Дәріс. Өсімдік өнімдерін сақтауды қамтамасыз етудегі оның қысқаша даму тарихынан шолу

Дә ріс сұ рақ тары:

1. Ө сімдік ө німдерін ө ндіру кө лемі жә не оның атқ аратын қ ызметі.

2. Ө сімдік ө німдерінің қ оймаларының дамуы.

3. Ө сімдік ө німдерін сақ тау ә дістері жә не техникалық жабдық талуы.

4. Дү ниежү зіндегі басты елдердегі ө сімдік ө німдерін ө ң деу жә не сақ таудағ ы

қ азіргі замандағ ы жетістігі.

1. Ө сімдік ө німдерін ө ндіру кө лемі жә не оның атқ аратын қ ызметі.

Ө сімдік ө німдерінің ішіндегі кө п ө ндірілетін дә н дақ ылдарының ішінен ү ш тү рі дара жеке бө лінеді, ол: жү гері, кү ріш, бидай, картофель жә не қ ант шикізаты (қ ант қ ызылшасы, тростнигі).

Олардың ә р елдер бойынша салыстырмалы тү рдегі кестесі берілді.

Кесте-14

2. Ө сімдік ө німдерінің қ оймаларының дамуы.

Бұ л саладағ ы нан ө німдері адамзаттың ө су даму тарихының қ ай кезең інде

болмасын барлық ел ү шін оның байлық дә режесін кө рсетіп белгі ретінде санауғ а болады. Дү ниежү зінің 90%-тен астам халқ ы кү нделікті нан ө німдерін пайдаланады. Оның негізгі шикізаты дә н дақ ылдар болғ ан ү шін олар ауыл шаруашылығ ының кө птеген елдерінің негізгі бө лігін қ ұ райды.

Дү ние жү зінде астық ө німдерінің кө лемі 1, 2-1, 5 млрд тоннағ а жетті, оның жыл сайын 100-120 млн. тонна мө лшері шығ ынғ а ұ шырайды. Оның негізгі себебі оны сақ тайтын қ оймалардың жетіспеушілігі.

Осы орайда қ оймалардың даму тарихымен танысу кө п мағ лұ мат береді. Біздің еліміздің 70- жылдан астам даму тарихы бұ рынғ ы советтік мемлекеттік

одақ пен байланысты. Онда Россия бқ л одақ тың негізін қ алаушы ел болып табылады. Еліміздің ү ш ғ асыр татулық даму тарихы Россиямен кө ршілес ретінде тығ ыз байланысты. Сондық тан, ө сімдік ө німдерін, соның ішінде астық қ оймаларының сақ тау тарихын бірлесе қ арастырғ ан дұ рыс саналады.

Шаруаларды ұ стап жалдау заманында (1861-1865жылдарда), Россиядан 1, 3 млн тонна, ал 1906-1910 жылдар арасында 10, 0 млн тоннағ а жуық астық басқ с елдерге сатылды. Осығ ан орай Столыпин аграрлық реформаны жү ргізуге байланысты оның жалпы кө лемі 64-72 млн тоннағ а жетті. Патшалық Россия оның 24 млн тоннасын сатып, қ азынағ а қ омақ ты ақ ша қ аражатын тү сірді.

Сондық тан астық қ оймаларының бастапқ ы ө су кезең імен қ азіргі кезге дейінгі аралығ ын 8-дә уірлі уақ ытқ а бө леді.

Бірінші кезең. 1860-1911 жылдар. Бұ л кезең де бірінші астық ө ндірістік элеватор дү ниеге келді.

1867 жә не 1868 жылдары екі ұ ндық элеваторлар салынды. Сыйымдылығ ы – 6, 5 мың тонна.

Бұ л элеваторлар Новгород жә не Ельца қ алаларында кірпіш пен ағ ашты пайдаланып жасалынды. Оның жабдық тарын Брян заводтары жасады.

Бұ л кезең де ү лкен порттық элеваторлар салынды: Новороссийск, Николаев, Одесса, Виндава қ алаларында жалпы саны 75-ке жетіп, сыйымдылығ ы 450 мың тонна болды.

Екінші кезең. 1911 жылдан 1918 жыл аралығ ында. Бұ л жылдар ішінде астық қ оймасының жалпы сыйымдылығ ы 1, 0 млн тоннағ а дейін жетіп, оның 47 элеваторы салынып, 480 мың тоннағ а тең болды.

