Тапсырма. 1. Сөздіктерге сөйлем құрастырыңыз..

1. Сө здіктерге сө йлем қ ұ растырың ыз..

2.Мә тінен Септiк жалғ аулары бар сө здерді табың ыз

3.Мазмұ нын айту.

Грамматикалық материал:

Негізгі қ имыл, амалды білдіретін немесе оны айқ ындай тү сіп, қ осымша қ имыл, амалды білдіру қ ызметінде жұ мсалатын етістіктің тү рі кө семше деп аталады.

Кө семшенің жұ рнақ тары:

Шарт: -майынша, - мейінше

Мезгіл: -ғ анша, -генше, -қ анша, -кенше

Ө ткен шақ: -ып, -іп, -п

Осы шақ: -а, -е, -й

Мақ сатты келер шақ: -ғ алы, -гелі, -қ алы, -келі

Кө семше екі тү рлі мә нде, екі тү рлі қ ызметте қ олданылады:

1) кү рделі етістіктің қ ұ рамында келіп, негізгі іс-ірекетті білдіреді.

2) қ имыл - ә рекеттің ә р тү рлі сипатын, амал - тә сілін, себеп - мақ сатын білдіреді. Мысалы: Тапсырманы орындап болды. Орындап болды - кү рделі етістік; орындап - негізгі іс -ә рекет; болды - кө мекші мә ндегі етістік.

Кө семше ү ш тү рлі жолмен жасалады:

1) -а, -е, -й жұ рнатары арқ ылы ауыспалы осы шақ кө семше жасалады.

Мысалы: Боран соғ ады, мал тө лдейді, ит ү реді;

2) -ып, -іп, -п жұ рнақ тары арқ ылы ө ткен шақ кө семше жасалады.

Мысалы: Сырпайы сызып айтады, шорқ ақ ү зіп айтады. Кө семшелер: сызып, ү зіп, айтады.

3) -ғ алы, -гелі, - қ алы, - келі жұ рнақ тары келер шақ кө семше жасайды.

Мысалы: айтқ алы отыр, кеткелі жатыр, оқ ығ алы жү р, келгелі отыр.

Кө семше тұ лғ асына кө птік, септік, тә уелдік жалғ аулар жалғ анбайды, яғ ни кө семше кө птелмейді, септелмейді, тә уелденбейді. Тек -а, -е, -й жә не -ып, -іп, -п тұ лғ алы кө семшелер ғ ана жіктеледі, ал -ғ ала, -гелі, -қ алы, -келі тұ лғ алы кө семшелер жіктелмейді.

Кө семшенің жіктелуі:

Кө семшенің сө йлемдегі қ ызметі

1.Кү рделі етістіктің қ ұ рамында жіктеліп келген жағ дайда кө семше баяндауыш қ ызметін атқ арады. Мысалы: Біз ақ ырын ә ң гімелесіп келеміз. (не істеп келеміз?)

2. Іс- ә рекеттің амалын, мақ сатын, т.б. білдіріп пысық тауыш қ ызметін атқ ырыды.

Мысалы: Марат ү йге келіп, сабақ оқ уғ а кірісті.

Деепричастия в казахском языке встречаются настолько часто, что даже простые детские рассказы без них не обходятся. Можно долго изучать все нюансы употребления деепричастий, но я, как всегда, предлагаю своё простое изложение, выбрав самое главное.
Есть три вида деепричастий, которые образуются с помощью суффиксов:

1 -п, -ып, - iп
2 - а, - е, - й
3 -ғ алы, - гелi, -қ алы, - келi

1) Деепричастия, образованные с помощью суффиксов - п, -ып, -iп, показывают завершённость действия (проснувшись, изучив, сказав, подняв и т.д.)
Мен оянып, тұ рдым. – Я, проснувшись, встал.
Есiк ашып, ол ү йге кiрдi. – Дверь открыв, он в дом вошёл.
Деепричастия с суффиксами - п, -ып, -iп входят в состав сложных глаголов и в основном показывают завершённость одного действия перед другим, но иногда сложный глагол обретает новое значение, которое нужно выучить.
ойнап кү лу – веселиться,
сү ртiп шығ у – вытереть,

сатып алу – покупать
2) Деепричастия, образованные с помощью суффиксов - а, -е, -й, показывают длительность действия (просыпаясь, изучая, говоря, поднимая и т.д.)
Жұ мыс iстемей, тоқ болмайсың. – Не работая, сыт не будешь.
Ол амандаса, мағ ан қ арады. – Он, здороваясь, на меня посмотрел.
Ағ ам сабақ дайындамай, теледидар кө рiп отыр. – Мой старший брат, к урокам не готовясь, телевизор смотрит.
Деепричастия с суффиксами - а, -е, -й тоже могут входить в состав сложных глаголов, где показывают длительность происходящего или придают оттенок незначительности, неожиданности. Сложные глаголы с таким деепричастием могут обретать новое значение, которое нужно запомнить.
жаза бастау – начать писать, жiбере салу – выпустить
айта қ ою – неожиданно сказать, асығ а кү ту – ждать с нетерпением
3) Третий вид деепричастий встречается реже, чем первые два. Деепричастия с суффиксами - ғ алы, -гелi, -қ алы, -келi имеют два значения – цели или времени.

