Главная страница Случайная страница
Разделы сайта
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Нахв (грамматика) 15 страница
|
|
أ ق س ا م ت ز ي ي ن ا ت.§ -54
Араб тілінде 12 танымал тазйин бар:
1) م َ ف ْ ع ُ و ل م ُ ط ْ ل َ ق ْ ؛ 2) م َ ف ْ ع ُ و ل ب ِ ه ِ ؛ 3) ظ َ ر ْ ف ز َ م َ ا ن ِ ى ؛ 4)ظ َ ر ْ ف م َ ك َ ا ن ِ ى ؛ 5) ح َ ا ل ؛ 6) ت َ م ْ ي ِ ي ز ؛ 7) م ُ س ْ ت َ ث ْ ن َ ي ؛ 8) ذ ُ و ا ل ْ ج َ ا ر ّ ؛ 9) م َ ح ْ ذ ُ و ف ُ ا ل ْ ج َ ا ر ّ ؛ 10) م ُ ت َ م ّ ِ م ف ِ ع ْ ل ِ ن َ ا ق ِ ص ؛ 11) م ُ ت َ م ّ ِ م ف ِ ف ْ ل ِ ق َ ل ْ ب ِ ى ؛ 12) ت َ ز ْ ي ِ ي ن َ ا ت ش َ ت ّ َ ى.
م َ ف ْ ع ُ و ل م ُ ط ْ ل َ ق
Мафъули мутлақ – етістіктен кейін келетін масдар. Ол етістіктің мағ ынасын нақ тылау (кү шейту, бекіту) ү шін жә не қ имылдың тү рі (сапасы) мен санын анық тау ү шін қ олданылады. Мысалы:
ج َ ل َ س ْ ت ُ ج ُ ل ُ و س ً ا
- мен дә л отырдым;
ج َ ل َ س ْ ت ُ ج َ ل ْ س َ ة ً
- мен бір рет отырдым;
ج َ ل َ س ْ ت ُ ق ُ ع ُ و د ً ا
- мен шө келеп отырдым.
Қ ағ ида: Кез келген мафъули мутлақ мансуб болады. Мысалы:
ج َ ل َ س ْ ت ُ ج َ ل ْ س َ ة ً ؛ ج َ ل َ س ْ ت ُ ج َ ل ْ س َ ت َ ي ْ ن ِ ؛ ج َ ل ِ س ْ ت ُ ج َ ل ْ س َ ا ت ٍ.
Кейбір мафъули мутлақ тар феълдің мурадифінің (немесе мутарадифінің) масдары болып табылады.
ق َ ع َ د ْ ت ُ ج ُ ل ُ و س ً ا.
) Яғ ни ق َ ع َ د ْ ت ُ синонимы - ج َ ل َ س ْ ت ُ, ал оның масдары - ج ُ ل ُ و س ً ا. (
Кейбір мафъули мутлақ тар қ андай да бір зат есімнің музафы болып келеді. Мысалы:
ض َ ر َ ب ْ ت ُ ض َ ر ْ ب َ ا ل ْ ج َ ل ا ّ َ د ِ ؛ ن ِ م ْ ت ُ ن َ و ْ م َ ا ل ْ ع َ ر ُ و س ِ ؛ س ِ ر ْ ت ُ س َ ي ْ ر َ ا ل ْ ك ِ ب َ ا ر ِ.
Кейбір мафъули мутлақ тар сифаты (анық тауышы) бар мавсуф (анық талушы сө з) болып келеді. Мысалы:
ق َ ر َ أ ْ ت ُ ق ِ ر َ ا ء َ ة ً ج َ ي ّ ِ د َ ة ً ؛ ض َ ر َ ب ْ ت ُ ض َ ر ْ ب ً ا ش َ د ِ ي د ً ا ؛ س ِ ر ْ ت ُ س َ ي ْ ر ً ا ك َ ث ِ ي ر ً ا.
