Дәріс. Астық сақтау теориясы мен практикасы

Дә ріс сұ рақ тары:

1. Астық салмағ ы нысан сақ тау ретінде.

2. Астық массасының жә не оның физикалық қ асиеттерін жалпы сипаттамасы.

3. Кү рделі тірі ағ залардың ретінде астық салмағ ы.

4. Астық массасының компоненттерін сипаттамасы.

Дә ріс мақ саты: Астық массасына жалпы сипаттама беріп, білім алугыларды оның компоненттері мен физикалық қ асиеттерімен таныстыру;

Қ абылдау мекемелеріне тү сетін ә р тү рлі дақ ылдардың астық массасы қ ұ рамы бойынша біркелкі болмайды жә не тү рлі-тү рлі қ ұ рауыштардың жиынтығ ын қ ұ райды.

Негізгі қ ұ рауыш – астық тобы деп аталғ ан дақ ылдың (бидай, арпа ж.б.) дә ндері немесе тұ қ ымы. Астық массасының ә рбір дә нінің ө зіне тә н морфологиялық жә не физиологиялық айырмашылық тары болады. Олар аналық ө сімдіктер мен масақ та ә ркелкі орналасады, толысу кезені де ә р мезгілде жү реді. - Егін жинағ анда астық массасында уатылғ ан дә ндер, басқ а дақ ылдар мен арамшө птердің тұ қ ымдары, сабақ пен масақ білігінің бө ліктері, масқ ша қ ауыздары, қ ылтық тары, қ ұ м, шаң т.б. ұ щырасады.

Астық массасында ә рқ ашанда микроорганизмдер де болады. Жекелеген дә ндер, тұ қ ымдар мен астық массасының қ оспалары пішіні мен кө лемі бойынша біркелкі болмайды жә не қ оймағ а олар тығ ыз орналаспайды.

Қ атты қ ұ рауыштардың арасында ауамен толтырылғ ан саң ылаулар болады, ал олар сақ таудағ ы астық массасының барлық қ ұ рауыштарына ә сер етеді. Залалданғ ан астық массасында зиянкестер (жә ндіктер, кенелер) болуы ық тимал.

Барлық астық топтары, дақ ылына қ арамай, мынадай физикалық
қ асиеттерімен ерекшеленеді:
- сусымалылығ ымен,
- ө здігінен сү рыпталынуы-мен,
- қ уыстылығ ымен,
- газдар мен булардың сорбциясы жө не десорбциясы,
- жылылық -физикалық жене масса алмасу қ асиеттерімен.
Астық массасының қ асиеттерін ескермей астық сақ тау, ө ндірістік ү лкен шығ ындарғ а ұ рындырады.

Физикалық қ асиеттері, астық массасын сақ тау практикасында жә не ө ндеу кезінде олардың маң ызы. Астық жә не астық массасының горизонталь жазық тық қ а бұ рыш жасай орналасқ ан бетте жылжуын олардың сусымалылығ ы деп атайды.

Астық массасы жақ сы сусымалылығ ымен ерекшеленеді, ал мұ ны конвейер, нория т.б. қ ұ ралдармен орын ауыстырғ анда, шанақ тар мен силостарғ а астық ты тиегенде жә не тү сіргенде пайдаланады. Астық массасының сусымалылығ ы элеваторларда, ұ н, жарма, қ ү рама жем зауыттарында шанақ тар мен силостардың ең тө менгі иілу бұ рышын (ең кіштігін) анық тайды, оны астық қ оймаларының беріктігін ж.б. есептегенде ескереді.

Ә детте астық массасының сусымалылығ ын ү йкеліс жө не табиғ и кө лбеу бұ рышын ө лшеу жолымен анық талатын, сыртқ ы жө не ішкі ү йкеліс коэффициенттерімен сипаттайды.

Ү йкеліс бұ рышы деп астық массасының белгілі бір жазық тық бетінен жылжи бастайтын ең тө менгі бұ рышты атайды.

