Дәріс. Кіріспе. Курстың міндеттері

ПӘ НІНІҢ ОҚ У-Ә ДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

5В072800– «Ө ң деу ө ндірістерінің технологиясы»

Мамандығ ы ү шін

ОҚ У- Ә ДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей

ГЛОССАРИЙ

Морфология - дә нінің сыртқ ы кө рінісі мен бейнесінің ө згешеліктерін зерттейді.

Анатомия - дә ннің ішкі қ ұ рылымын анық тап зерттейді.

рН- ортадағ ы (қ ышқ ыл немесе сілті) сутегінің иондарының кө рсеткіштері

⁰Т – Тернер градусы, 100 мл сү ттігі қ ышқ ылды нейтрализациялайтын децинормальды сілті ерітіндісіндегі (мл) мө лшері.

Микроорганизмдер – астық тү йірінің қ аша алмайтын серіктестігі, олар астық тү йірінің сапасын тө мендететін негізгі факторлар болып табылады.

Сорбция – қ оршағ ан орта буларынан ә ртү рлі газдар мен заттарды сің іру қ абылетін айтады.

ДӘ РІСТІК МАТЕРИАЛ

дә ріс. Кіріспе. Курстың міндеттері

Дә ріс сұ рақ тары:

1. Ө сімдік ө німдерін ө ң деудің жә не сақ таудың отандық жә не дү ниежү зілік қ азіргі заманғ ы технологияғ а сай анализі

2. Қ азақ станның алдың ғ ы мектептеріндегі ө сімдіктерді ө ң деудің жә не сақ таудың дамуы жә не қ азіргі жағ дайының анализі

3. Ө сімдік ө німдерін ө ң деу жә не сақ тау саласындағ ы мақ саттар мен міндеттер

4. Ө сімдік ө німдерінің қ ұ рылысы мен химиялық қ ұ рамы

Дә ріс мақ саты: Ө сімдік ө німдерін ө ң деу мен сақ таудың қ азіргі заманғ ы технологияларына анализ жасап, пә ннің мақ саттары мен міндеттеріне сипаттама беру.

1. Тарихи деректерге қ арағ анда қ азіргі ТМД елдерінің территориясында бастапқ ы егіншіліктің пайда болуы жә не алғ ашқ ы астық қ орларының жасалуы бастауын сонау қ ауымдық қ ұ рылыс кезең інен алады. Осы кезде семья қ ұ рыла бастағ ан, одан кейін келе жеке меншік айырбас сияқ ты ә рекет пайда болғ ан. Адам қ оғ амы біртіндеп дамып, бір жерге тұ рақ ты қ оныс тепкен қ ауымдастық тар арасында байланыс, сауда-саттық, айырбас қ ызметінің ө рістеуіне орай астық басты айырбас қ ұ ралының біріне айналғ ан. Бұ л адамзатты егіншілікті дамытуғ а, астық ө ндірісін кең ейтуге, астық сапасын жақ сартуғ а итермелейді. Осы туралы алғ ашқ ы деректер XVII ғ асырдың екінші жартысында Киев маң ынан табылғ ан, ал XIX ғ асырда жазба тү рінде сақ талғ ан астық сапасы туралы деректер кө п кездеседі. Ал адамзат қ оғ амы бұ дан ә рі ө ркендеп, ө неркә сіп дә уірлеген, сауда-саттық кең қ анат жайғ ан заманда астық ты зерттеу, оның технологиялық қ асиеттерін тексеру жұ мыстары да ө ріс ала бастағ ан.

Астық тың химиялық қ ұ рамын бірінші тексереген Д. И. Менделеев деп есептеледі. Ол оның қ ұ рамын анық тап, агротехникалық шарлар арқ ылы сапасын қ алай жоғ арылатуғ а болатындығ ын дә лелдеген жә не ұ н тартуғ а жарамдылық қ асиеттерін тексерген. 1894 жылы Ресей жер Депортаментінде ө сімдіктерді іс жү зінде пайдалану бюросы қ ұ рылып, Ресейде ө сетін дә нді дақ ылдарды жіктеу, топтау басталады, ал 1875 жылдан бастап кө рнекті биолог жә не селекционер И. В. Мичурин жұ мыс істей бастайды. Оның істеген істерінің пайдасы далалық егіс шаруашылығ ына да тиеді. Міне осыдан кейін ғ ана шет елдермен сауда жасау мақ сатында элеваторлар салу, астық ты топтастыру, жіктеп бө лу жұ мыстары жү ргізіле бастағ ан жә не 1910 жылы ірі қ алаларда элеваторлар салынып, 1913 жылы астық ты топтастырып, жіктеу принциптері қ алыптасады.

