Тапсырма

1. Менің сү йікті мамандығ ым (шағ ын ә ң гіме жазу).

2. Мамандық таң дау жауапты іс. (пікірталас)

Грамматикалық тақ ырыбы:

Морфология (биология) - ағ заның пішіні мен қ ұ рылымы туралы ғ ылым.

Морфология (гр. morf — тү р, тұ лғ а, logos — сө з, ілім) — дербес сө здердің грамматикалық мағ ыналарын тексеретін, грамматикалық сө з тұ лғ алардың қ ызметі мен қ алыптасу, даму заң дылық тарын зерттейтін тіл ғ ылымының бір сапасы.

Сө з қ ұ рамы орыс. состав слова – сө здің сыртқ ы тү р-тұ рпаты. Тілдегі сө здер бір бү тін тұ лғ а ретінде қ аралғ анмен, олар мағ ыналы бір не бірнеше бө лшектен қ ұ ралуы мү мкін. Сө з қ ұ рамының ең негізгі бө лшегі – тү бір. Сө з тудыратын, сө з жалғ астыратын (байланыстыратын) қ осымшалар тү бірге қ осылады. Мысалы, ек-ін, егін-ші, егін-шілік сө здері ек тү біріне жұ рнақ тар (-ін, -ші, -лік) жалғ ану арқ ылы жасалғ ан. Ал бойжеткен сө зі екі тү бірдің бірігуінен, бала-шағ а сө зі тү бірлердің қ осарланып айтылуынан туғ ан. Сө здер сыртқ ы тұ лғ асына (қ ұ рамына) қ арай тү бір сө з, туынды сө з, қ ос сө з, біріккен сө з, қ ысқ арғ ан сө з болып бө лінеді. Сө з қ ұ рам ұ ғ ымына тү бір сө зге жалғ анатын жалғ аулар жатады, бірақ бұ лар сө з емес, сө здің морфологиялық қ ұ рамының бө лшектері. Қ азақ тілі сө здердің морфологиялық қ ұ рамына қ арай жалғ амалы тілдер тобына қ осылады.

Қ азақ тіліндегі қ осымшалар

Тү бір сө зге жалғ анып, сө здің мағ ынасын ө згерту ү шін немесе оғ ан грамматикалық мағ ыналар ү стеу ү шін қ олданылатын сө здің бө лігін қ осымша дейміз. Қ осымшаларда лексикалық мағ ына болмайды, сө зден бө лек қ олданылмайды, дыбыстық варианттар болады. Мысалы: -нан, -нен, -лар, -лер, т.б.

Қ осымшалар сө здің мағ ынасын ө згертудегі ерекшелігіне жә не атқ аратын қ ызметттеріне қ арай жалғ ау, жұ рнак болып бө лінеді.

Жалғ аудың тү рлері. Кө птік жалғ ау

Сө зге грамматикалык мағ ына ү стейтін, сө з бен сө зді байланыстыратын қ осымшаны жалғ ау дейміз. Мысалы: Туыстарымызғ а қ онақ қ а келдік. Мұ ндағ ы — тар жалғ ау сө зге кө птік мағ ына берсе, -ғ а, -ка косымшалары сө з арасын байланыстырып тұ р, ал-мыз косымшасы сө зге жақ тық мағ ына ү стейді.

Қ азак тілінде 4 тү рлі жалғ ау бар кө птік, жіктік, септік, тә уелдік. Кө птік жалғ ау -сө зге кө птік мағ ына беретін жалғ ау.Ол кө бінесе зат есімдерге, есімдіктерге жалғ анады. Мысалы: қ ағ аздар, орындық тар, осылар, біздер.

Кісі аттарына жә не туыстық атауларғ а жалғ анғ ан кө птік жалғ ауы оларғ а жинақ тау мағ ынасын береді. Мысалы: Айдарлар, апамдар, жездемдер.

Кө птік жалғ ауы сын есімге, есімшеге жалғ анғ анда, олар заттық мағ ынада жұ мсалады. Мысалы: ү лкендер, жақ сылар, келгендер. Санау мү мкін емес зат есімдерге кө птік жалғ ауы жалғ анбайды. Мысалы: су, ауа, шаш, тары

1 – тапсырма. Тө мендегі сө здерді пайдалана отырып диалог қ ұ рың ыз:

Ат, есім, аты-жө ні, танысу, қ уаныш, қ уану, мен, сен, сіз, ол -Таныс болайық. Сіздің атың ыз кім? Менің атым – Гү лнә р.Сіздің атың ыз кім? Менің атым – Ержан. Ө те жақ сы.Танысқ аныма қ уаныштымын.