Табиғ и кө лбеу бұ рышы деп астық массасының горизонталь жазық тық қ а, мә селен қ ойма еденіне еркін тү су нө тижесінде пайда болатын конус диаметрі мен табанының арасындағ ы бұ рышты атайды. Астық массасының сусымалылығ ына коп факторлар ә сер етеді:

- тү йіршіктің қ ұ рамы мен тү йіршіктілік сипаттамасы,

- дә н бетінің кү йі мен сипаттамасы (пішіні, кө лемі, ылғ алдығ ы, қ оспалардың мө лшері жә не олардың қ ұ рамы, дә н ағ атын қ ұ бырдың материалы, пішіні мен оның бетінің кү йі).

-

Кесте 2. Астық массаларының табиғ и кө лбеу бұ рышы

Силостарды толтырғ анда ө здігінен сұ рыпталу барынша кө п байқ алады. Бұ ғ ан қ озғ алыстағ ы бө ліктерге кө рсететін ауа кедергісі мұ мкіндік береді. Астық массасының ө здігінен сұ рыпталуы-қ олайсыз қ ұ былыс. Қ оймалардағ ы астық топтарының біркелкілігінің бұ зылуы силостағ ы жә не ондағ ы астыкты жө нелткең де, астық сапасын дұ рыс бағ алауды қ иындатады, сонымен бірге жоғ ары тіршілікті қ ұ рауыштар шоғ ырланғ ан ү йінді бө ліктерінде ә р тү рлі физиологиялық жә не микробиологиялық процестердің дамуына мұ мкіндік жасайды. Мұ ның ө зі астық массасында ө здігінен қ ызу, басылып қ алу т.б. алғ ы шарты болып табылады.

Астық массасының ауамен толтырылғ ан бө лігін қ уыстылық деп атайды. Астық тың орналасу тығ ыздығ ы мен қ уыстылығ ын жалпы кө леміне пайыз мө лшерімен кө рсетеді. Қ уыстылық тың арқ асында астық ты кептіруге, белсенді желдетуге жә не газация жасауғ а мү мкіндік туады.

Астық массасының қ оймаларда орналасуының қ уыстылығ ы мен тығ ыздығ ы астық массасының қ атты қ ұ рауыштарының пішініне, серпімділігіне, мө лшеріне жә не бетінің кү йіне, ондағ ы қ оспалардың шамасы мен тү ріне, астық тобының массасына жә не ылғ алдылығ ына, қ ойманың пішіні мен сыйымдылығ ына, сақ тау мерзімінің ұ зақ тығ ына байланысты.

Кесте 3. Астық массаларының қ уыстылығ ы

Кө птеген зерттеулер мен іс-саналық деректер корсеткендей, ө ндірістік жағ дайларда астық сақ тау кезең інде оның ылғ алдылығ ының ө здігінен ө згеруі байқ алады.

Кесте 4. Ә р тү рлі дақ ыл дә ндерінің тепе-тең дік ылғ алдылығ ы

Астық ты ылғ алды атмосферада сақ тағ анда оның ылғ алдылығ ы артады, ал қ ұ рғ ақ та кебуі жү реді. Белгілі бір ылғ алдылық тағ ы дә нді дымқ ыл ауағ а орналастырса, ал ондай ауада ә рқ ашаң да су буының белгілі бір мө лшері болады, ә рекеттесудің нә тижесінде тө мең дегідей процестер жү руі мү мкін:

- дә ндегі ылғ ал ауағ а ауысады да (булану, десорбция, кебу), дә н кебеді: бү л жағ дай дә н бетіндегі су буының парциалдық қ ысымы (Рп.д.) атмосфералық ауадағ ы су буының парциалдық қ ысымынан (Рп.а.) жоғ ары болғ анда байқ алады, басқ аша айтқ анда Рп.д> Рп.а.;

- дә н бетіндегі су буларының парциялдық қ ысымдары ауадағ ы су буларының қ ысымынан тө мен болса, ауадағ ы ылғ ал дә нге сініріледі (Рп.д.< Рп.д.).