Ү шінші кезең. 1918-1921 жылдар жә не 1922-1928 жылдар аралығ ында болды. Бұ л кездегі элеваторларды ә р тү рлі мекемелер салды: АҚ «Астық нан ө німдері», «Мемлекеттік банк», «Экперт нан» т.б.

Кезең нің соң ында астық қ оймасының сыйымдылығ ы 8, 000 млн тоннағ а жетті, оның 17%-і элеваторғ а тиелді.

Тө ртінші кезең. 1929-1941ж. Ұ лы Отан соғ ысына дейін жә не соғ ыс жылдары кіреді. Соғ ыс жылы басталар алдында қ оймалар сыйымдылығ ы – 36 млн тоннағ а жетті жә не оның 12%-і элеваторғ а тиелді.

Соғ ыс жылдарында Қ азақ станда астық қ оймалары салынды. Біздің еліміздегі астық қ оймасының даму тарихы 1928 жылдан басталады, ол 4-ші кезең болып саналады.

Бесінші кезең. 1946-1950 жылдар аралығ ында. Бұ л соғ ыс жылдардағ ы жойылғ ан қ оймаларды қ алпына келтіру жә не оны одан қ арай дамыту жұ мыстары қ олғ а алынды. Осы кезең де 19, 4 млн тонна сыйымдылық қ а қ оймалар салынды, оның 18, 9 млн тоннасы жай қ оймалар.

Соғ ыс жылдарынан кейін дайындау элеваторларын темір-бетонды материалдан салуды ұ йғ арды. Бірінші элеватор Л-2Х100, Е=5, 5-11, 0 мың тонна жә не тастан салынатын сыйымдылығ ы 3, 2 мың тонна жай қ ойма.

Бұ л кезең ін алғ анда жалпы қ ойма сыйымдылығ ы Ұ лы Отан соғ ысына дейінгі қ оймалар сыйымдылығ ынан асып тү сті.

Алтыншы кезең. 1951-1971 жылдар аралығ ы. Бұ л жылдары қ оймалардағ ы жұ мысты механикаландыру жолымен ұ йымдастыруды қ олғ а алды. Элеватор ө ндірістің механикаландыру орталығ ы деп саналды. Бұ л кезде тың ө лкесін игеру (42 млн га егіс даласын, соның ішінде Қ азақ станда 25 млн га егіс даласы жыртылып егін егілді). 1956 жылы 1 млрд пудтан астам астық ө ндірілді.

Осы уақ ыттар ішінде кө птеген жаң а дайындау элеваторлары пайда болды: Л-3х100(1953); Л-4х175(1955); Л-3х175(1956); ЛВ-3х175; ЛВ-4х175(1957-1958); ЛС-6х100; ЛМ-4х175; ЛС-4х175; ЛС(М)-5х175; элеваторларының жобасы жасалынып, оларды ө ндіріс орнына салабастады.

Жетінші кезең. 1971-1991ж. ішінде. Бұ л жылдары Қ азақ станда ЛСВ-4х175; РЗС-5х175 типтес элеваторлар салынды. 1980-1990ж. аралығ ында сыйымдылығ ы 100, 150, 200 мың тоннағ а сай элеваторлар Қ азақ станның астық ө лкелерінде орын алды.

Сегізінші кезең. 1991ж. осы уақ ытқ а дейінгі аралық ты қ амтиды. Бқ л жылдары нарық тық экономикағ а кө шуге байланысты элеватор ө ндірісінде кө п ө згешіліктер пайда болды. Жеке шаруашылық тың пайда болып дамуына байланысты кіші сыйымдылық тағ ы элеваторлар салынып дами бастады.

3. Ө сімдік ө німдерін сақ тау ә дістері жә не техникалық жабдық талу.

Ө сімдік ө німдерін сақ таудың ү ш ә дістемесі кө п таралғ ан: қ ұ рғ атылғ ан кү йде, салқ ындатып сақ тау жә не ауасыз герметикалық қ оймада немесе басқ а инертті газдарды пайдаланып басқ ару арқ ылы.

Бірінші ә діс астық ты қ ұ рғ ақ сақ тау оның сол кү йде демалу ү рдісі ө те тө мен дә режеде жү руіне негізделген. Кө птеген зиянды жә ндіктер жә не микроорганизмдер дә ннен ө зіне қ ажетті қ оректі заттарды пайдалану қ иындайды.

