Лекция мақсаты: студенттерге жалпы теориялық білім беру және «криминалистика» саласында практикалық тәжірибе жинауға баулу.

Лекция мә тіні: Қ ылмыстың тез арада ашылуы, тергеудің сапасы, тергсушінің істі тергеуге байланысты жұ мысының мақ сатты жә не ұ йымдасқ ан тү рде жү ргізілуі тергеудіқ ı белгілі бір жоспармен жү ргізілуіне тікелей байланысты.

Қ ылмыстық іс қ озғ алғ аннан кейін тергеу жоспарын жасау арқ ылы тергеуші тергеу барысында шешілетін сұ рақ тарды толық айқ ындап алып, осы сұ рақ тарды нақ тылы қ андай: тергеу ә рекеттерін, жедел-іздестіру жә не басқ а да ұ йымдастырушылық шаралар жү ргізу арқ ылы шешуге болатынын анық тап белгілейді.

Сұ рақ тар тергеп отырғ ан қ ылмыстың мә н-жайын анық тауғ а байланысга болу керек. Сондық тан жоспарғ а кіретін сұ рақ тар осы қ ылмыс жө нінде тергеушінің ойша жасағ ан болжауынан туындайды. Тергеп отырғ ан қ ылмыстың қ алай, қ андай жағ дайда болғ анын тергеуші, ә рине, ө з кө зімен кө рген жоқ. Бірақ қ ылмысты толық жә не объективті тергеу ү шін тергеуші қ ылмыстың қ алай болғ анын ойша болса да болжап, қ ылмыстың жасалу жолын кө з алдына елестетіп кө ріп, оның бейнесін ойша жасап кө руі керек. Осындай ойша шығ армашылық талдау процесінің ү стінде қ ылмыстың қ андай жағ дайда болғ андығ ы, қ ылмысқ а қ атынасқ ан адамдар жә не де қ ылмысты оқ иғ аның басқ а да мә н-жайлары жө нінде белгілі бір болжаулар пайда болады. Тергеушінің бр ойша талдау арқ ылы жү ргізетін шығ армашылық, белгілі бір сұ рақ тарды шешуге бағ ытталғ ан іздеу процесі логикалық гипотеза ә дістеріне негізделеді. Сондық тан тергеу болжауы логикалық табиғ аты жағ ынан алғ анда гипотезаң ың бір тү ріне - жұ мыс гипотезасына жатады.

Болжаудың мазмұ ны жә не мағ ынасына байланысты тергеу болжауы жалпы жә не жеке болып екі тү рге бө лінеді. Жалпы болжау — ол нақ ты қ андай қ ылмыстың болғ андығ ы жө ніндегі тергеушінің ой-пікірі. Айталық, оқ иғ а болғ ан жерде мә йіт табылғ ан жағ дайда тергеуші осы оқ ига жө нінде мына тө мендегідей болжаулар жасай алады: жә бірленушіні біреу қ асақ ана ө лтірді, абайсызда ө лтірді, не ө зін-ө зі ө лтірушілік. Атап айтқ анда, мұ ндай жалпы болжауда қ андай қ ылмыс жасалғ андығ ы жө нінде белгілі бір пікір туындайды. Осы жасалғ ан жалпы болжаудың ә рқ айсысынан сұ рақ тар туындап, олар жө нінде жеке болжаулар жасалады. Мысалы, қ ылмысты белгілі бір адамның жасағ андығ ы, қ ашан, қ ай мезгілде жә не қ андай қ ару пайдаланғ андьны жө ніндегі, т.б. сұ рақ -болжаулар. Осындай шығ армашылық талдаудан гуындағ ан тергеу болжауларының бә рі бірдей тексерілуі қ ажет. Бастапқ ы кезде жасалғ ан болжаулардың қ айсысы дұ рыс екенін біліп аң ғ аруғ а болмайды. Сондық тан жасалғ ан болжаулардың бә рін бір кезекте қ осарлы тү рде тексеріп анық тау керек. Егер тергеуші осы сэтте шындық қ а жатады деп тапқ ан бір болжауды ғ ана тексерумен айналысса, кейін ол болжау қ ате болғ ан жағ дайда, басқ а болжаулардың тексерілуін кешіктіріп алады.

Сонымен тергеу болжауы дегеніміз тергеудің белгілі бір кезең дерінде туындағ ан жағ дайларғ а, жиналғ ан айғ ақ ты дә лелдемелерге негізделген қ ылмыстың тү рі, оның болу тетігі жә не қ ылмыстың басқ а да мә н-жайлары жө ніндегі тергеушінің ой-пікірі. Қ ылмыстық іс бойынша жасалғ ан болжауларды жә не одан туындайтын сұ рақ тарды шешу ү шін арнайы тергеу ә рекеттерін, жедел-іздестіру жә не басқ а да анық тама жұ мыстарын жү ргізу керек. Бұ л жү ргізілетін жұ мыстар белгілі бір кезекпен, тә ртіппен, жоспарлы тү рде ө ткізілуі керек болғ андық тан, анық талатын сұ рақ тарды, тергеу шараларын толық қ амтитын тергеу жоспары жасалады. Тергеу жоспарын осы тұ рғ ыдан алып қ арастырсақ, ол негізінен тергеу болжауын тексеріп, анық тауғ а бағ ытталғ ан жоспар екендігі айқ ын кө рінеді. Сонымен тергеу жоспарының логикалық негізі - тергеу болжаулары. Тергеу болжауларының, оны тексеруге бағ ытталғ ан тергеу жоспарының жалпы бір шығ армашылық жұ мыстың бірімен-бірі байланысты екі сатысы екендігі, міне, осымен сипатталады. Тергеушінің шығ армашылық ой-пікірі, Осығ ан байланысты жасалғ ан болжаулары қ ағ азғ а жоспар арқ ылы тү сіп, жоспарда кө рсетілген тергеу шараларын жү ргізу арқ ылы жү зеге асады.