Біраздан кейін ылғ алдың қ айта бө ліну процесі нә тижесің де ауадағ ы бу мен дә н бетіндегі будың парциалдық қ ысымдары тең еседі де, динамикалық тепе-тең дік орнайды (Рп.д.=Рп.а.).

Тепе-тендік кү йге сә йкес келетін астық (дә н) ылғ алдылығ ын тепе-тең дік ылғ алдылық деп атайды. Оны белсенді желдету, кептіру ережелерін, астық ты сақ таудың қ ауіпсіз жағ дайларын, тандап алу ү шін пайдаланады. Астық тың тепе-тең дік ылғ алдылығ ы оның сорбциялық қ асиеттері (қ ү рылымы мен химиялық қ ұ рамы) мен ауаның кү йіне (салыстырмалы ылғ алдылығ ы мен температурасына) тә уелді.

Астык массасының жылулық -физикалық жә не масса айырбастау касиеттері. Бұ лар туралы тү сінік астық массасын сақ тағ анда, кептіргенде, белсенді желдеткенде болатын жылу алмасу қ ұ былыстарын тү сіну қ ажет.

Жылу сыйымдылық - астық ты қ ыздыруғ а қ ажетті жылудың мө лшерімен сипатталады жә не меншікті жылу сыйымдылық шамасымен айғ ақ талады.

Соң ғ ысы ә детте астық тың қ ұ рғ ақ заты мен судың жылу сыйымдылық тарының арасындағ ы орташа ө лшенген шамамен есептейді.

Жылу сыйымдылық ты астық ты кептіргенде ескереді, ө йткені жылу шығ ыны астық тың алғ ашқ ы ылғ алдылығ ына тә уелді болып келеді.

Жылу ө ткізгіштік — астық тың жылу ө ткізгіштік қ асиетін сипаттайды. Оның коэффициенті 0, 13-тен 0, 2-қ а Вт/м.К дейін ауытқ иды, яғ ни жылу ө ткізгіштігі нашар. Ол астық массасының органикалық қ ұ рамы мен ауаның болуына байланысты. Астық массасы ылғ алдылығ ының жоғ арылауына байланысты оның жылу ө ткізгіштігі артады, алайда тө менгі дең гейде қ алады.

Температура ө ткізгіштік - астық температурасының ө згеру шапшандығ ын, оның жылу инерциясын кө рсетеді. Астық массасы ө те темен температура ө ткізгіштік коэффициентімен сипатталынады, яғ ни жоғ ары жылу инерциясына ие.

Астық массасының температура ө ткізгіштігінің тө мендігінің пайдасы да бар: дұ рыс салқ ындатылғ анда, тіпті жылдың жылы мезгілінің ө зінде, астық массасында тө менгі температура сақ талады. Сонымен астық массасын суыкпен ө ндеп ұ зақ уақ ыт бұ зылмайтын етуге мү мкіндік туындайды.

Температура ө ткізгіштіктің тө мендігінің теріс жағ ы, ол қ олайлы жағ дайлардың нә тижесінде белсенді физиологиялық процестер ә серінен (астық, микрорганизмдер, кенелер мен жә ндіктер тіршілігінен) бө лінген жылу астық массасында бө геледі де, оның температурасының кө терілуіне (ө здігінен қ ызуына) ә кеп соғ ады.

Термоылғ алө ткізгіштік - астық ү йіндісінде температура ө згеруінен оның массасындағ ы ылғ алдың орын алмастыру қ ұ былысы. Термоылғ алө ткізгіштіктің нә тижесінде ылғ алдың жылы қ абаттардан шамалы жылынғ ан қ абаттарғ а ауысуы жү реді.