Екінші ә діс – астық ты салқ ындату, оның температурасын 100С-қ а жеткізуге болады. Бұ л жағ дайда астық дә ндерінің жә не ондағ ы тірі жә ндіктердің демалу ү рдісі жә не ө су циклдері тоқ тау кү йге дейін жеткізіледі.Одан ә рі температураны тө мендету бұ л ү рдістерді толық тоқ татуғ а келтіреді. Бұ л ә діс режимдері астық тарды кө п уақ ытқ а сақ тау кезінде пайдаланылады.

Ү шінші ә дісті қ оймалар герметикалық жағ дайда пайдаланады жә не инертті газдарды қ олдану кезінде кө птеген микрофлоралар ө леді. Ауасыз – анаэробикалық сақ тау ә дістерін қ олдану кө лемі ұ лғ айып келеді. Бұ л астық тарды сақ тау ү шін оғ ан керекті техникалық жабдық талуын қ ажет етеді.

Астық тың сақ талу техникасы жай тоқ ылғ ан корзина, қ ұ мыра, терең ыдыстар, жер асты жә не жер ү сті шағ ын қ оймалар, жазық жә не кө лбеу еденді механикаландырылғ ан қ оймалар, элеваторлар пайда болды.

Астық ты ұ зақ сақ тау ү шін оны қ ұ рғ ақ кү йге келтіру тиіс. Осығ ан байланысты ө ң деу ү рдістерін ә р бағ ытта техникалық жабдық тарды кең кө лемде пайдалану керек.

Қ азіргі кезде астық ты тазарту, кептіру, салқ ындату, тү сіру, тиеу жә не оны тез, ұ зақ уақ ыт аралығ ында сақ тауғ а байланысты қ ондырғ ылар бар. Бұ лардың арасын қ ұ бырлық, транспорттық жү йемен байланыстырып астық тың орындап жү ргізу ү шін ө те қ ажет.

Астық ты сақ таудың техникалық дамуына байланысты астық кә сіпорындары мына тү рлерге бө лінеді: механикаландырылмағ ан қ ойма; механикаландырылғ ан қ ойма; жеке тұ рғ ан ү лкен диаметрі бар металдан жасалғ ан қ ойма; жү геріні собығ ымен сақ тауғ а арналғ ан қ абырғ асы торлап жасалғ ан апенка; жеке металдан салынғ ан жай қ ойма; кө п қ абатты механикаландырылғ ан силос, бастырма, жабылғ ан бурт, механикаландырылғ ан ток, кө лбеу еденді механкаландырылғ ан жай қ ойма, пагауз темір жинап қ ойылатын қ ойма, салқ ындатылатын қ орап қ ойма;

Элеваторлар қ оймаларының техникалық жабдық талу тү рлері: қ ұ бырлы элеватор, бір қ анатты конвейерлі элеватор, екі қ анатты конвейерлі элеватор, екі мұ наралы элеватор, силостық қ абатты элеватор, металды силостар, силосты май қ оймалы элеватор, ө ндірістік ұ н заводымен біріктіріліп жасалғ ан элеватор, жеке металдың силостарынан салынғ ан элеватор.

Элеватор мен жай астық қ оймаларының жұ мысын механикаландыру шаралары техникалық сапасы жоғ ары жабдық тармен қ олғ а алынуда.

4. Дү ние жү зінің басты елдеріндегі ө сімдік ө німдерін ө ң деу жә не сақ таудағ ы қ азіргі заманғ ы жетістіктер.

Ө сімдік ө німдерін сандық жә не сапалық жағ ынан шығ ынсыз сақ тау бұ л саладағ ы ең негізгі мақ сат жә не міндет болып саналады.

Астық ө німдерін ө сіруде АҚ Ш, Еуропа одағ ына кіретін елдерде, Канада, Австралия, Аргентина т.б. елдерде кең дамығ ан. Бұ л елдердің ө здеріне сай астық ө ндіру, ө ң деу, сақ тау жә не ө нім алу жү йелерінің ортақ жә не ө згеше жақ тары бар.

АҚ Ш-мемлекетінде жергілікті қ оймалардың сыйымдылық мө лшері – 70%-тен астамын қ амтиды. Ө ң деу мен сақ тау жұ мыстары астық ты ө сіру алқ аптарына жақ ындатылғ ан. Ө ң деу ү рдістері жаң а орылып жиналғ ан астық пен тез арада жү ргізуге бейімдетілген. Сондық тан бұ л елде астық шығ ыны 3-5% аралығ ында болады.

Ұ лыбритания мемлекетінде бұ л шығ ын мө лшері – 1, 5%ке дейін тө мендетілген.

