌ ؛ أ ُ ذ ْ ن ٌ ؛ ي َ د ٌ ؛ ذ ِ ر َ ا ع ٌ ؛ إ ِ ص ْ ب َ ع ٌ ؛ ر ِ ج ْ ل ٌ ؛ ف َ خ ْ ذ ٌ ؛ س َ ا ق ٌ ؛ ع َ ق ْ ب ٌ ؛ ن َ ع ْ ل ٌ ؛ س َ ر َ ا و ِ ي ل ٌ ؛ ش ِ م َ ا ل ٌ.

ج ُ ر ْ ج َ ا ن ُ ؛ ب ُ خ َ ا ر َ ي ؛ د ِ م َ ش ْ ق ُ ؛ ش َ ا م ُ ؛ م ِ ص ْ ر ُ ؛ ب َ غ ْ د َ ا د ُ сияқ ты жер, қ ала, ауыл атаулары да ә йел тегінің ережелеріне бағ ынады. Адамнан басқ а заттар мен қ ұ былыстардың кө пше тү рі де ә йел тегіндегі имдер деп есептеледі: ك ُ ت ُ ب ٌ жә не أ َ ف ْ ر َ ا س ٌ.

ع ل ا م ا ت ت أ ن ي ث.§ -22

ت ا ء ت أ ن ي ث

 

Муаннас исмдердің жекеше тү рдегі таи таънис вақ ф (кідіріс) кезінде (ه = ـ ه) қ алыбына тү сетіндіктен, (ة = ـ ة) болып жазылады:

ق ُ د ْ ر َ ة ٌ ؛ ر َ ح ْ م َ ة ٌ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ة ٌ ؛ ا ِ م ْ ر َ أ َ ة ٌ.

Мұ ндай формада жазылғ ан та таи мудаввара деп аталады. Алайда муаннас исмдердің кө пше тү ріндегі жә не ө ткен шақ тү рінде келген таи таънистер вақ ф кезінде (ه) қ алыбына тү спейтіндіктен, (ت) болып жазылады. Мысалы:

ع َ ا ل ِ م َ ا ت ٌ ؛ م ُ س ْ ل ِ م َ ا ت ٌ ؛ ف َ ت َ ح َ ت ْ.

Бұ л сияқ ты та таи тавийла деп аталады. Егер сө з соң ында тү бір (ت) ә рпі болса, онда бұ л таи таънис деп аталмайды. Сондық тан ол ү немі ұ ызын формады жазылады. Мысалы:

و َ ق ْ ت ٌ ؛ ن َ ب َ ا ت ٌ ؛ س ُ ك ُ و ت ٌ ؛ ث ُ ب ُ و ت ٌ.

Кейбір исмдерде таи таънис жекеше тү рі білдіреді. Мысалы: ت َ م ْ ر َ ة ٌ ؛ ع ِ ن َ ب َ ة ٌ ؛ ض َ ر ْ ب َ ة ٌ бір рет ұ ру, бір жү зім, бір финик деген мағ ыналарда қ олданылғ ан. Алайда ت َ م ْ ر ٌ ؛ ع ِ ن َ ب ٌ ؛ ض َ ر ْ ب ٌ, онда ол жалпы ұ ру, жү зім жә не финик деген мағ ыналарды береді де, жекеше тү рде де, кө пше тү рде де жұ мсала береді.

أ ل ف م ق ص و ر ة

Алифи мақ сура сө здегі тө ртінші ә ріп болғ андық тан, ол ә рдайым ـ ى َ деген формада жазылады. Мысалы: ف َ ت ْ و َ ى ؛ ل َ ي ْ ل َ ى ؛ ح ُ ب ْ ل َ ى ؛ ع ُ ل ْ م َ ى.

Тек د ُ ن ْ ي َ ا ؛ ع ُ ل ْ ي َ ا сияқ ты сө здерде ғ ана алифи мақ сура (ا) болып жазылады. Кейбір ер тегіндегі исмдердің де соң ындағ ы (ا) ә рпі негізінде ى болып саналады. Сондық тан жә не сө здің тө ртінші жә не бесінші ә ріптері болғ андық тан, ол ى болып жазылады. Бірақ олардағ ы (ا) ә рпі таънис (ә йел тегінің) белгісі емес. Мысалы:

ا َ ل ه ُ د َ ى ؛ ا َ ل ر ّ َ ح َ ى ؛ م ُ و س َ ى ؛ ع ِ ي س َ ى ؛ م ُ ص ْ ط َ ف َ ى.

أ ل ف م م د و د ة

Алифи мамдуда ә рқ ашан آ ء ُ, деген формада, яғ ни алиф жә не хамзамен жазылады. Мысалы: ص َ ح ر َ ا ء ُ ؛ ح َ م ْ ر َ ا ء ُ ؛ ع َ ذ ْ ر َ ا ء ُ.

ق َ ر ّ َ ا ء ُ ؛ ر ِ د َ ا ء ُ ؛ ك ِ س َ ا ء ُ сияқ ты сө здерде алифи мамдуда таънис белгісі болмайды, ө йткені олардың хамзасы тү бір ә ріп деп саналады. Таънис белгісі болып табылатын хамза жә не алифи мамдуда заида, яғ ни сырттан қ ослғ ан қ осымша ә ріп болуы керек.

Ә йел тегіндегі исми фаъил, исми мафъул, исми фаъъал жә не тағ ы басқ а кө птеген сифати мушаббахалар таи таъниске аяқ талады. Мысалы: ج َ م ِ ي ل َ ة ٌ ؛ ر َ ق ّ َ ا ص َ ة ٌ ؛ م َ ع ْ ل ُ و م َ ة ٌ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ة ٌ.

ف َ ع ْ ل ا َ ن ُ қ алыбындағ ы сифати мушаббаха ә йел тегінде, кө бінесе, ف َ ع ْ ل َ ى қ алыбында кездеседі. Кейде ол ف َ ع ْ ل ا َ ن َ ة ٌ қ алыбында да кездеседі. Мысалы:

س َ ك ْ ر َ ا ن ُ - س َ ك ْ ر َ ى = س َ ك ْ ر َ ا ن َ ة ٌ ؛ ع َ ط ْ ش َ ا ن ُ - ع َ ط ْ ش َ ى = ع َ ط ْ ش َ ا ن َ ة ٌ.

 

ب ع ض أ و ز ا ن.§ -23

أ َ ف ْ ع َ ل ُ қ алыбында исмдер екі тү рлі болады: Œ исми тафзил;  сифати мушаббаха. Ә йел тегіндегі алифи мақ суралы исми тафзил ف ُ ع ْ ل َ ى қ алыбында кездеседі.Мысалы: أ َ ع ْ ل َ م ُ - ع ُ ل ْ م َ ى ؛ أ َ ك ْ ب َ ر ُ - ك ُ ب ْ ر َ ى.

Ә йел тегіндегі алифи мамдудалы сифати мушаббаха ف َ ع ْ ل ا َ ء ُ. Қ алыбында кездеседі. Мысалы: أ َ ح ْ م َ ر ُ - ح َ م ْ ر َ ا ء ُ ؛ أ َ ح ْ م َ ق ُ - ح َ م ْ ق َ ا ء ُ.

ف َ ع ِ ي ل ٌ қ алыбындағ ы исмдер бес тү рлі болады:  сифати мушаббаха – ج َ م ِ ي ل ٌ; сияқ ты. ‚ исми фаъъал – ع َ ل ِ ي م ٌ; сияқ ты ƒ исми мафъул – ق َ ت ِ ي ل ٌ; сияқ ты „ исми масдар – ص َ ه ِ ي ل ٌ; сияқ ты … исми зат – س َ ب ِ ي ل ٌ сияқ ты.

ف َ ع ِ ي ل ٌ қ алыбындағ ы исми мафъул ер тегінде де, ә йел тегінде де бірдей қ оланыла береді. Ә йел тегі ү шін таи таънис қ осылмайды. Мысалы, ر َ ج ُ ل ٌ ق َ ت ِ ي ل ٌ ؛ ا ِ م ْ ر َ أ َ ة ٌ ق َ ت ِ ي ل ٌ, деп айтылғ анымен, ا ِ م ْ ر َ أ َ ة ٌ ق َ ت ِ ي ل َ ة ٌ. деп айтылмайды.

م ِ ف ْ ع ِ ي ل ٌ ؛ م ِ ف ْ ع َ ا ل ٌ ؛ ف ُ ع ُ و ل ٌ қ алыбындағ ыисми фаъъал ер тегінде де, ә йел тегінде де бірдей қ оланыла береді. Ә йел тегі ү шін таи таънис қ осылмайды. Мысалы,

ر َ ج ُ ل ٌ ص َ ب ُ و ر ٌ ؛ ا ِ م ْ ر َ أ َ ة ٌ ص َ ب ُ و ر ٌ ؛ ر َ ج ُ ل ٌ م ِ ن ْ ك َ ا ح ٌ ؛ ا ِ م ْ ر َ أ َ ة ٌ م ِ ن ْ ك َ ا ح ٌ ؛ ر َ ج ُ ل ٌ م ِ ع ْ ط ِ ي ر ٌ ؛ ا ِ م ْ ر َ أ َ ة ٌ م ِ ع ْ ط ِ ي ر ٌ.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.