2 – тапсырма. Ы жә не І артикуляциясындағ ы ерекшеліктерін тү сіндірің із. Прочтите, объясните разницу в артикуляции Ы и І

Ыс – іс Ыл – іл Тыс – тіс Сыз – сіз Ызыл – ізсіз

3-тапсырма. Кө птік жалғ аулардың астын сызып, тү бірін анық таң ыз.

Ү лгі: мектептер - мектеп; балалар - бала;

Мектептер, балалар, адамдар, ә желер, ә келер, аналар, дә птерлер, перделер, есептер, ә ндер, жиендер, суреттер, плакаттар, карталар, шелектер, достар, немерелер, пә терлер, мамандар, баяндамалар, талдаулар, самсалар, борлар, сендер, кемелер, ә йелдер, еркектер.

4-тапсырма. Сө здерді қ азақ тіліне аударып, кө птік жалғ ауын жалғ аң ыздар.

Институт, вещь, гражданин, петух, билет, письмо, инструмент, ягода, лицо, собака, рисунок, голова, школа, студент, мяч, вино, память, мел, повар.

5– тапсырма. «Ө зім туралы» тақ ырыбына шығ арма жазың ыз.

Мына сұ рақ тар қ амтылсын: -фамилияң ыз, атың ыз, ә кең іздің аты кім? - туғ ан жерің із қ айда?, жасың ыз нешеде? -қ айда оқ ып жү рсіз, нешінші курста?, қ айда жұ мыс істеп жү рсіз? -ағ а, апа, іні, қ арындастарың ыз барма? -олардың жастары нешеде? -олар не істеп жү р?, ата-анаң ыз не істеп жү р?

Сабақ 4

Грамматикалық тақ ырыбы: Жіктік жалғ аулар. Жіктік жалғ аудың сө йлемдегі қ ызметі.

Лексика: Анамның асыл қ асиеті.

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Анамның асыл қ асиеті

" Ана" деген ардақ ты есімді естігенде кез-келген ет пен сү йектен жаралғ ан жұ мыр басты пенденің жандү ниесі тебіренбей отыруы мү мкін емес. " Ана" деген аяулы жанғ а жер бетінде тең есер жан жоқ шығ ар. Дү ниенің есігін ашып, шыр етіп жерге тү скен кү ннен бастап тү німен ің гә лағ ан дауысың ды анадан басқ а жан тың дағ ан ба? Былдыр-былдыр тілің е, тә й-тә й басқ ан қ адамың а қ уанып, жылағ аның да жұ батып, қ уанғ анда қ уанышың ды бірге бө лісетін де ананың кең пейілі ғ ой. Ананың жұ мсақ алақ аны, аялы ақ жү регі сә биіне кү ш-қ уат бітіреді. Ананың ақ сү тін емген баланың бойында мейірім мен адамгершілік, инабаттылық, ізгілік шуағ ы мол болады. Ө мірдің бар қ ызығ ы да, бар асылы да анада. Ана -отбасының тірегі. Анасы бар адамдар ешқ ашан қ артаймайды. Анасы бар ү й-береке. Барлық ана бейбітшілікті жә не баласының бақ ытты болуын ғ ана тілейді. Даң қ ы асқ ан патша да, найзасы кө к тіреген батыр да, алып та анадан туылады. Анағ а мә ң гілік қ арыздармыз. Жұ мақ тың тө ріне ү ш рет арқ алап апарсаң да ол қ арызды ө тей алмайсың, ө йткені ана сү тінің қ арызы-ө телмейтін парыз.
Ө зін жарық дү ниеге ә келіп, ақ сү тін беріп, қ ұ лыным деп еміреніп, еркелеткен анасын сыйламағ ан перзентке ешқ ашан бақ ыт қ онбас деп ойлаймын.

1. Ана – асыл жан атты тақ ырыбына мазмұ ндама жазу.

Грамматикалық тақ ырыбы: Жіктік жалғ ау

Сө здің жіктік жалғ ауларын қ абылдауын жіктелу дейді. Жіктік жалғ ауы бастауыш пен баяндауышты байланыстырады. Сондық тан жіктік жалғ аулы сө з ә рқ ашан баяндауыш болады да сө йлемді тиянақ тап тұ рады.