1918 жылдан бастап Ресейде астық ты зерттеу жаң а арнада жү ргізіле бастады. Астық ты жинап-тексеру, оны сақ тау, ө ң деу ү стінде ғ ылымның жетістіктерін кең тү рде пайдаланады.

Қ азір Қ азақ станда астық тың кү рделі проблемаларын Ғ ылым академиясының ботаника институты, Ақ моланың астық шаруашылығ ы институты, қ азақ тың егемен шаруашылығ ы институты т.б. жоғ ары оқ у орындары жә не ғ ылыми-зерттеу институттары зерттейді.

Астық сапасын мемлекеттік астық сорттарын сынау комиссиясы ө зінің кө птеген сорт сынау жү йелерінде тексереді. Астық тың сапасы биохимия институтында жә не басқ а да кө птеген тә жіриже жә не селекция станцияларында тексеріледі. 1946 жылы Женевада (Швейцария) халық аралық астық сапасын стандарттау орталығ ы (ISO) ашылды. Оғ ан 65 мемлекет кіреді. Ол 139 комитеттен тұ рады. 1955 жылы халық аралық астық химиясы қ оғ амы ашылды. Бұ лар барлық халық тарғ а бірдей қ атынасы бар стендерттар жасап енгізу, халық аралық қ атынастарды нығ айту жә не астық, нан ө ндірісінде істейтін кө птеген қ ауымды біріктіру мақ саттарын алдарына қ ойғ ан.

Қ азақ станда жыл сайын ө сірілетін астық тың сапасын, оны қ абылдау, сақ тау, ө ң деу проблемаларын мемлекеттік астық инспекциясы (МАИ) басқ арады.

Астық адам жә не жануарларлың тағ амы ү шін ең қ ажетті ө нім. Осығ ан қ арамастан астық ты сақ тау ауыл шаруашылығ ындағ ы басқ а ө німдермен салыстырғ анда қ иын болып табылады, жә не де астық ты сақ тау жә не ө ң деу ү лкен ең бекті талап етеді.

Тә жірибелер кө рсеткендей, астық ө німдерін сақ тау жә не шығ ынды азайту жө ніндегі сұ рақ ә лі де ө з шешімін тапқ ан жоқ. Мұ ның барлығ ы астық ө ндірісінде ғ ылымның дамуын қ ажет етеді, сонымен қ атар ауыл шаруашылығ ындағ ы қ ұ рылғ ылар мен жабдық тарды жаң арту, ғ ылыми зерттеулерге жол ашу керек.

Ө сімдіктерді сақ тау жә не ө ң деудің ғ ылыми негізін ТМД ғ алымдары Бахом А. М., Опарин А.И., одан кейін оны Кретович В.Л., Козьмин Н.П., Трисвятский Р.А. жә не басқ а да ғ алымдар биохимиялық академиктер салып кеткен. Астық қ ұ рамындағ ы микроорганизмдердің тіршілігі, ө здігінен қ ызуы, биохимиялық жә не физика-химиялық қ асиеттерін зерттейді. Сонымен қ атар Казаков Е.Д., Гинзбург А.С. профессорлардың да алатын орындары ерекше.

Астық ты жинағ аннан кейін оны дұ рыс сақ тау ү шін ең алдымен дұ рыс қ ойма керек. Сонымен, сақ талатын ө німдердің табиғ атына байланысты шығ ындарды азайту-ол заттарды қ оршағ ан ортаның ә серінен дә ннің зат алмасуды бә сең дету керек. Бұ л мә селе астық ты сақ тауғ а дайындаудың ә р тү рлі ә дістерімен тиянақ ты жағ дай жасалу арқ ылы шешіледі. Бұ л ү шін астық қ а арналғ ан қ оймалар, элеваторлар, ә р тү рлі дә нді дақ ылдардың ерекшеліктеріне сай техникалық жә не технологиялық жабдық тармен қ амтамасыз етіледі. Дә н ылғ алдылығ ын керекті мө лшерге келтіру ү шін оны желдетіп, салқ ындатып отыру керек.