Қ азіргі кезде нан ө німдері ішінде – макарон, тә тті тағ амдар ішінде кондитерлік ө німдер елдер арасында сатылатын товарлардың бастапқ ылары болып саналады.

Макарон ө німдерін кө п ө ндіретін елдер: Италия – 2900 мың тонна, АҚ Ш – 1200 мың тонна, Бразилия – 1000 мың тонна, Россия – 745 мың тонна, Египет, Турция – 400-500 мың тонна, Германия, Франция – 270-275 мың тонна, Япония – 138, 7 мың тонна, Индия - 100 мың тонна, Қ азақ стан – 79, 2 мың тонна.

Қ ант ө німінің ө ндіру кө лемі – Бразилия-20, 4-28, 8 млн тонна, ЕО – 16, 1-21, 1 млн тонна, Индия – 14, 2-22, 1 млн тонна, Китай – 7, 5-11, 3 млн тонна, АҚ Ш – 7, 1-8, 2 млн тонна, Мексика – 4, 9-6, 1 млн тонна, Австралия – 4, 6-5, 2 млн тонна, Россия 1, 5-2, 3 млн тонна, Украина 1, 5-1, 9 млн тонна, Куба 2, 2-4, 1 млн тонна, БДЖ 136-148, 8 млн тонна. Қ азақ станда қ ант ө ндіру кө лемі – 228, 5-562, 5 мың тоннағ а ө сті. Қ ант тростнигін біз 5 Латын жә не Орталық Америка елдерінен аламыз. Бізде кондитер ө німдерін 14 шет елінен аламыз. Олар Украина – 15, 0 мың тонна, Россия – 4, 8 мың тонна, Турция – 916 мың тонна, Германия – 250 тонна, Нидерланды – 207 тонна. Қ ант ө німінің негізгі шикізат қ оры - боб (сорго) дақ ылы болады. Оның қ ұ рамында- 25% қ ант бар, ал қ ызылшада-15%. Сорго жиналу кө лемі 170-570 тоннағ а жетті: Қ ызылордада – 340 тонна, Жамбылда – 130 тонна, Алматы облысында – 60 тонна, ал ОҚ О – 40 тонна.

Жеміс-жидек ө німінің қ атарына мыналар жатады: банан, алма, алмұ рт (груша), жү зім (виноград), асханалық жү зім, кептірілген жү зім, қ атқ ан ө рік.

Цитрустар- апельсин, мандарин, жаң ғ ақ тар, қ ұ лпынай (клубника), бү лдірген (малина).

Бұ л аталғ ан ө німдер кө п елдер ү шін ө сімдік ө німдерінің негізін қ ұ рап, экпорттау товары болып саналады. Дү ние жү зі бойынша банан – 70 млн тоннағ а дейін жетеді (Латын Америкалық елдер), алма – 48 млн тонна, алмұ рт – 13 млн тонна, апельсиндер – 9, 5-10, 0 млн тонна, мандариндер – 3, 9-4, 8 млн тонна, лимондар – 2, 3-2, 5 млн тонна, грейпфруттар – 0, 4-0, 6 млн тонна.

Біздің елімізде – алма, алмұ рт, жү зім ө ндіру қ олғ а алынғ ан.

Алманың қ ұ рамында 300 биологиялық активті заттар бар, оның ішінде витамин С, калий, фосфор, темір, натрий бар. Оның 20% ө німі сок алу ү шін, жә не кейінгі кезде алмадан виноны алу технологиясы жасалынғ ан. Алма ө німінің жинау кө лемі – 93, 1-ден 148, 9 мың тоннағ а жетті, алмұ рт ө німі – 9, 3-16, 7 мың тонна;

Жү зім ө німі дү ние жү зі бойынша – 61, 0 млн тоннағ а жетті. Оның Еуропада - 66%, Азияда - %, Америкада - 4%, Австралияда – 2, 0% ө ндіріледі. Бұ л ө сімдік ө німі – 75 елде ө седі, ол 530с кендігі жә не 430С кендік аралығ ында. Кө п егіс даласы Испанияда 1, 15 млн га, Франция жә не Италияда 0, 91-ден (млн га), Турция – 0, 6 млн га, АҚ Ш – 1, 32 млн га, мұ нда - 50%-ке жуық жү зім ө сіріледі. Басқ а елдерде 100-300 млн га.

Бақ ылау сұ рақ тар:

1. Астық қ оймаларының ө су кезең дерін ата?

2. Оларғ а сипаттама бер?

3. Ө сімдік ө німдерін сақ тау ә дістерін ата?