Ылғ ал ауысу қ ұ былысы астық массасын сақ тағ анда ү лкен іс-саналық маң ызғ а ие болады. Ол ү йіндінің ә р қ абатында температура ө згерісі болғ анда байқ алады, ә сіресе кү згі-қ ысқ ы жә не кө ктемгі-жазғ ы кезең дердегі максимальды температура ауытқ уларында (градиенттерінде) туындайды. Қ ойма қ абырғ аларының ә ркелкі жылынуы, жылы астық массасының суық асфальт немесе кірпіш еденді қ оймаларда ауысуы, кү н кө зінде кептіру де ылғ алдың жылы қ абаттардан салқ ын қ абатқ а ауысуына себеп болады. Бү л қ абаттарда ылғ алды ауа салқ ындағ анда су тамшылары пайда болады, басқ аша айтқ анда ылғ алдьң конденсациясы байқ алады. Сонымен термоылғ алө ткізгіштіктің ә серінен ү йіндінің жекелеген қ абаттары ылғ алданады да ө зінің тіршілік ә рекетін кү шейтеді. Оларда астыктык ө здігінен қ ызуы, тіпті дә ннің ө нуі байқ алуы мү мкін.

Астық массасындағ ы физиологиялық процестер.

Дә ннің болашақ тіршілігіне ә сер ететін, қ оймада сақ талатын топты дә н массасы дейміз. Дә н массасының ұ зақ тіршілігі деп, белгілі бір уақ ыт ішінде дә н мен тұ қ ымның тү тынушылық (тұ қ ымдық, технололгиялық жә не азық -тү ліктік) қ асиеттерін сақ тауын айтамыз.

Дә н массасының ұ зақ тіршілігі 3 топқ а бө лінеді.

Биологиялық ұ зақ тіршілік деп, белгілі бір уақ ыт ішінде, дә н массасы тобында, не болмаса қ оймадағ ы тү қ ым тобының, бір дә ні болса да кө ктеп шығ уғ а бейімділігін сақ тауын айтамыз.

Тұ қ ымдық ү зақ тіршілік деп, белгілі бір уақ ыт ішінде, тұ қ ымның ө зінің тұ қ ымдық кондициясын сақ тауын (I жә не II класс) айтады. Технологиялық ү зак тіршілік деп белгілі бір уақ ыт ішінде, дә н массасы ө зінің азық -тү ліктік, жемшө птік жә не технологиялық қ асиеттерін сақ тауын айтамыз. Биологиялык ұ зақ тіршілік 3 топқ а бө лінеді: микробиотіктер, мезобиотіктер жә не макробиотіктер болып.

Микробиотіктер тобының ү зақ тіршілігі бірнеше кү ннен 3 жылғ а дейін, мезобиотіктердікі 3 жылдан 15 жылғ а дейін, ал макробиотіктердікі 15 жылдан 100 жылғ а дейін созылады.

Тыныс алу.

Бұ л маң ызды физиологиялық процесс жә не тірі ағ заларда зат алмасудың негізі болып табылады. Оттегінің дә нге еркін енуіне байланысты тыныс алу процесі аэробты тыныс алудың жиынтық тең деуіне сә йкес жү реді:

С6 Н12 О6 + 6О2= 6СО2+6Н2О+энергия;

Ауада оттегі біржола болмағ ан жағ дайда астық массасы анаэробты тыныс алу процесіне ауысады жә не ол мынадай тең деумен ө рнектеледі:

С6 Н12 О6 = 2СО2+2С2Н5ОН+энергия.

Астық тыныс алу процесінің сипатын тыныстық коэффициентпен бағ алауғ а болады (СО2/О2).

Егер астық тың массасында тек қ ана аэробты тыныс алу процесі ө тіп жатса онда тыныстық коэффициент бірге тең. Физиологиялық -биохимиялық процестерді кү рт арттыратын дә н ылғ алдылығ ын қ иын қ ыстау ылғ алдылық деп есептейді жә не мұ ндайда астық сақ тауғ а тө зімсіз болады.