Мафъули мутлақ тар тек етістіктерге ғ ана тә н емес. Кейде мафъули мутлақ тар исми сифаттан кейін келеді. Мысалы:
ز َ ي ْ د ٌ ض َ ا ر ِ ب ٌ ض َ ر ْ ب ً ا ش َ د ِ ي د ً ا ؛ ا ل ْ م َ ا ل ُ م َ س ْ ر ُ و ق ٌ س َ ر َ ق َ ة ً ع َ ج ِ ي ب َ ة ً ؛ ز َ ي ْ د ٌ ح َ س َ ن ٌ ح ُ س ْ ن ً ا م َ ق ْ ب ُ و ل ا ً.
م َ ف ْ ع ُ و ل ب ِ ه ِ.§ -55
Мафъули биһ – амал -ә рекет жасалатын заттың немесе қ ұ былыстың атауы, басқ аша айтқ анда, іс-қ имылдың нысаны болып табылады да, кімді? нені? деген сұ рақ тарғ а жауап береді. Мысалы:
ق َ ت َ ل ْ ت ُ ع َ ق ْ ر َ ب ً ا ؛ ر َ أ َ ي ْ ت ُ ذ ِ ئ ْ ب ً ا ؛ أ َ ك َ ل ْ ت ُ ط َ ع َ ا م ً ا ؛ ج َ م َ ع ْ ت ُ م َ ا ل ا ً
(Ол қ азақ тіліндегі табыс септігіндегі сө зге сә йкес келеді – ауд.еск.) Мысалы,
أ َ ع ْ ب ُ د ُ ا ل ل ّ َ ه َ ؛ ل َ ق ِ ي ت ُ ز َ ي ْ د ً ا ف ِ ي ا ل س ّ ُ و ق ِ ؛ أ َ ع ْ ط َ ي ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا د ِ ر ْ ه َ م ً ا деген сө йлемдегі Аллаһ жә не Зә йд сө здері сияқ ты.
Қ ағ ида: Кез келген мафъули биһ мансуб болады. Мысалы:
أ َ ك ْ ر َ م ْ ت ُ م ُ س ْ ل ِ م ً ا ؛ أ َ ك ْ ر َ م ْ ت ُ م ُ س ْ ل ِ م َ ي ْ ن ِ ؛ أ َ ك ْ ر َ م ْ ت ُ م ُ س ْ ل ِ م ِ ي ن َ ؛ أ َ ك ْ ر َ م ْ ت ُ م ُ س ْ ل ِ م َ ا ت ٍ.
Қ ағ ида: Етістікке қ осылып келген з амир ойда мансуб болады да, мафъули биһ рө лін ойнайды. Мысалы:
ض َ ر َ ب َ ه ُ ؛ ض َ ر َ ب َ ه ُ م َ ا ؛ ض َ ر َ ب َ ه ُ م ْ ؛ ض َ ر َ ب َ ه َ ا ؛ ض َ ر َ ب َ ه ُ م َ ا ؛ ض َ ر َ ب َ ه ُ ن ّ َ ؛ ض َ ر َ ب َ ك َ ؛ ض َ ر َ ب َ ك ُ م َ ا ؛ ض َ ر َ ب َ ك ُ م ْ ؛ ض َ ر َ ب َ ك ِ ؛ ض َ ر َ ب َ ك ُ م َ ا ؛ ض َ ر َ ب َ ك ُ ن ّ َ ؛ ض َ ر َ ب َ ن ِ ي ؛ ض َ ر َ ب َ ن َ ا.