2. Қ азақ станның алдың ғ ы мектептеріндегі ө сімдіктерді ө ң деудің жә не сақ таудың дамуы жә не қ азіргі жағ дайының анализі.

Қ азақ станда тың игеруге дейін 70-80 млн фут астық ө ндірілсе (1млн 200мың тонна). 1956 жылы Қ азақ стан мемлекеті ө зінің ең алғ аш миллиард пуд нанын (16млн тонна), астық тың кө п мө лшерін қ атты сортты дә н ө сірілді.

Қ азақ стан Республикасы астық ө ндіру одан ә рі қ арай кө бейтті, сонымен қ атар астық ты сату дамыды, ол 53...60 процентті қ ұ рады. (мысалғ а Ресейде- 35 процент, Украинада-30, Белоруссияда -20). Республиканың бидайдың қ атты тү рін ө ндірудегі орны жоғ арылай тү сті.

Ө з уақ ытында Ақ мола қ аласында қ азақ филлиалы ВНИИЗ болғ ан. Ғ ылыми зерттеу жә не жобалау институтының білімді маманынан қ ұ ралғ ан коллективті жерді жаң а тә сілмен ө ң деуге, ө ң деу технологиясына, жиналғ аннан кейінгі тазалау, астық ты ө ң деу жә не сақ тауды қ осқ ан ү лестері мол.

Қ азіргі қ азақ тың ғ ылыми мектептерінде жоғ арыда айтылғ ан сала бойынша білім берілуде. Қ азақ стан ө з егемендігін алғ аннан кейін НПЦ ө ң деуінде жә не тамақ ө ндірісінде (Алматы қ аласы), Қ азақ станның НИИ Бараев А.И атындағ ы астық шаруашылығ ында (Шортанды қ аласы), Қ азақ станның НИИ астық жә не тамақ ө ндіру (Астана қ аласы), сонымен қ атар жоғ ары оқ у орындарында (АТУ, ГТУ, Қ азақ станның инженерлік – технологиялық университеті) оқ ытылуда.

Қ азақ станның ғ алымдары тө мендегі зерттеулер жү ргізуде:

- жоғ ары сапалы астық ты ойлап шығ ару;

- жердің қ ұ нарлығ ын арттыру;

- жинау жұ мыстарының механизациясын жақ сарту;

- ө ң деу жә не сақ тау орындарындағ ы жабдық тарды жобалау (систематизация);

- сапаны жақ сартуды дамыту.

НПЦ-да ө ң деу жә не тамақ ө ндірісінде энергия мен рессурсты сақ тайтын тә сілді анық тау мақ сатында тү рлі тә жірибе жасауда (академик Налеев О.Н. ә ріптестерімен бірге); комбикорм жә не кебек (кормосмесей) ө ң деу технологиясын дамыту (Алинкулов, Қ аржаубаев К.Е.).

Орыс ғ алымдарының ең бектеріне сү йене отырып (Гортинский В.В., Мачихин Л.И., Цециновский Б.И. жә не т.б.). Алматы жә не Қ ызылорда қ алаларында кү ріштің ажыратылмайтын бө лігі (курманка) бө лініп алуын ойлап тапты жә не жү зеге асырды (Кониченко А.Н.).

Астық жинау кезінде жә не жиналғ аннан кейінгі ө німде астық тың мө лшерінің жоғ арылауын болдырмау жә не оның сапасын сақ тап қ алу керек. Осы мә селені Қ азақ стан Республикасының академигі Изтаев А.И. ө з ә ріптестерімен бірігіп шешуде ө з жұ мыстарын арнады. Олар ең кейінгі технология астық жиналғ аннан кейінгі ө ң деу жабдық тары, сонымен қ оса жақ сы тазалауғ а арналғ ан, кептіруге жә не сақ тау аппараттарын жасады.

Астық тың жоғ арғ ы бө лігін ө ң деу кезінде ұ н сапасын кө теру ең маң ызды сұ рақ.

Астық ты элеваторда ө ң деу кезінде атмосферағ а кө птеген шаң -тозаң дар шығ ады. Ол санитарлы-гигиенаның жә не экологиялық жағ дайды нашарлатады. Социалды жә не санитарлы – гигиеналық жағ дайды жақ сарту мақ сатында тү рлі шаң шығ армайтын элеваторлар ойластырылуда.