Жіктік жалғ ау негізінде етістікке жалғ анады. Сондай-ақ есім сө здергеде жалғ ана береді. Бірақ жіктік жалғ ауы кез келген есім сө здерге жалғ ана бермейді, тек адамның кім екенін, қ андай екенін білдіретін жә не кә сібін кө рсететін есім сө зге жалғ анады. Мысалы: мен оқ ушымын, сен ақ ылдысың, сіз ү шіншісің, мен кіммін? т.б.

Жіктік жалғ ауының да ү ш жағ ы бар, бірақ ү шінші жақ тың арнайы қ осымшасы (зат есім, сын есім, сан есім жә не есімдікте) жоқ.

Есім сө здің жіктелуі

1 – тапсырма. Жіктік жалғ аулардың лайық тысын жалғ ап, жекешесін бір бағ анғ а, кө пшесін екінші бағ анғ а кө шіріп жазың ыз.

Мен Абзал.... Біз егіз.... Мен мұ ғ алім.... Біз дә рігер.... Мен жігіт.... Мен қ азақ.... Мен жалқ ау.... Мен елуде.... Біз жас.... Мен студент.... Мен жаман.... Біз қ онақ.... Біз еркек.... Мен кү шті.... Мен Ораз.... Біз отызда....

2 – тапсырма. Тө мендегі сө здерді жіктең із.

Бірінші, мұ ғ алім, ү лкен, адам, жас, бала, дә рігер, ана, оқ ытушы, жалқ ау.

3-тапсырма. Қ азақ тіліне жазбаша аударың ыз.

1.Вы студенты (сендер). 2.Вы хорошие. Вы хорошие студенты.

2.Вы инжинеры (сіздер). Вы хорошие. Вы на заводе (зауыт). Вы на заводе хорошие инжинеры.

3.Ты ученик. Ты в школе. Ты ленивый. Ты в школе ленивый ученик.

4.Вы преподаватель. Вы в университете. Вы строгий (қ атал). Вы в университете строгий преподаватель.

4-тапсырма. Жіктік жалғ ауын жалғ ай отырып сө йлемді аяқ таң ыздар.

Мен Абзал.... Біз егіз.... Мен мұ ғ алім.... Біз дә рігер.... Мен жігіт.... Мен қ азақ.... Мен жалқ ау.... Біз орыс.... Мен жалғ ыз.... Мен биолог.... Біз осында.... Мен елуде.... Біз қ ыз.... Біз ү лкен.... Біз жас.... Біз бай.... Мен жұ лдыз.... Мен оқ ытушы.... Біз оқ ытушы.... Біз кү шті.... Мен бірінші.... Мен жаман.... Мен инжинер.... Мен кішкентай.... Біз жақ сы.... Біз отыз.... Біз шаштараз.... Мен Ораз.... Мен студент.... Мен қ онақ.... Біз еркек.... Мен дү нген.... Мен ә йел.... Біз корей.... Біз балалар.... Мен адам....

5-тапсырма. Сө йлемдерді аяқ таң ыз.

1.Мен мұ ғ аліммін, сен.... 2. Мен қ азақ пын, сен.... 3.Ол ү лкен, сендер.... 4. Біз отыздамыз, сендер.... 5.Сен қ аладасың, ол.... 6. Ол ә жесінде, Сіз.... 7. Мен Алматыдамын, сендер.... 8.Бала сабақ та, мен.... 9.Сендер ү йдесің дер, олар.... 10. Мен дү кендемін, сен....

6 – тапсырма. Тө мендегі сө здерді пайдалана отырып ең жақ ын досың ыз туралы ә ң гімелең із:

Менің досым, оның аты, есімі, бір мектепте, кө рші, ө нерлі, ақ ылды, сабырлы, шылым шекпейді, ақ кө ң іл, жақ ын, ең, ө те.

Сө йлесім ү лгілері: Сіздің досың ыз кім? Менің ең жақ ын досым – Болат. Ол қ андай адам? Ол ө те сабырлы, ақ ылды жігіт.

Сабақ 5

Грамматикалық тақ ырыбы: Тә уелдік жалғ аулар.I, II ә дістері. Тә уелдік жалғ аудың сө йлемдегі қ ызметі.

Лексика: «Жыл мезгілдері. Ай аттары. Апта кү ндері».

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Жыл мезгілдері

Кө ктем - жазғ ытұ рым - жылдың 4 мезгілінің бірі, бұ л мезгілде кү н ұ зара береді, жер шары ө з орбитасын кү н мен тү ннің жазғ ытұ рымғ ы тең елу нү ктесінен жазғ ы кү н тоқ ырау нү ктесіне дейін болады.