Қ ағ ида: Мафъули биһ негізгі етістегі етістіктерге тә н. Ырық сыз етістегі етістіктердің мафъул бихтері жазылмайды. Ө йткені ырық сыз етістегі етістіктің нағ ыз фаъилы айтылмайды, олардың мафъул бихтері марфуъ болады да, фаъилдың орнын басады. (Басқ а оқ улық тарда ол наиби фаъил – фаъила орынбасары деп кө рсетіледі.). Мысалы:
ف ُ ت ِ ح َ ا ل ْ ب َ ا ب ُ ؛ ض ُ ر ِ ب َ ز َ ي ْ د ٌ ؛ أ ُ ك ِ ل َ ا ل ط ّ َ ع َ ا م ُ ؛ ق ُ ت ِ ل َ ذ ِ ئ ْ ب ٌ.
Мафъули биһ тер, кө бінесе, етістіктерден кейін тұ рады. Сө йлемнің мағ ынасын тарылту ү шін – инхисари тафһ им – мафъули биһ кейде етістіктің алдында тұ рады. Мысалы:
Мен Аллаһ қ а ғ ана қ ұ лшылық етемін -
ا ل ل ّ َ ه َ أ َ ع ْ ب ُ د ُ *
Мен Зә йдты ғ ана ұ рдым -
ز َ ي ْ د ً ا ض َ ر َ ب ْ ت ُ *
Сен тек ө з ү лесің ді ғ ана алдың -
ن َ ص ِ ي ب َ ك َ ت َ ن َ ا ل ُ.
Музафин илайһ илі мафъули биһ тер:
ر َ أ َ ي ْ ت ُ ف َ ر َ س َ ب َ ك ْ ر ٍ ؛ أ َ ك َ ل ْ ت ُ ل َ ح ْ م َ ا ل ْ ب َ ق َ ر ِ ؛ أ َ خ َ ذ ْ ت ُ ر َ ق ِ ي م َ ا ل ْ ح َ ب ِ ي ب ِ ؛ أ َ ك ْ ر َ م ْ ت ُ ف ُ ق َ ر َ ا ء َ ا ل ْ ب َ ل َ د ِ.
Сифатты мафъули биһ тер:
ر َ أ َ ي ْ ت ُ ر َ ج ُ ل ا ً ع َ ا ل ِ م ً ا ؛ أ َ ك َ ل ْ ت ُ ل َ ح ْ م ً ا م َ ش ْ و ِ ي ّ ً ا ؛ ك َ ت َ ب ْ ت ُ م َ ك ْ ت ُ و ب ً ا ع َ ر َ ب ِ ي ّ ً ا ؛ ق َ ت َ ل ْ ت ُ ح َ ي ّ َ ة ً ك َ ب ِ ي ر َ ة ً.
Таъкидты мафъули биһ тер:
ر َ أ َ ي ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا ن َ ف ْ س َ ه ُ ؛ أ َ ك َ ل ْ ت ُ ا ل ر ّ ُ م ّ َ ا ن َ ك ُ ل ّ َ ه ُ ؛ ر َ أ َ ي ْ ت ُ ا ل ر ّ َ ج ُ ل َ ي ْ ن ِ ك ِ ل َ ي ْ ه ِ م َ ا ؛ ر َ أ َ ي ْ ت ُ ا ل أ َ ح ْ ب َ ا ب َ أ َ ج ْ م َ ع ِ ي ن َ.
Кейбір етістіктерде екі мафъули биһ болады. Мысалы:
أ َ ع ْ ط َ ي ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا د ِ ر ْ ه َ م ً ا ؛ ع َ ل ّ َ م ْ ت ُ ب َ ك ْ ر ً ا ع ُ ل ُ و م ً ا ؛ أ َ ط ْ ع َ م ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا ل َ ح ْ م ً ا ؛ أ َ ل ْ ب َ س ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا ج ُ ب ّ َ ة ً.