Астық ө ндірудегі ғ ылыми-техникалық жағ дайды жақ сарту ү шін Қ азақ стан келесі сұ рақ тарды шешуі керек:

Астық жиналғ аннан кейінгі ө ң деу жә не тауар сапасын жоғ алтпай сақ тау ү шін алдағ ы технологиялық жә не техникалық дамуы, Қ азақ стан ВТО – да ұ лттық жә не халақ аралық стандарттың талаптарына сай болу; сақ тау мерзімінің ғ ылыми жобасы, речсурстық жә не энергия сақ таудың технологиясының тазалауда кейінгі ө ндірісінің пайда болуы; астық базарындағ ы мемлекеттік басқ арманың экономикалық жә не ұ йымдастырушылық қ ұ қ ық тарының жү зеге асуы.

Бә секеге қ абілетті астық ө німін кө теру ү шін, экспорттық жағ дайды жақ сарту ү шін сапа бағ асының қ азіргі заманғ ы бағ алауын жақ сарту керек, сонымен қ атар сақ тау жә не астық ты ө ң деу жө ніндегі менеджмент жү йесін ұ йымдастыру.

3. Ө сімдік ө німдерін ө ң деу жә не сақ тау саласындағ ы мақ саттар мен міндеттер

Қ азақ станда ауыл шаруашылық ө німінің 2/3 бө лігінен кө бірек ө сімдік ө німдерінің ү лесіне жатады. Ө сімдік ө німдерінің қ атарына дә н – дақ ылдар, картофель, ө сімдіктер, жеміс жидектер, қ ант қ ызылшасы, мақ та т, б.

Соның ішінде 85 - 90℅ -ке жуығ ы дә н – дақ ылдар болып саналады. Дә н – дақ ылдар қ ұ рамына байланысты ү ш топқ а бө лінеді.

І топ- крахмалғ а бай дақ ылдар, олар астық дақ ылдары: бидай, қ ара бидай, арпа, сұ лы, тары, кү ріш, жү гері, сорго, қ арақ ұ мық.

ІІ топ – белокқ а бай дақ ылдар, оларғ а бұ ршақ дақ ылдары жатады: соя, бұ ршақ, ұ рме бұ ршақ, нут, чечевица.

ІІІ топ – майы кө п дақ ылдар: рапс, арахис, кү нжіт, сафлор.

Ө сімдік ө німі орудан кейін ө ң деуді талап етеді. Ө сімдік ө німін ө ң деу комплексті операциялардантұ рады: дақ ылды қ абылдау, оның партиясын қ алаптастыру, қ оспалардан тазарту, кептіру, ауамен тездетіп салқ ындату жә не тиеу.

Бұ л операциялардың негізгі мақ саты ө сімдік ө німдерінің жағ дайын шығ ынғ а ұ шыратпай, ү немді ә дістермен аз қ аражат жұ мсау тез уақ ыт аралығ ында қ абілеті, тұ рақ ты сақ тауғ а жеткізу.

Ө сімдік ө німдерін ө сіру жә не дайындау ө згешеліктері, ауытқ ымалы климаттың табиғ а жағ дайғ а байланысты сапасы мен шығ ымын ө згеріп ортыруы, біздің елімізде осығ ан байланысты ө ң деу ү рдістерінің ө згешеліктерін ө німдерді қ абылдау жә не сақ тау кә сіпорындарында ескеріліп отырады.

Біздің астық ө лкелерімізде жә не қ ант қ ызылшасы, жеміс – жидек, картофель, овощтарды жинап ө ң деуде автомобиль транспорты арқ ылы ө ндіріс орнына тез жеткізіліп, ө ң деу жұ мыстарын белгіленген уақ ыт аралығ ында

Ө сімдік ө німдерін ө ң деудің технологиялық схемасы ә р уақ ытта жетілдіріліп отырылады. Ә сіресе оның техникалық жабдық тау жағ ына кө п кө ң іл бө лінеді.

Соның ішінде астық дақ ылдарын ө ң деу технологиясының жалпы негізделген 1- сызбанұ сқ ада кө рсетілген ретпен жұ мыс істейді.

1- сызбанұ сқ а. Астық дақ ылдарын ө ң деу технологиясы

Астық сақ тау саласының негізгі мақ саттары оны сақ тауғ а жағ дай жасап, ұ зақ мерзім ішінде сандық жә не сапалық шығ ын жасамай, тұ тынушылардың сұ ранысын дақ ылдарғ а жә не оның ә р тү рлі ассортиментті ө німдеріне деген қ ажеттілігін орындау болып табылады.