Кесте 5. 250С температурадағ ы астық пен тұ қ ымның қ иын қ ыстау ылғ алдылығ ы

Дә н массасының жинап алганнан кейінгі пісіп-жетілуі.

Жаң а ғ ана жиып алғ ан дә н массасы мен тұ қ ым тобының тұ қ ымдық жә не технологиялық қ асиеттері ө те тө мен болады. 1-2 ай ө ткеннен кейін, егер дә н массасы қ оймада қ олайлы жағ дайда сақ талатын болса, оның тұ қ ымдық жә не технологиялық қ асиеттері жақ сарады.

Ә сіресе, балауыздылығ ы 1-3 % дейін артады. Сонымен, тұ кымның жинап алғ аннан кейінгі пісіп-жетілуі дегеніміз, астық массасы мен тұ қ ымды қ оймада сақ тау кезінде пайда болатын кү рделі процестерді айтады. Бұ л процестер кезінде астық массасы мен тұ қ ымның тұ қ ымдық жә не технологиялық қ асиеттері жақ сарады. Кү рделі химиялық ө згерістер болады. Мысалы, суда еритін заттар мен белоксыз азот азаяды.

1. Жаң а жинап алғ ан, дымқ ылдығ ы жоғ ары астық массасында, гидролиз процесі басым болады. Мү ндай жағ дайда, тұ қ ымның егістік сапасы тө мендейді. Бұ л жағ дайда, дә н массасын кептіру не болмаса белсенді желдету керек. Егер кептіргішті не болмаса желдеткішті дұ рыс қ олданатын болсақ, бұ л жағ дайда дә н массасының жинап алғ аннан кейінгі пісіп-жетілуі жақ сарады.

2. Екінші жағ дай температура. Дә ннің жинап алғ аннан кейінгі пісіп-жетілуі ү шін температурасы 15-30° С болуы керек. Сондық тан да, жаң а жинап алган дә н массасын тым салқ ындатуғ а болмайды.

3.Ә р дақ ылдың жинап алғ аннан кейінгі пісіп-жетілуіне ә р тү рлі уақ ыттар кетеді. Мысалы, дә нді дақ ылдардың массасына 1-2 ай, кү нбағ ысқ а 25-50 кү н, мактағ а 7 ай, жү геріге 0-7 кү н қ ажет. Кейбір жағ дайда, арпа мен қ ара бидайғ а жинап алғ аннан кейінгі пісіп-жетілуі керісінше ә сер етеді.

4. Егер сақ тағ ан кезде қ оймада оттегі жетің кіремей СО2 жиналатын болса, дә н массасының жинап алғ аннан кейінгі жетілуі баяулайды.

5. Дә н массасының жинап алғ аннан кейінгі пісіп-жетілуіне ауа райының жағ дайы ә сер етеді. Бұ л жағ дай оң тү стік аймақ тарда жақ сы ө теді. Онтү стік аймақ тарда қ оймага, дә н массасы қ ұ рғ ақ, таза кү йінде қ ү йылады.

Кесте 6. Пісіп-жетілу кезең індегі бидай астығ ының биологиялық ө згерістері

Дә н массасының сақ тау кезіндегі ө нуі.

Дә н массасының қ оймада сақ тағ ан кезде ө нуі, оның белсенді тьныс алуына байланысты болады. Қ арқ ынды тьныс алғ ан кезде, коп жылу бө лініп шығ ады жә не қ ұ рғ ақ зат азаяды. Ө ну кезінде белок аммиакқ а, крахмал қ антқ а айналады, бұ л процесс дә н массасын жинап алганнан кейінгі пісіп-жетілуіне қ арама-қ арсы ә рекет.

Дә ннің ө нуіне негізгі себеп, қ ойманың тө бесінің тесік болуы. Бір жерден ақ қ ан тамшы су, дә н массасының ө нуіне ә кеп соғ ады.