Астрономия тұ рғ ысынан кө ктем 93 кү н ә детте наурыз, сә уір, мамыр кө ктем айлары болып есептеледі. Кө ктемде кү н жылынып, қ ар кетіп, тоң жібиді, жер кө ктейді. Қ ыста ұ йық тайтын жә ндіктер мен хайуанаттар ұ зақ ұ йқ ысынан оянып, тіршілік ете бастайды. Жыл қ ұ стары қ айтып келіп ұ я салады, мал тө лдейді. Қ ыстан жү деп тоң ып жұ қ арып шық қ ан малдар, аң дар мен қ ұ стар татынып масайрайды, тү лейді. Кө ктемде тал егу, егін салу, су бө геу сияқ ты жұ мыстары қ ауырт жү ргізіледі.

Сондық тан кө ктемнің бір кү ні - жылғ а азық - дейді дихандар. Қ азақ станның жерлерінің кө ктемдегі сипаты біркелкі емес, қ ар оң тү стік облыстарында ерте, солтү стік облысында кеш кетеді. Бұ л жайт шаруашылық қ а да зор ә сер етеді. Бізде жер шарының Солтү стік жартысында (Оң тү стік Америка, Австралия, Антрактидада) кү з болады.

Жаз - жылдың 4 мезгілнің бірі. Бұ л мезгілде жер шары ө з орбитасының жаздағ ы тоқ ырау нү ктесінен кү н мен тү ннің кү згі тең елу нү ктесіне дейінгі аралығ ында болады. Астрономия тұ рғ ысынан 93 кү н ә детте жер шарының Солтү сітік жартысында маусым, шілде, тамыз жаз айлары болып есептеледі. Жан- жануарлардың тіршілігіне жайлы шаруашылық қ а қ олайлыкез. Жазда табиғ ат жадырап кү н ұ зақ жә не жылы болады. Мал семіреді, егін бойлап ө седі. Ауылшаруашылық, қ ұ рылыс, тасымал тағ ы басқ а жұ мыстың қ ауырт жү ргізіледі. Қ азақ стан жерінің жаздағ ы сипаты біркелкі емес, ауа райы жаз айлары оң тү стік облысы ыстық, солтү стік қ оң ыржай болып келеді, кейде кү нделікті тұ рмыста кө ктем мен кү здің жылы кезең дерін қ осып жазда 6 ай деп есептейді.

1-тапсырма. Мә тінді оқ ың ыз, аударың ыз.

Жыл мезгілдері

Бір жылда тө рт мезгіл бар: қ ыс, кө ктем, жаз, кү з. Бір мезгілде ү ш ай бар. Ү ш ай – бір тоқ сан. Жылда он екі ай бар. Қ ыс айлары – желтоқ сан қ антар, ақ пан; кө ктем айлары – наурыз, сә уір, мамыр; жаз айлары – маусым, шілде, тамыз; кү з айлары – қ ыркү йек, қ азан қ араша.Кө ктем - тамаша кез. Кө ктемде кү н жылы, салқ ын емес, кейде жаң бырлы, кейдк қ ұ рғ ақ.Жаз – ең жақ сы кез. Жазда кү н ыстық, жаң быр аз. Жаз – демалыс кезі. Кү зде кү н салқ ын, жаң быр кө п. Кү зде жеміс-жидек, кө кө ніс ө те кө п. Қ ыста кү н суық, қ ысқ а, ал тү н ұ зақ. Қ ыс - ө те ә демі, ақ қ арлы, керемт кез! Ә р айда тө рт апта, ә р аптада жеті кү н бар. Олар: дү йсенбі, сейсенбі, сә рсенбі, бейсенбі, жұ ма, сенбі, жексенбі. Демалыс кү ндері – сенбі, жексенбі, қ алғ ан кү ндері - жұ мыс кү ндері.

Грамматикалық тақ ырыбы:

Тә уелдік жалғ ау. Сө зге грамматикалық мағ ына ү стейтін, сө з бен сө зді байланыстыратын қ осымшаны жалғ ау дейміз. Мысалы: Туыстарымызғ а қ онақ қ а келдік. Мұ ндағ ы - тар жалғ ау сө зге кө птік мағ ына берсе, -ғ а, -ка қ осымшалары сө з арасын байланыстырып тұ р, ал-мыз қ осымшасы сө зге жақ тық мағ ына ү стейді. Қ азақ тілінде 4 тү рлі жалғ ау бар кө птік, жіктік, септік, тә уелдік. Тә уелдік жалғ ау иеленуші жақ тың біріне белгілі бір заттың меншікті екенін білдіреді: