Главная страница Случайная страница
Разделы сайта
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Нахв (грамматика) 10 страница
|
|
إ ِ ح ْ د َ ى ع َ ش َ ر َ ة َ ؛ ث َ ل ا َ ث َ ع َ ش َ ر َ ة َ ؛ أ َ ر ْ ب َ ع َ ع َ ش َ ر َ ة َ.... ت ِ س ْ ع َ ع َ ش َ ر َ ة َ *
ا ل ْ ح َ ا د ِ ى َ ع َ ش َ ر َ... ا ل ت ّ َ ا س ِ ع َ ع َ ش َ ر َ * ا ل ْ ح َ ا د ِ ي َ ة َ ع َ ش َ ر َ ة َ... ا ل ت ّ َ ا س ِ ع َ ة َ ع َ ش َ ر َ ة َ.
Жоғ арыда аталғ андардан басқ а сан есімдердердің барлығ ы муъраб деп есептеледі.
Тө мендегі сө здердің бірінші бө лімі муъраб, екінші бө лімі мабний болып есептеледі:
ا ِ ث ْ ن َ ت َ ى ْ ع َ ش َ ر َ ة َ ؛ ا ِ ث ْ ن َ ت ا َ ع َ ش َ ر َ ة َ ؛ ا ِ ث ْ ن َ ى ْ ع َ ش َ ر َ ؛ ا ِ ث ْ ن َ ا ع َ ش َ ر َ
9) Исми зарфтың кейбіреулері -
ع َ و ْ ض ُ ؛ ق َ ط ّ ُ ؛ أ َ م ْ س ِ ؛ ح َ ي ْ ث ُ ؛ ه ُ ن َ ا ؛ ر ُ ب ّ َ م َ ا ؛ ي َ و ْ م َ ئ ِ ذ ٍ...
Сондай-ақ тө мендегі исми зарфтар мабний болып саналады: ت َ ح ْ ت ُ ؛ ي َ م ِ ي ن ُ ؛ ي َ س َ ا ر ُ ؛ ف َ و ْ ق ُ ؛ خ َ ل ْ ف ُ ؛ أ َ م َ ا م ُ ؛ ب َ ع ْ د ُ ق َ ب ْ ل ُ,, бірақ олардың басқ а зат есімдерге тіркескен (музаф) болмауы шарт. Олай болғ ан жағ дайда олар муъраб болады.
10) ف َ ع َ ا ل ِ қ алыбындағ ы есім сө здер:
ج َ م َ ا د ِ ؛ ف َ ج َ ا ر ِ ؛ خ َ ب َ ا ث ِ ؛ ف َ س َ ا ق ِ...
Бұ л есім сө здердің кейбіреулері – исми сифат: خ َ ب َ ا ث ِ ؛ ف َ س َ ا ق ِ, екінші біреулері исми масдар болып саналады: ج َ م َ ا د ِ ؛ ف َ ج َ ا ر ِ.
11) Истифхам сө здер (сұ рау есімдіктері) -
أ َ ن ّ َ ى ؛ أ َ ي ّ َ ا ن َ ؛ ك َ أ َ ي ّ ِ ن ْ ؛ أ َ ي ْ ن َ ؛ م َ ت َ ي ؛ م َ ن ْ ؛ م َ ا ؛ ك َ ي ْ ف َ ؛ ك َ م ْ...
12) Шартты демеуліктер (калимаи шартийя) - ل َ م ّ َ ا ؛ إ ِ ذ َ ا ؛ إ ِ ذ َ ا م َ ا ؛ إ ِ ذ ْ م َ ا ؛ م َ ه ْ م َ ا...
إ ِ ع ْ ر َ ا ب أ َ س ْ م َ ا ء.§-37
Муъраб исмдер ү ш кү йде (септікте) болады: 1) Рафъ (атау); 2) Насб (табыс); 3) Жар (ілік). Осы ү ш септіктің ә р қ айсысы муъраб болып келгенде, ө здерінің арнайы белгілері болады: Сө йлемдерде муърабтың осы ү ш септігінің бірі қ осымшадағ ы белгілерге қ арай ажыратылады:
ع َ ل ا َ م َ ا ت ِ إ ِ ع ْ ر َ ا ب ِ ي ّ َ ة ِ
Муърабтың рафъ, насб немесе жар септігінде тұ рғ андығ ын кө рсететін белгілері эъраб немесе эъраб белгілері деп аталады.
Соң ында рафъ белгісі бар исмдер марфуъ (атау септігі) деп, насббелгісі бар исмдер мансуб (табыс септігі) деп аталады, ал - жар – мажрур (ілік септігі). Признаки эърабтың белгілері не харакат не ә лсіз ә ріптер (хуруфул илла) болып келеді. Эърабтың харакаттары ү шеу: замма, фатха жә не кә сра. Эъраб ә ріптері де ү шеу: ى ا و.
Рафъ белгісі, кө бінесе, замма болып саналады. Насб белгісі –фатха, жар белгісі – кә сра болып саналады. Кейде «вав» жә не «алиф» рафъ белгісі болып келеді. Кейбір жадайларда кә сра, «алиф» жә не «йа» насб белгісі болып келеді. Ал кейде фатха жә не «йа» жар белгісі болып келеді.
Рафъ, насб жә не жар белгілері қ андай жағ дайларда қ ойылатыны туралы кейінірек («Таркиб ережелері» тарауында) айтамыз. Онда муъраб исмнің эъраб белгілері тү сіндіріледі.
إ ع ر ا ب م ف ر د ا ت.§ -38
Қ ағ ида: Исми муърабтың рафъ белгісі – замма, насб белгісі – фатха, ал жардың белгісі – кә сра. Мысалы:
Рафъ:
ع َ ا ل ِ م ٌ ؛ ا ل ْ ع َ ا ل ِ م ُ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ة ٌ ؛ ا ل ْ ع َ ا ل ِ م َ ة ُ ؛ ر َ ج ُ ل ٌ ؛ ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ؛ م َ ك ْ ت َ ب ٌ ؛ ا ل ْ م َ ك ْ ت َ ب ُ
Насб:
ع َ ا ل ِ م ً ا ؛ ا ل ْ ع َ ا ل ِ م َ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ة ً ؛ ا ل ْ ع َ ا ل ِ م َ ة َ ؛ ر َ ج ُ ل ا ً ؛ ا ل ر ّ َ ج ُ ل َ ؛ م َ ك ْ ت َ ب ً ا ؛ ا ل ْ م َ ك ْ ت َ ب َ
Жар:
ع َ ا ل ِ م ٍ ؛ ا ل ْ ع َ ا ل ِ م ِ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ة ٍ ؛ ا ل ْ ع َ ا ل ِ م َ ة ِ ؛ ر َ ج ُ ل ٍ ؛ ا ل ر ّ َ ج ُ ل ِ ؛ م َ ك ْ ت َ ب ٍ ؛ ا ل ْ م َ ك ْ ت َ ب ِ
Тек алты есім сө з деп аталатын алты муфрадтың эърабы ғ ана басқ а муфрадтардағ ыдай харакат емес, харф иллат болып келеді: ذ ُ و م َ ا ل ٍ ؛ ف ُ و ه ُ ؛ ه َ ن ُ و ه ُ ؛ ح َ م ُ و ه َ ا ؛ أ َ خ ُ و ه ُ ؛ أ َ ب ُ و ه ُ
Қ ағ ида: Сондық тан бұ л алты муфрадта рафъ белгісі و, насб белгісі ا, жар белгісі ى. болып табылады. Мысалы:
أ َ ب ُ و ه ُ ؛ أ َ خ ُ و ه ُ ؛ ح َ م ُ و ه َ ا ؛ ه َ ن ُ و ه ُ ؛ ف ُ و ه ُ ؛ ذ ُ و م َ ا ل ٍ ؛ أ َ ب ُ و ب َ ك ْ ر ٍ *
أ َ ب َ ا ه ُ ؛ أ َ خ َ ا ه ُ ؛ ح َ م َ ا ه َ ا ؛ ه َ ن َ ا ه ُ ؛ ف َ ا ه ُ ؛ ذ َ ا م َ ا ل ٍ ؛ أ َ ب َ ا ب َ ك ْ ر ٍ *
أ َ ب ِ ي ه ِ ؛ أ َ خ ِ ي ه ِ ؛ ح َ م ِ ي ه َ ا ؛ ه َ ن ِ ي ه ِ ؛ ف ِ ي ه ِ ؛ ذ ِ ى م َ ا ل ٍ ؛ أ َ ب ِ ي ب َ ك ْ ر ٍ *