Бұ л мақ сатқ а жету ү шін сақ тау технологиясын комплексті ғ ылымдық білімді ә р тү рлі салалардан: физика, химия, биология, физиология жә не т.б жетістіктерін қ орытып, жинақ тап адам ө міріндегі практикалық атқ арылғ ан жұ мыстардың нә тижелерін қ орытындылап тиімді іс – шараларын жү зеге асырғ анда толық шешіміне жетуге болады.

Астық ә р елдің байлығ ы мен дә улетінің ө лшемі, жетістігі деп саналады. Дә н ө лшемі – біріншіден тамақ шикі заты, ол ө зінің химиялық қ ұ рамымен жә не тамақ тық қ ұ ндылығ ымен керемет жаратылыс. Екіншіден малдардың қ ұ рама жемінің негізгі қ алыптасушысы, оның астық тық қ ұ ндылығ ының жоғ арғ ы дә режесін анық тайды. Ү шіншіден ол кө птеген тамақ ө ндірісінің бастапқ ы шикі заты болып саналады. Оның ө німін ө сіру жә не жинап ору белгілі қ ысқ аша уақ ытта ө теді жә не келесі ору науқ анына дейін ұ зақ сақ тауғ а дайындау қ ажет. Астық массасының қ ұ рамына кө птеген компонеттер кіреді.Соның ішінде – олар тірі организм ретіндегілер физиологиялық процестің жү руінің негізгі арқ ауы болып табылады. Астық массасының ө згеше физикалық қ асиеттері бар. Оның ә сері сақ талу қ абілетіне кө п ә серін беруі мү мкін. Бұ ның бә рі сыртқ ы ә сер беретін факторларғ а байланысты болады. Оларғ а температура, ылғ алдылық, қ оспа қ алдық тары жә не сақ тау жайлары жатады. Бұ л факторлардың жағ ымсыз ә серлері астық ты орудан кейін ө ң деу(тазалау, кептіру, салқ ындату) ү рдістерін жү ргізгенде жә не сақ тау ережелерін бұ зғ анда байқ алады. Осығ ан байланысты астық ты сақ тау кезінде болатын ө згерістердің жү ру бағ ыт жү йесін келесі 2 – сызбанұ сқ ада кө рсетіледі.

Орудан кейінгі астық тың қ ұ рамына толық пісіп жетілмеген дә ндер кө п болады. Олардың пайда болу себебі ауа райының қ олайсыз болуы, аурулармен зақ ымдануы, механикалық зақ ымдануы, ору жә не тасымалдаудың жү ргізу жағ дайлары жә не т.б.

Толық жетілмеген дә ндердің тү рлеріне мыналар жатады: толық піспеген, қ ұ рғ ақ талғ ан ауа ү рдісімен мұ здатып ісінілген, кене жә ндіктермен зақ ымдалғ ан, фуразиос, головнямен ауырғ ан, ұ рылғ ан жә не жаншылғ ан т.ь. Толық жетілмеген дә ннің тамақ тық жә не технологиялық қ ұ ндылығ ы ө те тө мен келеді. Ондай дә ннің қ ұ рамында улы жә не зақ ымды заттар кездеседі.

2 - сызбанұ сқ а

Астық тың шығ ымын екі тү рге бө леді:

1) Биологиялық шығ ын

2) Механикалық шығ ым.

3-суретте астық шығ ымының болу себептері кө рсетілген.

3 - сызбанұ сқ а

Ө сімдік ө ң деу мен сақ тау ү рдістерін ұ йымдастырып жү ргізуге қ ойылатын міндеттердің қ атарына мыналар жатады:

-ө сімдік ө німдерін белгіліенген уақ ыт аралығ ында тасымалдау транспорт жү йелерінен қ абылдау;

-ө сімдік ө німдерінің саны мен сапасына байланысты белгілі мақ саттағ ы партияларды қ алыптастыру;

-ө ң деу мен сақ тау ү рдістерін жү ргізуде сандық жә не сапалық есептемелерді тексеріп отыру;

-астық тың сандық жә не сапалық жағ дайына байланысты тазарту, кептіру, жә не салқ ындату ү рдістерін тиімді жү ргізу;

-астық жә не оның ө німдерінің шығ ымын болдырмау жә не ө те аз дең гейге дейін тө мендету;

-астық тың сапалық кө рсеткіштерінің тө мендеуін болдырмау,

-астық тың сапалық дә режесін жоғ арылату;

-тұ қ ымдық қ ордың сандық жә не сапалық шығ ынына жол бермеу;

-тұ қ ымның сапалылығ ын арттыру;

-астық жә не оның ө німдерін сақ тауғ а кететін ең бектік, техникалық жә не ақ шалық шығ ынын кө бейтпеу, барынша ү немдеу.