Мұ ндай жағ дай болмас ү шін, қ оймағ а астық қ ұ яр алдында, ең алдымен қ ойманы жө ндеу керек. Қ оймағ а астық қ ү йғ аннан кейін жиі-жиі дымқ ылдығ ы мен температурасын тексеріп, белсенді желдету керек.

Тұ қ ым массасының ө здігінен қ ызу қ ұ былысы, оның мә ні.

Тұ қ ым массасының ө здігінен қ ызу қ ү былысы, физикалық жә не физиологиялық қ асиеттермен тығ ыз байланысты. Бұ л қ ұ былыс ә сіресе кү здігіні не жазғ ұ тұ рым пайда болады. Бұ л қ ұ былыс дә н массасының салмағ ын, оның тұ қ ымдық, азық -тү ліктік, жемшө птік сапасын кемітеді.

Негізгі себептері:

Ылғ алдылық тың жоғ ары болуы.

Температураның кө терілуі.

Ғ ылым мен іс-сана бойынша, дә н массасының ө здігінен қ ызу қ ұ былысы бірнеше тү рге бө лінеді.

Қ ат-қ абатты (пластовое)

Жаппай.

Ұ ялы.

Ұ ялы ө здігінен қ ызу.

Кез келген учаскеде пайда болуы мү мкін. Ұ ялы ө здігінен қ ызу себептеріне тө мендегілер жатады:

- қ андай да бір учаскеде астық массасының ылғ алдануы (ақ аулы шатыр немесе қ ойма қ абырғ аларының жеткіліксіз гидроизоляциясы нә тижесінде);

- бір қ оймағ а ә ртү рлі ылғ алдылық тағ ы астық ты қ ұ ю нә тижесінде жоғ ары ылғ алдылық ты ошақ тардың тү зілуінен;

- қ оспалар мен шаң ның жоғ ары мө лшері шоғ арланғ ан учаскелердің тү зілуінен ал соғ ан сә йкес микроағ заларда қ оспалар мө лшері бойынша ә ртекті астық топтарын сақ тауғ а орналастырғ анда;

- насекомдар мен кенелердің ү йіндінің бір учаскесінде шоғ ырлануынан ж.б.

Ө здігінен қ абатты қ ызу қ ү былысы ү шке бө лінеді:

жоғ арғ ы, тө белік, тө менгі, ө н бойы.

Тө белік қ ат-қ абатты ө здігінен қ ызу.

Астық массасын сақ тағ анда, ә детте астық пен атмосфералық ауа арасындағ ы барынша жоғ ары айырмашылық болғ ан кезең дерде, басқ аша айтқ анда кү зде жә не кө ктемде байқ алады (кездеседі).

Қ ызғ ан астық тың горизонталь қ абаты астық массасының бетінен 0, 7-1, 5 м терең дікте орналасады, егер қ оймада астық ү йіндісінің биіктігі 1, 0-1, 5 м болса, онда қ ызғ ан қ абат беткі қ абаттан 0, 15-0, 25 м терең дікте болады.

Кө ктемде атмосфералық ауа жылы, ал астық массасы қ ысқ ы сақ таудан соң теріс температурада болады.

Жоғ ары қ абаттың қ ыздырылуы жоғ арыдан тө мен қ арай жылу ағ ынының бағ ытымен жү реді (жоғ ары қ ыздырылғ ан қ абаттан теріс температуралы тө менгі жатқ ан қ абатқ а).

Жылумен бірге ү йіндінің беткі қ абатындағ ы ылғ ал жылжиды. Жылы жә не ылғ алданғ ан ауа астық массасының салқ ын ауасымен кездеседі, осыдан ылғ алдың конденсациясы ү шін жағ дайлар жасалады. Нә тижесінде физикалық ү рдістер кү шейеді, ал мұ ның ө зі аталғ ан қ абатта темпаратураны арттырады.