Бұ л алты исмнің эърабы ә лсіз ә ріптермен болу ү шін олар қ андай да бір зат есімге музаф болуы керек. Егер бұ л зат есімдер басқ а бір зат есімге тіркеспей, жеке айтылса, онда олардың эърабы ә лсіз ә ріп емес, басқ а зат есімдердегідей харакат болады. Мысалы: أ َ خ ٍ ؛ أ َ خ ً ا ؛ أ َ خ ٌ ؛ أ َ ب ٍ ؛ أ َ ب ً ا ؛ أ َ ب ٌ...
ذ ُ و – еш уақ ытта жеке айтылмайды.
Ескерту: أ َ ح ْ م َ د ُ сияқ ты ғ айри мунсариф (екі септікті) болып келген муфрадтардың эърабы кейінірек сө з болады.
إ ع ر ا ب ت ث ن ي ا ت و ج م و ع.§ -39
Қ ағ ида: Екілік тү рде зат есімдердің рафъ белгісі ا, насб жә не жар белгісі ى ْ болып келеді. Мысалы:
Олардың марфуътары: م َ ك ْ ت َ ب َ ا ن ِ ؛ ر َ ج ُ ل ا َ ن ِ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ت َ ا ن ِ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ا ن ِ;
Олардың мансубы мен мажруры: م َ ك ْ ت َ ب َ ي ْ ن ِ ؛ ر َ ج ُ ل َ ي ْ ن ِ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ت َ ي ْ ن ِ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ي ْ ن ِ.
Қ ағ ида: Берлілген есім сө здердің екілік тү рлерінде насб жә не жар белгісі болғ ан ى ә рпінің алдынан фатхалы бір ә ріп, сонан соң кә сралы ن ә рпі келуі керек.
م ل ح ق ا ت ت ث ن ي ة
Сондай-ақ ك ِ ل ْ ت َ ا ه ُ م َ ا ؛ ك ِ ل ا َ ه ُ م َ ا (екеуі де) жә не ا ِ ث ْ ن َ ت َ ا ن ِ ؛ ا ِ ث ْ ن َ ا ن ِ ث ِ ن ْ ت َ ا ن ِ «екі, екеуі» деген мағ ынадағ ы есім сө здердің эърабы да екілік тү рдегі исмнің эърабы сияқ ты, яғ ни рафъ белгісі (ا ْ), насб жә не жар белгілері ى ْ болып келеді. Мысалы:
Марфуътары: ث ِ ن ْ ت َ ا ن ِ ؛ ا ِ ث ْ ن َ ت َ ا ن ِ ؛ ا ِ ث ْ ن َ ا ن ِ ؛ ك ِ ل ْ ت َ ا ه ُ م َ ا ؛ ك ِ ل ا َ ه ُ م َ ا *
Мансуб жә не мажрурлары: ث ِ ن ْ ت َ ي ْ ن ِ ؛ ا ِ ث ْ ن َ ت َ ي ْ ن ِ ؛ ا ِ ث ْ ن َ ي ْ ن ِ ؛ ك ِ ل ْ ت َ ي ْ ه ِ م َ ا ؛ ك ِ ل َ ي ْ ه ِ م َ ا &
أ ع ر ا ب ج م ع س ا ل م م ذ ك ر (ج م ع ن و ن ى)
Қ ағ ида: Жамъи салим мү зә ккардың, яғ ни жамъи нунийдың рафъ белгісі (و ْ), насб белгісі де, жар белгісі де (ى ْ) болып келеді. Мысалы:
Марфуътары: أ َ ج ْ م َ ع ُ و ن َ ؛ م ُ س ْ ل ِ م ُ و ن َ ؛ م َ ع ْ ل ُ و م ُ و ن َ ؛ ع َ ا ل ِ م ُ و ن َ *
Мансубы жә не мажрурлары: أ َ ج ْ م َ ع ِ ي ن َ ؛ م ُ س ْ ل ِ م ِ ي ن َ ؛ م َ ع ْ ل ُ و م ِ ي ن َ ؛ ع َ ا ل ِ م ِ ي ن َ.