4. Ө сімдік ө німдерінің қ ұ рылысы мен химиялық қ ұ рамы.

Астық тың сапасы ө ң деу жә не сақ тау объектісі ретінде оның тү ріне, сорттық ө згешелігіне жә не табиғ и ө су ортасына байланысты. Дә н жә не оның технологиялық қ асиеті кө птеген факторлардың ә сер беру ү рдісінде қ алыптасады жә не оны мына схемадан кө руге болады.

4 - сызбанұ сқ а

Астық қ алыптасқ ан қ асиеті оны ө ң деу, сақ тау жә не одан ө нім алу ү рдістерін жү ргізу ережесі мен режимдеріне ә сер береді жә не ол қ асиеттің ө зі осы ү рдістреді жү ргізу кезінде ө згеріп отырады.

Астық тың ішінде жә не оның сыртқ ы ортамен байланыста болатын ү рдістерді терң етіп тү сіну ү шін, оның морфологиясы мен анатомиясын жақ сы білу қ ажет. Олар 1 жә не 2 – суреттерде кө рсетілген.

Морфология дә нінің сыртқ ы кө рінісі мен бейнесінің ө згешеліктерін зерттейді. Сондық тан ол мына кө рсеткіштермен сипатталынады: дә ннің жә не тұ қ ымның формасы, олардың тү сі, жазық тық бетінің кө рінісі, жекеленген ө згеше белгілері.

Анатомия дә ннің ішкі қ ұ рылымын анық тап зерттейді. Осығ ан байланысты дә н дақ ылдардың тү ріне байланысты морфология мен анатомиялық ө згешеліктерін сипаттауғ а болады.

Тө мендегі келтірілген 1- жә не 2-кестелерде негізгі астық дә ндерінің ө згешеліктерін кө рсетеді.

1-кесте

Астық дақ ылдарының морфологиялық сипаттамасы

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Қ азіргі қ азақ тың ғ ылыми мектептерінде жоғ арыда айтылғ ан сала бойынша білім берілуде.

2. Астық ты сақ тау саласының негізгі мақ саттары қ андай?

Дә ріс. Қ азақ стандағ ы ө сімдіктердің ө німдерін ө ң деу жә не сақ таудағ ы ғ ылымның қ азіргі уақ ыттағ ы дамуы мен анализі

Дә ріс сұ рақ тары:

1. Ө ң деу ө ндірісі технологиясының даму перспективасы жә не қ азіргі жағ дайы.

2. Ө ң деу ө ндірісі саласында инновациондық қ ызмет пен ғ ылыми қ амтамасыз ету.

Дә ріс мақ саты: Қ азақ стандағ ы ө сімдіктердің ө німдерін ө ң деу мен сақ таудағ ы ғ ылымның дамуы мен жетістіктермен білім алушыларды таныстыру;

1. Ө ң деу ө ндірісі технологиясының даму перспективасы жә не қ азіргі жағ дайы.

Қ азақ стан Республикасы президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2007 жылғ ы халық қ а жолдауында ауыл шаруашылығ ының барлық салаларының сапалық анализін ө ткізуге, ең алдымен атқ арылатын шаруаларды анық тау; ауыл шаруашылығ ы ө німділігінің дең гейін жоғ арлату мә селесін жү йелі тү рде шешуді; ауыл шаруашылығ ы ө німдерінің жаң а нарығ ын жә не экологиялық таза ө німдердің жаң а ө ндрістерін қ ұ руды міндет етіп қ ойды.

Ө ң деу ө ндірісі – Қ азақ стан АӨ К қ ұ рылымындағ ы негізгі тізбектердің бірі. Бұ л сала халық ты азық – тү лік ө німдерінің кө птеген тү рлерімен тұ рақ ты қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан. Бұ л саланың негізгі міндеттері – халық тың барлық топтарын азық – тү лік ө німдерімен қ амтамасыз ету:

- Ө німдердің принципиалды жаң а тү рлерін ө ндіруді ұ йымдастыру;

- тағ амдық рационның баланстылығ ы;

- ішкі жә не сыртқ ы нарық та ө німнің сапасын жә не бә секеге қ абілеттілігін арттыру.

Ә р саланың соң ғ ы, дайын ө нім қ ұ нына салымы бойынша АӨ К рационалды қ ұ рылымы туралы айтуғ а болады. Дамығ ан елдерде соң ғ ы ө нім қ ұ нының негізгі бө лігі ү шінші салада жасалады. Мұ нда, ә детте, ауыл шаруашылық шикізатының терең кешенді қ алдық сыз ө ндеуі, оны сақ тау, дайын ө німді буып – тү ю қ амтамасыз етіледі. АҚ Ш – та ө ң деу, буып – тү ю есебінен азық – тү лік ө німдерінің 50 – ден 90 – ғ а дейін бө лшектік қ ұ ны қ ұ рылады. Бұ л елде ө неркә сіппен шығ арылғ ан ө німдер (қ ұ ндық мә нде) ауыл шаруашылық ө німдерінің ө ң деуге берілетін мө лшерінен 4 есе артық жү зеге асырылады.

Қ азақ станда ө ткен жылдары инвестициялық жә не қ ұ рылымдық саясатта айтарлық тай қ арама қ айшылық тар жіберілді, бұ л АӨ К салалары арасындағ ы тепе – тең діктің жә не пропорциялардың ө рескел қ ателіктеріне ә келіп соқ ты. Ә сіресе 3 сала дамудан артта қ алды. Сондық тан қ азір ауыл шаруашылық ө німдерін ө ң деуге кө п кө ң іл бө лінеді (монограф). Біртің деп экономикалық рычаг пен стимулдар жетілдіріледі. Оның кө мегімен мемлекет нарық тық процесстерге қ атысады, мемлекеттік реттеу қ алпына келеді, ө ндірістік жә не қ оғ амдық қ атынаста бә секеге қ абілетті экономиканың жаң а жағ дайларында қ алыптасатын ғ ылыми, қ ұ қ ық тық жә не ұ йымдық – экономикалық бекітулерді қ амтамасыз ететін мемлекеттік жә не басқ ада институттар қ ұ рылады жә не табысты жұ мыс істейді, ауыл шаруашылық жә не ө ндірістік интеграциясының жә не тиімді ө зара ә рекеттің шарттарын орындағ анда мә селелер шешіледі деген тү сінік бекітіледі.

Фундаменталды жә не қ олданбалы ғ ылыми зерттеулерді ө ткізгенде ө ң деу жә не азық – тү лік ө ндірісі саласында ауыл шаруашылық шикізатын кешенді ө ң деудің тиімділігін арттыруғ а жә не жоғ ары сапалы азық – тү лік ө німдерінің, концентраттардың, жемдердің, биологиялық активті қ оспалардың жә не дә рі – дә рмектердің ө ндірісін ұ лғ айтуғ а ерекше мә н беріледі. Сонымен бірге ғ ылыми зерттеулердің маң ызды бағ ытына елде ө ндірілетін шикізаттың қ азіргі тербелістеріне технологияның адаптациясы жә не азық – тү лік ө німдерінің экологиялық қ ауіпсіздігін жоғ арлату қ ажеттілігінің қ ызмет етуі ескеріледі.

2. Ө ң деу ө ндірісі саласында инновациондық қ ызмет пен ғ ылыми қ амтамасыз ету.

Қ азақ станның дү ние жү зіндегі бә секеге қ абілетті 50 елдің қ атарына кіру стратегиясы ауыл шаруашылық ө німдеріне ерекше талаптар қ ояды. Осығ ан жетудің негізгі шарттарының бірі осы елдің ө ндірістік жә не кешенді ө ң деудің кластерлық инициативалары есебінен азық – тү лік нарығ ын тұ рақ тандыру болып табылады.

Ауыл шаруашылық шикізатын терең ө ң деудің жоғ ары технологиясын енгізу есебінен ө нім ассортиментін кең ейтудің бар мү мкіндіктерін дұ рыс пайдалану.