Тө мендегі сө йлем тазйинаттары мафъули биһ болып табылады:
إ ِ ج ْ ت َ ه َ د ْ ت ُ ك ُ ل ّ َ ا ل إ ِ ج ْ ت ِ ه َ ا د ِ ؛ ع َ ز ّ َ ر ْ ت ُ ه ُ ب َ ع ْ ض َ ا ل ت ّ َ ع ْ ز ِ ي ر ِ ؛ ج َ ل َ س ْ ت ُ أ َ ح ْ س َ ن َ ا ل ْ ج ُ ل ُ و س ِ ع َ م ِ ل ْ ت ُ خ َ ي ْ ر َ ا ل ْ ع َ م َ ل ِ ؛ ت َ ف ْ ع َ ل ُ ش َ ر ّ َ ا ل ْ ف ِ ع ْ ل ِ ؛ ن َ ف ْ ع َ ل ُ أ َ س ْ ه َ ل َ ا ل أ َ ف ْ ع َ ا ل ِ.
Грамматиканың кейбір ғ алымдары бұ л тазийндерді мафъули мутлақ деп есептейді. Мафъули биһ тер де тек етістіктерге ғ ана тә н емес. Кейбір жағ дайларда исми фаъил жә не исми фаъъал сияқ ты исми сифаттардың да мафъул бихтері де кездеседі. Мысалы:
ز َ ي ْ د ٌ ض َ ا ر ِ ب ٌ ع َ م ْ ر ً ا ؛ ب َ ك ْ ر ٌ آ ك ْ ل ٌ خ ُ ب ْ ز ً ا ؛ خ َ ا ل ِ د ٌ ط َ ا ل ِ ب ٌ ع ِ ل ْ م ً ا ؛ ع َ م ْ ر ٌ و أ َ ك ّ َ ا ل ٌ ل َ ح ْ م ً ا.
Кейде исми фаъил жә не исми фаъъал мафъулге қ осылады. Мұ ндай жағ дайда олардың мафъулы мансуб емес, мажрур болады. Мысалы:
ز َ َ ي ْ د ٌ ض َ ر ِ ب ُ ع َ م ْ ر ٍ و ؛ ب َ ك ْ ر ٌ آ ك ِ ل ُ ا ل ْ خ ُ ب ْ ز ِ ؛ خ َ ا ل ِ د ٌ ط َ ا ل ِ ب ُ ا ل ْ ع ِ ل ْ م ِ ؛ ع َ م ْ ر ٌ و أ َ ك ّ َ ا ل ُ ا ل ل ّ َ ح ْ م ِ.
Исми сифат пен мафъулдың қ осылуы жалғ ан изафа (лафзия) болып табылады, сондық тан олар музаф болса да, белгілілік формасында болады. Оларды белгілілік формасына келтіру ү шін оларғ а «ا ل» белгілілік артиклі қ осылады. Мысалы:
ا ل آ ك ِ ل ُ ا ل ْ خ ُ ب ْ ز ِ ؛ ا ل ط ّ َ ا ل ِ ب ُ ا ل ْ ع ِ ل ْ م ِ ؛ ا ل أ َ ك ّ َ ا ل ُ ا ل ل ّ َ ح ْ م ِ.
(Бұ л туралы «Изафаи лафзия» тарауында біраз айтылғ ан).
Қ ағ ида: Егер исми сифат мафъулге қ осылғ анда, соң ғ ысында « ا ل » болмаса, исми сифатқ а да « ا ل » қ осылмайды. Мысалы,
деп айтуғ а болмайды. ا ل ض ّ َ ا ر ِ ب ُ ع َ م ْ ر ٍ و ؛ ا ل آ ك ِ ل ُ خ ُ ب ْ ز ٍ ؛ ا ل ط ّ َ ا ل ِ ب ُ ع ِ ل ْ م ٍ ؛ ا ل أ َ ك ّ َ ا ل ُ ل َ ح ْ م ٍ
Мафъулы бар масдарлар:
Кейде масдарлардың да мафъулы болады. Мысалы:
ح ُ ب ّ ُ ن َ ا ا ل ْ ع ِ ل ْ م َ أ َ ش َ د ّ ُ م ِ ن ْ ح ُ ب ّ ِ ن َ ا ا ل ْ م َ ا ل َ.