Қ ағ ида: Осы ж амъи салим мү зә ккардың насб жә не жар белгісі болғ ан ى ә рпінің алдынан келген ә ріп кә сралы болуы, ал соң ғ ы ن фатхалы болуы керек.
م ل ح ق ا ت ج م ع س ا ل م م ذ ك ر
Сондай-ақ ت ِ س ْ ع ُ و ن َ.... ع ِ ش ْ ر ُ و ن َ ؛ ذ َ و ُ و ف َ ض ْ ل ٍ ؛ أ ُ و ل ُ و ع ِ ل ْ م ٍ кө пше тү рдегі зат есімдердің эърабы жамъи салими мү зә ккардың эърабы сияқ ты болып келеді. Яғ ни рафъ белгісі و ْ, насб жә не жар белгісі ى ْ болып келеді. Мысалы:
Марфуътары: ت ِ س ْ ع ُ و ن َ.... ع ِ ش ْ ر ُ و ن َ ؛ ذ َ و ُ و ف َ ض ْ ل ٍ ؛ أ ُ و ل ُ و ع ِ ل ْ م ٍ
Мансубы мен мажрурлары: ت ِ س ْ ع ِ ي ن َ....ع ِ ش ْ ر ِ ي ن َ ؛ ذ َ و ِ ى ف َ ض ْ ل ٍ ؛ أ ُ و ل ِ ى ع ِ ل ْ م ٍ
إ ع ر ا ب ج م ع س ا ل م م ؤ ن ث (ج م ع ت ا ئ ى)
Қ ағ ида: Ж амъи салими муаннас, яғ ни жамъи таий зат есімдерде рафъ белгісі замма, насб жә не жар белгісі кә сра болып табылады. Мысалы:
Марфуътары: م ُ س ْ ل ِ م َ ا ت ٌ ؛ م َ ع ْ ل ُ و م َ ا ت ٌ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ا ت ٌ *
Мансубы мен мажрурлары: م ُ س ْ ل ِ م َ ا ت ٍ ؛ م َ ع ْ ل ُ و م َ ا ت ٍ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ا ت ٍ.
إ ع ر ا ب ج م ع أ ك ب ر
Қ ағ ида: ف َ ع َ ا ل ِ ل ُ жә не ف َ ع َ ا ل ِ ي ل ُ қ алыптарындағ ы жамъи акбар зат есімдердің рафъ белгісі замма, насб жә не жар белгісі фатха болып табылады. Мысалы:
Марфуътары: ق َ و َ ا ع ِ د ُ ؛ م َ ف َ ا ت ِ ي ح ُ ؛ م َ ك َ ا ت ِ ب ُ *
Мансубы мен мажрурлары: ق َ و َ ا ع ِ د َ ؛ م َ ف َ ا ت ِ ي ح َ ؛ م َ ك َ ا ت ِ ب َ.