2010 жылғ а дейін ғ ылыми зерттеулердің басымды бағ ыттары:

- АӨ К ө ң деу салалары ү шін технологиялар мен машиналардың ғ ылыми негіздерін дамыту;

- берілген қ ұ рамда жә не реттелетін қ асиетпен дұ рыс тамақ танудың, жемдердің жә не олардың компоненттерінің жаң а ө німдерін жасау ү шін шикізатты

терең ө ң деудің ө ндірісінің технологиясын жетілдіру;

- ауылшаруашылық шикізат ө ң деу процесстері биотехнологиялық ә дістер интенсификациясының ресурс ұ немдеуін жасау жә не дайын ө нім ө ндіру;

- емдік-профилактикалық, балаларғ а жә не экологиялық қ олайсыз аудандарда тұ ратын халық қ а арнап химиялық қ ұ рамын бағ ытты ө згертілу арқ ылы жаң а буын ө німдерін ө ндіру технологиясын ө ң деу жә не жобалау;

- шикізат пен дайын ө німді сақ тау жү йесін жетілдіру;

- ө ң деу ө ндірісі ө німдерінің нормативті-техникалық базаның мониторингісін жә не бағ алауын, шикізат қ ауыпсіздігін жә не сапа бақ ылау мен анализін жетілдіру;

Осығ ан байланысты 5 жыл ішінде ғ ылыми-ә дістемелік орталық та нан-тоқ аш жә не макарон бұ ймдары технологиясында кө кө ніс-жемісті қ оспаларын(қ ауын, қ арбыз, асқ абақ, асқ абақ пюресі) қ олдану жасалғ ан. Жалпы жә не емдеу-профилактикалық тамақ тануғ а арналғ ан, поликомпозитті қ оспалар негізінде тұ тас ұ нтақ талғ ан: бидай, қ арабидай, арпа, сұ лы, соя, жү гері, қ арақ ұ мық астық ұ ндарынан жасалғ ан нан-тоқ аш ө німдері жә не наубайханалық бұ йымдар қ ұ рамында кө п мө лшерде маң ызды аминқ ышқ ылдар, минералды заттар, В, Е тобының дә румендері жә не т.б биологиялық белсенді заттарымен ерекшеленеді. Ұ ннан жасалғ ан наубайханалық бұ йымдар сапасын жоғ арлату, эмульгаторлар мен ферменттік дә рмектер қ олдану арқ ылы жү зеге асуы тә жірибе жү зінде дә лелденген. Мысалы, «Гринстед FSB-270» эмульгаторы қ антты печеньеге, «нейтраза» протеолитикалық ә сер ететін ферменттік дә рмек тартылғ ан печеньеге жақ сы кө рсеткіштер кө рсетті;.Оладий, бауырсақ, ұ ннан жасалғ ан кондитер бұ йымдары мен диетикалық нан дайындауда профилактикалық қ ұ рғ ақ ұ н қ оспалары технологиясын қ олдану ұ сынылғ ан. Микробиология жә не биотехнология саласында ү лкен жұ мыс атқ арылып жатыр. Ғ ылыми-ә дістемелік орталық та микроорганизмдер культурасы жиынтығ ының электронды унифицирленген мә ліметтер базасы жасалды, микроорганизмдер культурасы жиынтығ ын қ олдану жә не сақ тауды ұ сыну ө ң делген жә не бекітілген. Нан пісіретін, сү тті, жеміс консервісі ү шін микроорганизмдер культурасы жиынтығ ы негізінде ашытқ ылар жә не биопреператтар жасалғ ан.

Астық ө ң дейтін ө ндіріс саласында:

- Алматы облысында ө ндірілетін барлық кү ріш сұ рыптарының ерекшеліктері зерттелген;

-ПСХК «Опытное», «Уштобинский» жә не «Шыгыс-Каратал» шаруашылық тарында орудан кейінгі ө ң деу мен сақ таудың технологиялық регламенті енгізілген;

- Қ ұ рамажем ө ндірісінде крахмал ө німдерін ө ң деуді қ олдану туралы ұ сыныс жасалғ ан.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Ө ң деу ө ндірісі технологиясының даму перспективасы қ андай?

2. Ө ң деу ө ндірісі саласында инновациондық қ ызметі бар ма?

3. Ө ң деу ө нірісі саласын ғ ылыми қ амтамасыз ету жолдары?