Кө ктемгі тө белік ө здігінен қ ызу, ә детте, қ атты тоң азығ ан астық топтарында байқ алады (температуралардың кү рт ө згерісі туындағ анда). Мұ ндайда жұ қ а қ абатпен сақ талғ ан қ ұ рғ ақ астық тың да ө здігінен қ ызуы ық тимал.

Тө менгілік қ ат-қ абатты ө здігінен қ ызу.

Ү йіндінің тө менгі қ абатында – еденнен 0, 2-0, 5 м қ ашық тық та дамиды. Ол қ оймаларда ерте кү зде жоғ ары ылғ алдылық тағ ы жылы астық ты салқ ын еденге қ ұ йғ анда пайда болады. Тө менгілік ө здігінен қ ызу жағ дайлары массасын дымқ ыл топырақ қ а немесе қ ажетті гидроизоляциясы жоқ алаң ғ а орналастырғ анда болуы мү мкін. Мұ ндай ө здігінен қ ызу жиі тү рде ү йіндінің тө менгі қ абатында ө ну жә не астық тың нығ ыздалып қ алуымен қ атар жү реді. Ө здігінен қ ызу ү йіндінің жоғ арғ ы қ абаттарын да шапшаң датып қ амтиды, ө йткені жылу жоғ ары қ абаттарғ а жең іл ауысады.

Тө менгілік ө здігінен қ ызу элеваторлардың силостарында сақ тағ анда да пайда болуы мү мкін. Кү здің соң ына қ арай атмосфералық ауа температурасы тө мендегенде силосты қ абаттарының конструкцияларының барлығ ы оның ішінде шығ ару конструкциялар да тоң азиды. Мұ ндай жағ дайда астық та температура қ ұ лауы (ө згерісі) туындайды да тө менгі ө здігінен қ ызу мү мкіндігі байқ алады.

Тік (вертикальды) қ ат-қ абатты (пластовое) ө здігінен қ ызу.

Қ оймаларда, силостарда, бункерлерде сақ талатын астық массасында тік қ ызғ ан қ абаттың тү зілуімен сипатталады. Ө здігінен қ ызудың бұ ль тү рінің себебі қ ойма қ абырғ аларының ә ркелкі жылынуы немесе тоң азуы немесе олардың ылғ алдануы болып табылады. Осы қ абаттағ ы астық массасының физиологиялық белсенділігінің артуына ү йіндінің тік қ абатының маң ында жә не оның қ алғ ан массасындағ ы температураның қ ұ лауы (ауытқ уы) астық тың ө здігінен қ ызуының алғ ы шарты болады. Тік-қ абатты ө здігінен қ ызудың пайда болуына астық массасының ө здігінен сортталуы мү мкіндік жасайды, осының нә тижесінде силос қ абырғ аларының жанында жоғ ары физиологиялық белсенділіктегі жең іл қ оқ ыс, шаң, кө птеген арамшө п ө сімдіктерінің тұ қ ымдары жә не басқ а компоненттер жинақ талады.

Жаппай (тұ тас) ө здігінен қ ызу.

Бұ л бү кіл астық массасында, қ атаң шектелген шеткі участкелерден басқ аларында, температураның кө терілуі. Ол ә детте ө здігінен қ ызудың басқ а тү рлерінің салдарынан болады жә не сақ таудағ ы астық тың жоғ ары ылғ алдылығ ы мен кө п мө лшерлі қ оспалардың, оның ішінде ө сімдік бө ліктері мен семген дә ндер, болуынан пайда болады. Астық тың мұ ндай топтары сақ тауғ а орнық сыз (тұ рақ сыз), ө йткені белсенді физиологиялық ү рдістер бү кіл астық массасында жү реді, нә тижесінде ол қ ысқ а мерзімде ө здігінен қ ызумен қ амтылады. Бұ л жағ дайда астық ты сақ тау ү шін жедел тү рлі шаралар қ олдану қ ажет.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Астық массасының физиологиялық қ асиеттеріне сипаттама бер?

2. Астық массасының компоненттері?