Примеры: Сiз айтқ алы мен ойландым. – После сказанного вами я задумался.
Мен сө лескелi келдiм. – Я поговорить пришёл.
Ол тақ тағ а жауап бергелi шық ты. – Он к доске отвечать вышел.

1-тапсырма. Мына етістіктерге кө семшенің –ғ алы, -гелі жұ рнағ ының бірін қ осың ыз. Жазу, бару, кө ру, ашу, біту, келу, тебу, ү йрену, жіберу, болу, жату, беру, алу, танысу, басу, кө шіру, есептеу, тағ у, дайындалу, егу, жазу, жабу, жуын, зерттеу, кету, тойлау, жату, кө ру, сө ну, сезу, кіру, отыру, ұ нату, қ алу, ү йрету, ү йрену, қ арау, куу, ө шіру, қ уану, жану, оқ у, орналасу, ө лшеу, сағ ыну, тө гу, жү гірту, сө йлеу, табу.

2-тапсырма. Мына етістіктерге кө семшенің –а, -е, -й жұ рнағ ының бірін жалғ аң ыз жә не жекеше тү рде жіктең із.

Біту, келу, тебу, ү йрену, жіберу, болу, жату, беру, алу, бару, кө ру, ашу, танысу, басу, кө шіру, есептеу, тағ у, дайындалу, егу, жазу, жабу, жуын, зерттеу, кету, тойлау, жату, кө ру, сө ну, сезу, кіру, отыру, ұ нату, қ алу, ү йрету, ү йрену, қ арау, қ уу, ө шіру, қ уану, жану, оқ у, орналасу, ө лшеу, сағ ыну, тө гу, жү гірту, сө йлеу, табу.

3-тапсырма. Мына етістіктерге - ып, -іп, -п жұ рнағ ының бірін жалғ аң ыз жә не жекеше тү рін жіктең із.

Қ алу, ү йрету, ү йрену, қ арау, куу, ө шіру, қ уану, жану, оқ у, орналасу, ө лшеу, сағ ыну, тө гу, жү гірту, сө йлеу, табу, келу, тебу, ү йрену, жіберу, болу, жату, беру, алу, бару, кө ру, ашу, танысу, басу, кө шіру, есептеу, тағ у, дайындалу, егу, жазу, жабу, жуын, зерттеу, кету, тойлау, жату, кө ру, сө ну, сезу, кіру, отыру, ұ нату.

4-тапсырма. Жақ шадағ ы етістіктерді кө семшеге айналдырың ыз.

1.Шашын (тарау) айнағ а қ арады. 2. Нанғ а май (жағ у) жеді. 3. Асан кітапты (ашу), оқ и бастады. 4. Қ онақ тар ә н (айту), би биледі. 5. Атам (емделу), жазылып шық ты. 6. Данияр кітабын (іздеу) тапты. 7. Ә рсен шешесін ә уежайдан (қ арсы алу), ү йге ә келді. 8. Студенттер сұ рақ (қ ою), жауап берді. 9. Бө лмең ді (жинау), бара бер. 10. Қ азақ тілін (ү йрену) қ азақ ша сө йлей аламын.

5-тапсырма. «Менің отбасым» тақ ырыбына мә тін жазың ыз.

Сабақ 20

Грамматикалық тақ ырыбы: Келер шақ кө семше. Жасалу жолдары.

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Грамматикалық тақ ырыбы:

-ғ алы, -гелі, - қ алы, - келі жұ рнақ тары келер шақ кө семше жасайды.

Мысалы: айтқ алы отыр, кеткелі жатыр, оқ ығ алы жү р, келгелі отыр.

Третий вид деепричастий встречается реже, чем первые два. Деепричастия с суффиксами - ғ алы, -гелi, -қ алы, -келi имеют два значения – цели или времени.

Примеры: Сiз айтқ алы мен ойландым. – После сказанного вами я задумался.
Мен сө лескелi келдiм. – Я поговорить пришёл.
Ол тақ тағ а жауап бергелi шық ты. – Он к доске отвечать вышел.