إ ع ر ا ب ج م ع أ ص غ ر
Қ ағ ида: Жамъи асғ арлар муфрад ережелеріне бағ ынады. Муфрадтарда рафъ белгісі замма, насб белгісі фатха жә не жар белгісі кә сра болып табылады. Мысалы:
ر ِ ج َ ا ل ٌ - ا ل ر ّ ِ ج َ ا ل ُ ؛ أ َ ف ْ ر َ ا س ٌ - ا ل أ َ ف ْ ر َ ا س ُ ؛ م َ ل ا َ ئ ِ ك َ ة ٌ - ا ل ْ م َ ل ا َ ئ ِ ك َ ة ُ *
ر ِ ج َ ا ل ا ً - ا ل ر ّ ِ ج َ ا ل َ ؛ أ َ ف ْ ر َ ا س ً ا - ا ل أ َ ف ْ ر َ ا س َ ؛ م َ ل ا َ ئ ِ ك َ ة ً - ا ل ْ م َ ل ا َ ئ ِ ك َ ة َ *
ر ِ ج َ ا ل ٍ - ا ل ر ّ ِ ج َ ا ل ِ ؛ أ َ ف ْ ر َ ا س ٍ - ا ل أ َ ف ْ ر َ ا س ِ ؛ م َ ل ا َ ئ ِ ك َ ة ٍ - ا ل ْ م َ ل ا َ ئ ِ ك َ ة ِ *
Қ ағ ида: أ َ ص ْ د ِ ق َ ا ء ُ ؛ ع ُ ل َ م َ ا ء ُ сияқ ты ғ айри мунсариф (екі септікті) болып келген жамъи асғ арлардың эърабы ережеге бағ ынбайды, ө йткені олардың эърабы басқ а ғ айри мунсарифтердің эърабы болып табылады.
إ ع ر ا ب غ ي ر م ن ص ر ف
Араб тілінде қ осымшалары ешқ ашан да кә сра мен танвинді бола алмайтын зат есідер бар. Мұ ндай есімдер ғ айри мунсариф (екі септікті) деп аталады. Ғ айри мунсариф басқ а араб сө здері сияқ ты тү рленбеген дегенді білдіреді. Кә сра мен танвинге аяқ талмайтын басқ а зат есімдер сияқ ты тү рленбейтініне байланысты олар осы атпен аталады.
Типы существительных Ғ айри мунсариф зат есімдердің тү рлері туралы кейінірек айтылады.
Қ ағ ида: Ғ айри мунсариф зат есімдердің рафъ белгісі – замма, насб жә не жар белгісі фатха болып табылады. Мысалы:
Марфуътары: ع ُ ل َ م َ ا ء ُ ؛ م َ ك َ ا ت ِ ب ُ ؛ أ َ ح ْ م َ د ُ
Мансубы мен мажрурлары: ع ُ ل َ م َ ا ء َ ؛ م َ ك َ ا ت ِ ب َ ؛ أ َ ح ْ م َ د َ.
Қ ағ ида: « ا ل » ақ асында маърифа болып тұ рғ ан жә не музафы болғ ан ғ айри мунсарифтердің жарбелгісі кә сра болып келеді. Мысалы:,
ا ل أ َ ح ْ م َ د ِ ؛ ا ل ْ م َ ك َ ا ت ِ ب ِ ؛ ا ل ْ ع ُ ل َ م َ ا ء ِ ؛ ب ِ أ َ ح ْ م َ د ِ ك ُ م ْ ؛ إ ِ ل َ ى م َ ك َ ا ت ِ ب ِ ك ُ م ْ ؛ م ِ ن ْ ع ُ ل َ م َ ا ئ ِ ن َ ا.
أ س م ا ء غ ي ر م ن ص ر ف ة.§ -40
Зат есімдердің 12 тү рі ғ айри мунсариф болып келеді:
1) أ َ ع ْ ل َ م ُ ؛ أ َ ح ْ م َ د ُ أ َ ف ْ ع َ ل ُ қ алыбындағ ы алам жә не сифат
Мысалы: أ َ س ْ و َ د ُ ؛ أ َ ح ْ م َ ر ُ ؛ أ َ ف ْ ض َ ل ُ ؛ أ َ ع ْ ل َ م ُ ؛ أ َ ح ْ م َ د ُ.
Ескерту: Алам да, сифат та болмайтын أ َ ر ْ ن َ ب ُ сияқ ты сө здер ғ айри мунсарифке жатпайды.