Кө бінесе, бұ л масдарлар ө з мафъулдарына музаф болып келеді. Мысалы:
ح ُ ب ّ ُ ا ل ْ ع ِ ل ْ م ِ أ َ ش َ د ّ ُ م ِ ن ْ ح ُ ب ّ ِ ا ل ْ م َ ا ل ِ.
ظ ر ف ز م ا ن ى.§ -56
Зарфи заман – іс-қ имылдың мезгілін білдіру ү шін қ олданылатын исми зарф. Қ ашан? Қ ай уақ ытта? деген сұ рақ тарғ а жауап береді. (Қ азақ тіліндегі мезгіл пысық тауышына сә йкес келеді – ауд.еск.) Мысалы:
م َ ت َ ى ت َ أ ْ ك ُ ل ُ ؟ - آ ك ُ ل ُ ن َ ه َ ا ر ً ا.
Қ ағ ида: Кез келген зарфи заман мансуб болады. Сондық тан муъраб зарфи замандар жазуда мансуб болады да, мабний зарфи замандар ойда мансуб болады.
Тө менде танымал зарфи замандар келтіріледі:
1) م َ ت َ ى – қ ашан?
م َ ت َ ى ت َ أ ْ ك ُ ل ُ ا ل ط ّ َ ع َ ا م َ ؟ م َ ت َ ى ت َ خ ْ ر ُ ج ُ ؟
2) أ َ ي ّ َ ا ن َ – қ ашан?
أ َ ي ّ َ ا ن َ ا ح ْ ت َ ر َ ق َ ا ل ْ ب َ ي ْ ت ُ ؟ أ َ ي ّ َ ا ن َ ت ب َ ا ر ز ُ و ن َ ؟
3) ق َ ب ْ ل ُ – бұ рын, алдында
ن َ ح ْ ن ُ ل َ م ْ ن َ ع ْ ل َ م ْ ل ِ س َ ا ن َ ا ل ْ ع َ ر َ ب ِ ق َ ب ْ ل ُ ؛
4) ب َ ع ْ د ُ – кейін, соң ыра
ن َ أ ْ ك ُ ل ُ ق َ ب ْ ل ُ و َ ن َ ش ْ ر َ ب ُ ب َ ع ْ د ُ ؛
5) ق َ ب ْ ل َ –...бұ рын, … алдын
ن َ ت َ و َ ض ّ َ أ ُ ق َ ب ْ ل َ ا ل أ ذ َ ا ن ِ ؛
6) ب َ ع ْ د َ – … кейін
ن َ د ْ ع ُ و ب َ ع ْ د َ ا ل ص ّ َ ل ا َ ة ِ ؛
7) ق َ ط ّ ُ – ешқ ашан (ө ткен шақ та)
ل َ م ْ ن َ ف ْ ع َ ل ِ ا ل ش ّ َ ر ّ َ ق َ ط ّ ُ ؛
8) ع َ و ْ ض ُ – ешқ ашан (келер шақ та)
ل ا َ ن َ ف ْ ع َ ل ُ ا ل ش ّ َ ر ّ َ ع َ و ْ ض ُ ؛
9) ر ُ ب ّ َ م َ ا - кейде
ر ُ ب ّ َ م َ ا ن َ ت َ ص َ د ّ َ ق ُ م َ ا ل ا ً ك َ ث ِ ي ر ً ا ؛
10) إ ِ ذ َ ن ْ – олай болса, онда …
إ ِ ذ َ ن ْ أ َ ظ ُ ن ّ ُ ك َ ك َ ا ذ ِ ب ً ا ؛
11) أ َ م ْ س ِ - кеше