2) د َ ن َ ا ن ِ ي ر ُ ؛ د َ ر َ ا ه ِ م ُ ف َ ع َ ا ل ِ ي ل ُ ؛ ف َ ع َ ا ل ِ ل ُ қ алыбындағ ы жамъи акбар. Мысалы:
م َ ص َ ا ب ِ ي ح ُ ؛ م َ س َ ا ج ِ د ُ ؛ ق َ و َ ا ع ِ د ُ ؛ د َ ن َ ا ن ِ ي ر ُ ؛ د َ ر َ ا ه ِ م ُ.
Ескерту: Оларғ а «та» қ осымша ә рпімен келетін ғ айри мунсариф емес ت َ ل ا َ م ِ ذ َ ة ٌ ؛ م َ ل ا َ ئ ِ ك َ ة ٌ, сө здері жатпайды.
3) ع ُ ل َ م َ ا ء ُ ؛ م َ ر ْ ض َ ي сияқ ты алифи мақ сура немесе алифи мамдудағ а аяқ талатын жамъи асғ ар болып табылады. Мысалы:
م َ ر ْ ض َ ي ؛ ع ُ ل َ م َ ا ء ُ ؛ أ َ ص ْ د ِ ق َ ا ء ُ ؛ ص َ ح َ ا ر َ ي ؛ س ُ ك َ ا ر َ ي.
Ескерту: أ َ ب ْ ن َ ا ء ُ ؛ أ َ س ْ م َ ا ء ُ сияқ ты жамъи асғ арлар оканчиваются на алифи мамдудағ а аяқ талғ анымен, олардың хамзасы қ осымша (заида) ә ріп емес, сондық тан олар ғ айри мунсариф болмайды. ش َ ي ْ ء ٌ сө зінің кө пше тү рі хамзасы тү бір ә ріп болып келген أ َ ش ْ ي َ ا ء ُ. Сондық тан ол ережеден тыс болса да, ғ айри мунсариф деп есептеледі.
4) ص َ ح ْ ر َ ا ء ُ ؛ ص ُ غ ْ ر َ ى алифи мақ сура немесе алифи мамдудағ а аяқ талғ ан зат есімдер болып табылады. Мысалы:
ص ُ غ ْ ر َ ى ؛ ف َ ت ْ و َ ى ؛ إ ِ ح ْ د َ ى ؛ ح َ م ْ ر َ ا ء ُ ؛ ص َ ح ْ ر َ ا ء ُ ؛ ع َ ا ش ُ و ر َ ا ء ُ.
5) ز َ ي ْ ن َ ب ُ ؛ ف َ ا ط ِ م َ ة ُ «та» қ осымшалы жә не муаннаси маънавий зат есімдер деп саналады. Мысалы:
س ُ ع َ ا د ُ ؛ م َ ر ْ ي َ م ُ ؛ ز َ ي ْ ن َ ب ُ ؛ ع َ ا ئ ِ ش َ ة ُ ؛ خ َ د ِ ي ج َ ة ُ ؛ ف َ ا ط ِ م َ ة ُ.
Ескерту: Бұ л қ ағ ида таи таъниске аяқ талатын мү зә ккари маънавий болып келетін аламдарғ а да қ атысты. Мысалы:
م ُ ع َ ا و ِ ي َ ة ُ ؛ ح َ م ْ ز َ ة ُ ؛ ط َ ل ْ ح َ ة ُ.
Ескерту: Ортасында сү кун келген ә йел тегіндегі а лам ғ айри мунсарифке жатпайды: ر َ ع ْ د ٌ ؛ ه ِ ن ْ د ٌ.
6) Соң ында екі қ осымша ә рпі бар س َ ك ْ ر َ ا ن ُ ؛ ع ِ م ْ ر َ ا ن ُ, сияқ ты алам жә не сифати мушаббаха. Мысалы:
ع ِ م ْ ر َ ا ن ُ ؛ س َ ك ْ ر َ ا ن ُ ؛ ع ُ ث ْ م َ ا ن ُ ؛ ر َ م َ ض َ ا ن ُ.
|
|