إ ِ ش ْ ت َ ر َ ي ْ ت ُ أ َ م ْ س ِ ك ُ ت ُ ب ً ا ك َ ث ِ ي ر َ ة ً ؛
12) ا ل آ ن َ - қ азір
ا ل آ ن َ خ َ ت َ م ْ ت ُ ق ِ ر َ ا ء َ ة َ ا ل ْ ق ُ ر ْ آ ن ِ ؛
13) ا َ ل ْ ي َ و ْ م َ - бү гін
ا َ ل ْ ي َ و ْ م َ أ َ ب ْ ت َ د ِ ئ ُ ق ِ ر َ ا ء َ ة َ ا ل ْ ق ُ ر ْ آ ن ِ ؛
14) غ َ د ً ا - ертең
ن َ خ ْ ر ُ ج ُ غ َ د ً ا إ ِ ل َ ي ا ل ص ّ َ ح ْ ر َ ا ء ِ ؛
15) ا ل ل ّ َ ي ْ ل َ ة َ – бү гін тү нде
أ ُ ط َ ا ل ِ ع ُ ا ل ل ّ َ ي ْ ل َ ة َ ك ِ ت َ ا ب ً ا م ُ ف ِ ي د ً ا ؛
16) ا ل ْ ب َ ا ر ِ ح َ ة َ – ө ткен тү нде
س ِ ر ْ ن َ ا ا ل ْ ب َ ا ر ِ ح َ ة َ ف ِ ي ا ل أ َ ز ِ ق ّ َ ة ِ ؛
17) ن َ ه َ ا ر ً ا - кү ндіз
ن َ أ ْ ك ُ ل ُ ا ل ط ّ َ ع َ ا م َ ن َ ه َ ا ر ً ا ؛
18) ل َ ي ْ ل ا ً - тү нде
ن َ ض ْ ط َ ج ِ ع ُ ف َ ن َ ن َ ا م ُ ل َ ي ْ ل ا ً ؛
19) ص َ ب َ ا ح ً ا - таң ертең
ش َ ر ِ ب ْ ن َ ا ا ل ش ّ َ ا ى َ ص َ ب َ ا ح ً ا ؛
20) م َ س َ ا ء ً - кешке
ج َ ا ء َ ا ل أ َ ض ْ ي َ ا ف ُ م َ س َ ا ء ً ؛
21) أ َ و ّ َ ل ا ً - алдымен, ә уелі
ن َ ت َ و َ ض ّ َ أ ُ أ َ و ّ َ ل ا ً ث ُ م ّ َ ن ُ ص َ ل ّ َ ى ؛
22) آ خ ِ ر ً ا – соң ында, ақ ырында
ن َ أ ْ ك ُ ل ُ أ َ و ّ َ ل ا ً و َ ن َ ش ْ ر َ ب ُ آ خ ِ ر ً ا ؛
23) د َ ا ئ ِ م ً ا - ү немі, ә рқ ашан
ن َ ح ْ ن ُ ن َ ت َ ن َ ف ّ َ س ُ د َ ا ئ ِ م ً ا ؛
24) غ َ ا ل ِ ب ً ا - кө бінесе, жиі-жиі
ن ُ ط َ ا ل ِ ع ُ ا ل ْ ك ُ ت ُ ب َ غ َ ا ل ِ ب ً ا ؛
25) ب َ ع ْ ض ً ا - кейде
ن َ ذ ْ ه َ ب ُ إ ِ ل َ ى ا ل ْ ق ُ ر َ ي ب َ ع ْ ض ً ا ؛
26) م َ ا ك َ ث ِ ي ر ً ا – ең кө п жағ дайда, бә рінен кө п
ك َ ث ِ ي ر ً ا م َ ا ن َ ش ْ ت َ غ ِ ل ُ ب ِ أ ُ م ُ و ر ِ ا ل د ّ ُ ن ْ ي َ ا ؛
27) م َ ا ق َ ل ِ ي ل ا ً - сирек
ق َ ل ِ ي ل ا ً م َ ا ن َ ذ ْ ك ُ ر ُ ا ل آ خ ِ ر َ ة َ ؛
|
|